Historia ekonomii Mgr Robert Mróz Karol Marks 10.11.2016
Karol Marks 1818-1883 Filozof, socjolog, ekonomista, dziennikarz Inspiracja Heglem (środowisko tzw. młodoheglistów), problemy z cenzurą pruską ze względu na radykalne poglądy 1843 nieprzyjazny klimat w Prusach, wyjazd do Paryża, 1844 poznaje Engelsa, 1845 wydalenie z Paryża, wyjazd do Brukseli 1848 Manifest partii komunistycznej, wydalenie z Belgii 1849 wydalenie z Prus, wyjazd do Londynu, problemy finansowe 1864 Pierwsza Międzynarodówka 1867 I tom Kapitału
Teoria historii Marksa zajmowało przede wszystkim zagadnienie zmiany w kontekście ekonomii oznacza to inne podejście niż statyczna analiza szkoły klasycznej Hegel: historia jako liniowy proces, progres Ducha Dialektyka: każdy okres ma swoją tezę i antytezę, z których bierze się synteza, stająca się nową tezą będącą bliżej prawdy są to siły ideologiczne, nie materialne, więc prawa historii odkrywa się poprzez studia nad ideami
Teoria historii Marks: dialektyka jak najbardziej, ale na poziomie materii materializm dialektyczny Podstawowe pytania: Czy możliwa jest teoria wyjaśniająca różne sposoby organizacji społeczeństw na przestrzeni wieków, która będzie zarazem przewidywać przyszłe sposoby? Czy feudalizm i kapitalizm są częścią ewolucyjnego procesu, który można analizować, czy tylko rezultatem losowych zdarzeń historycznych? Skoro było coś przed kapitalizmem, to jak ekonomiści mogą pisać tak jakby po nim miało już nic nie być?
Teoria historii Marks: społeczeństwa można analitycznie podzielić na dwie części: siły wytwórcze i stosunki produkcji Siły wytwórcze to technologia wykorzystywana do produkcji dóbr materialnych (kwalifikacje siły roboczej, wiedza naukowa, narzędzia itd.) są dynamiczne Stosunki produkcji to zasady gry (ramy instytucjonalne): stosunki społeczne i stosunki własności są statyczne, co jest dodatkowo wzmacniane przez nadbudowę społeczną (sztukę, literaturę, filozofię podtrzymujące status quo)
Teoria historii Stosunki produkcji są w dialektyce Marksa tezą, siły wytwórcze antytezą Na początku każdego okresu historycznego panuje między nimi harmonia, ale z biegiem czasu dynamika sił wytwórczych powoduje sprzeczności walka klas rewolucja społeczna nowe stosunki produkcji (synteza) Ciągły proces
Teoria historii Marks był zainteresowany samospełnianiem się ludzi, a wg niego kapitalizm powoduje alienację człowieka od jego samego Własność prywatna i rynki obniżają wartość wszystkiego, czego tylko dotkną (np. pracy), więc samo ich istnienie nie pozwala nam na osiągnięcie prawdziwego szczęścia Gdy tylko kapitalizm stworzy siły wytwórcze zdolne do zaspokojenia potrzeb materialnych, ludzie uwolnią się od niego jak wcześniej od feudalizmu socjalizm, potem komunizm
Socjalizm a komunizm Socjalizm będzie jeszcze zawierał ślady kapitalizmu: co prawda proletariat przejmie środki produkcji, ale wciąż potrzebne będą bodźce zachęcające do pracy (wynagrodzenie) Komunizm to dla Marksa coś zupełnie innego społeczeństwo bezklasowe, bezpaństwowe, każdy według zdolności, każdemu według potrzeb Założenie, że ludzie są z natury dobrzy, że mogą tę swoją dobroć ujawnić, jeśli przestanie być tłamszona przez alienujące rynki
Pytania, problemy Czy założenie o zasadniczej dobroci ludzi jest realistyczne? Nawet jeśli jest, to czy komunizm jest w praktyce możliwy do wprowadzenia? Jak poradzić sobie z silnymi uczuciami narodowościowymi, etnicznymi? Jak to jest, że wraz z nastaniem komunizmu kończą się sprzeczności między tezą i antytezą? Jak interpretować np. upadek ZSRR?
Ekonomia Marksa Upraszczając: metodologiczne przeciwieństwo współczesnej teorii, która bada części gospodarki, by zrozumieć całość Marks badał najpierw całość Charakterystyczne dla kapitalizmu jest oddzielenie pracy od własności środków produkcji dwie klasy i wymiana (przetargi płacowe) między nimi
Ekonomia Marksa Ceny dóbr nie były dla niego interesujące same w sobie, ale jako sposób na rozpoznanie stosunków społecznych Ceny dóbr: Z jednej strony reprezentują ilościowe zależności między dobrami (dwa jelenie za jednego bobra) Z drugiej strony reprezentują społeczne zależności między jednostkami w społeczeństwie, między kapitalistami i proletariatem Ceny były dla niego tylko środkiem do rozpoznania tego, jak kształtują się pensje
Teoria wartości Teorię cen względnych Marks zaczerpnął od Ricarda skoro ceny względne ujawniają ilościowe zależności między dobrami, to musi istnieć jakiś wspólny element między nimi, który to mierzy Ten element to czas pracy wykorzystywany w procesie produkcji Jego rozwiązania problemów laborystycznej teorii wartości również są w większości takie jak u Ricarda
Teoria wartości Wartość można podzielić na dwie części: koszt produkcji (czyli czas pracy) i wartość dodatkową, czyli różnicę między ceną i kosztem produkcji Gospodarki produkują więcej dóbr i usług niż jest potrzebne na opłacenie realnych kosztów produkcji wartość dodatkowa podobna do czystego produktu fizjokratów Zasadnicze pytanie: jak sprawiedliwie dzielić tę nadwyżkę pomiędzy członków społeczeństwa?
