PRACE NAUKOWE Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu nr 39 RESEARCH PAPERS of Wrocław Unversty of Economcs No. 39 Społeczno-gospodarcze aspekty statystyk Redaktorzy naukow Zofa Rusnak Edyta Mazurek Wydawnctwo Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu Wrocław 23
Redaktor Wydawnctwa: Joanna Szynal Redaktor technczny: Barbara Łopusewcz Korektor: Barbara Cbs Łamane: Beata Mazur Projekt okładk: Beata Dębska Publkacja jest dostępna w Internece na stronach: www.buk.pl, www.ebscohost.com, The Central and Eastern European Onlne Lbrary www.ceeol.com, a także w adnotowanej bblograf zagadneń ekonomcznych BazEkon http://kangur.uek.krakow.pl/bazy_ae/bazekon/nowy/ndex.php Informacje o naborze artykułów zasadach recenzowana znajdują sę na strone nternetowej Wydawnctwa www.wydawnctwo.ue.wroc.pl Kopowane powelane w jakejkolwek forme wymaga psemnej zgody Wydawcy Copyrght by Unwersytet Ekonomczny we Wrocławu Wrocław 23 ISSN 899-392 ISBN 978-83-7695-398-4 Wersja perwotna: publkacja drukowana Druk: Drukarna TOTEM
Sps treśc Wstęp... 9 Tadeusz Bednarsk: Rola Jerzego Spławy-Neymana w kształtowanu metod statystycznej analzy przyczynowośc... Flp Borowcz: Ocena możlwośc uzupełnena danych BAEL nformacjam ze źródeł admnstracyjnych w celu dokładnejszej analzy danych o bezrobocu... 9 Marusz Donock, Bogdan Ksała, Mrosław Mróz, Beata Detyna, Jerzy Detyna: Przydatność testów neparametrycznych Kruskala-Wallsa medany w długotermnowej ocene parametrów kruszyw melafrowych... 27 Marusz Donock, Bogdan Ksała, Mrosław Mróz, Beata Detyna, Jerzy Detyna: Karty kontrolne w ocene jakośc kruszyw dla budownctwa drogowego... 42 Czesław Domańsk: Uwag o procedurach weryfkacj hpotez z brakującą nformacją... 54 Stansław Helpern: Zależne procesy ryzyka... 62 Artur Lpeta, Barbara Pawełek, Jadwga Kostrzewska: Badane struktury wydatków w ramach wspólnej poltyk UE z wykorzystanem analzy korespondencj... 78 Agneszka Marcnuk: Dwa sposoby modelowana stopy procentowej w ubezpeczenach życowych... 9 Beata Beszk-Stolorz, Iwona Markowcz: Model neproporcjonalnej ntensywnośc Coxa w analze bezroboca... 4 Edyta Mazurek: Statystyczna analza podatku dochodowego od osób fzycznych... 27 Katarzyna Ostasewcz: Awersja do nerównośc w modelowanu użytkowana dóbr wspólnych... 59 Potr Peternek: Porównane kart kontrolnych ndywdualnych pomarów uzyskanych z wykorzystanem uogólnonego rozkładu lambda oraz krzywych Johnsona... 79 Małgorzata Podogrodzka: Starzene sę ludnośc a płodność w Polsce w latach 99-2 ujęce regonalne... 92 Renata Rasńska, Iwona Nowakowska: Jakość życa studentów w aspekce znajomośc wskaźnków zrównoważonego rozwoju... 23
6 Sps treśc Mara Rosenkewcz, Jerzy Detyna: Analza efektywnośc metod wyboru zmennych objaśnających do budowy modelu regresyjnego... 24 Jerzy Śleszyńsk: Natonal Welfare Index ocena nowego mernka rozwoju trwałego zrównoważonego... 236 Mara Szmuksta-Zawadzka, Jan Zawadzk: Wykorzystane oszczędnych model harmoncznych w prognozowanu na podstawe szeregów czasowych o wysokej częstotlwośc w warunkach braku pełnej nformacj... 26 Anna Zęba: O możlwoścach wykorzystana metod statystycznych w badanach nad stresem... 278 Summares Tadeusz Bednarsk: Role of Jerzy Spława-Neyman n statstcal nference for causalty... 8 Flp Borowcz: Assessng the possblty of supplementng the Polsh LFS data wth regster records for more detaled unemployment data analyss.. 26 Marusz Donock, Bogdan Ksała, Mrosław Mróz, Beata Detyna, Jerzy Detyna: Usefulness of nonparametrc Kruskal-Walls and medan tests n long-term parameters assessment of melaphyre crushed rocks... 4 Marusz Donock, Bogdan Ksała, Mrosław Mróz, Beata Detyna, Jerzy Detyna: Control charts n the assessment of aggregates qualty for road constructon... 53 Czesław Domańsk: Some remarks on the procedures of the verfcaton of hypotheses under ncomplete nformaton... 6 Stansław Helpern: Dependent rsk processes... 77 Artur Lpeta, Barbara Pawełek, Jadwga Kostrzewska: Study of the structure of expendture under the EU s common polcy usng correspondence analyss... 89 Agneszka Marcnuk: Two ways of stochastc modellng of nterest rate n lfe nsurances... 3 Beata Beszk-Stolorz, Iwona Markowcz: The Cox non-proportonal hazards model n the analyss of unemployment... 26 Edyta Mazurek: Statstcal assessment of Personal Income Tax... 58 Katarzyna Ostasewcz: Inequalty averson n modelng the use of common pool resources... 78 Potr Peternek: Comparson of control charts of ndvdual measurements based on general