Wyzysk Marks twierdził z naukowym obiektywizmem, że nadwyżka wytworzona przez pracę jest jej odbierana, ponieważ pracownicy nie są właścicielami kapitału wyzysk, który będzie stanowił zarzewie rewolucji Czy twierdzenie o tym, że coś stanowi wyzysk, może być naukowo obiektywne? Czy nie zawiera założeń etycznych?
Analiza kapitalizmu Marks przyjmował założenia modelu Ricarda, za wyjątkiem stałej relacji K i L w procesie produkcji, pełnego zatrudnienia i prawa Malthusa ale i tak wiele różnic między nimi nie wynikało z różnic w założeniach, a w ideologii Marksowskie prawa kapitalizmu: Rezerwowa armia bezrobotnych Spadek stopy zysku Kryzysy gospodarcze Rosnąca koncentracja kapitału Rosnące zubożenie proletariatu
Analiza kapitalizmu Rezerwowa armia bezrobotnych (RAB): Wraz z akumulacją kapitału rośnie popyt na pracę RAB sprawia, że płace nie rosną kosztem zysków, pełni więc taką samą rolę jak prawo Malthusa u Ricarda RAB oznacza, że zawsze istnieje nadwyżka podaży pracy Armia istnieje, bo: Maszyny zastępują ludzi, gdyż są tańsze dla kapitalistów Nowe osoby wchodzą w skład siły roboczej dzieci po ukończeniu szkoły, kobiety, które chcą zacząć pracować; nie ma dla nich pracy W czasie prosperity RAB maleje, co powoduje spadek zysków, kapitaliści kupują maszyny, RAB znów rośnie
Analiza kapitalizmu Rezerwowa armia bezrobotnych (RAB): Czyli Marks odrzucał prawo Saya Ekonomiści ortodoksyjni: istnienie takiej armii jest nielogiczne, jeśli zakładamy rynki konkurencyjne, na których zachodzą dostosowania cenowe (a Marks to zakładał) Czy da się to przetestować empirycznie?
Analiza kapitalizmu Spadek stopy zysku: Akumulacja kapitału oznacza zwiększenie popytu na pracę, co powoduje spadek stopy zysku. Kapitalista chce zastąpić pracowników maszynami, ale to oznacza zwiększenie K w gospodarce, czyli stopa zysku znów spada kolejna sprzeczność w kapitalizmie Tak samo działa konkurencja na rynku dóbr końcowych wymaga obniżania kosztów produkcji, a bardziej efektywne metody wymagają kapitału Ale to nie takie proste: K SZ, bo malejąca krańcowa produktywność, ale też K oznacza nowe technologie, czyli koszty i SZ - kwestia empiryczna
Analiza kapitalizmu Kryzysy gospodarcze: Kryzysy są wg Marksa nieodłączną częścią systemu kapitalistycznego Charakterystyczne dla kapitalizmu jest skupienie nie na wartości użytkowej (co w gosp. barterowej zapewnia synchronizację produkcji z konsumpcją), a na wartości wymiennej bo kapitalista pragnie zysku w pieniądzu Odrzucał prawo Saya, bo wg niego to prawo zakłada, że nie ma zasadniczej różnicy między kapitalizmem a gosp. barterową (pieniądz wyłącznie środkiem wymiany)
Analiza kapitalizmu Kryzysy gospodarcze: Ogólnie rzecz ujmując: fluktuacje w gospodarce biorą się z reakcji kapitalistów na zmieniające się stopy zysku, tzn. ze zmian w wydatkach inwestycyjnych wg Marksa te wydatki są bardzo niestabilne Marks wyróżniał np. fluktuacje cykliczne związane z niejednostajnością postępu technologicznego (impuls technologiczny inwestycje popyt na pracę pensje zyski akumulacja K bezrobocie pensje motywacja do akumulacji K ) Źródłem kryzysu może być też rozszerzenie lokalnej nadprodukcji na inne sektory lub spadek stopy zysku i działania kapitalistów z tym związane
Analiza kapitalizmu Rosnąca koncentracja kapitału: Marks widział, że firmy się rozrastają i że może to doprowadzić do powstania monopoli Wg niego wynika to z koncentracji kapitału w miarę jego akumulacji przez kapitalistów, a także z jego centralizacji, czyli redystrybucji w ręce małej grupy właścicieli ograniczenie konkurencji Efekty skali pozwalają produkować efektywniej większym firmom, ale to oznacza, że konkurencja sama się niszczy kolejna sprzeczność Marks przewidział też rozwój kapitalizmu korporacyjnego!
Analiza kapitalizmu Rosnące zubożenie proletariatu: Trzy możliwe interpretacje: Ubóstwo zwiększające się w sensie absolutnym, czyli społeczeństwo biednieje wraz z rozwojem kapitalizmu dziś wiemy, że to nieprawda Ubóstwo zwiększające się w sensie relatywnym, czyli dochód realny pracowników może rosnąć, ale procent PKB przypadający sile roboczej spada dziś wiemy, że to również nieprawda Ubóstwo zwiększające się w aspektach nieekonomicznych dochód jest mniej ważny niż ogólna jakość życia, a ta spada, gdy ludzie są uwiązani w procesie produkcji przemysłowej; akumulacja kapitału oznacza ucisk klasy robotniczej jak to przetestować?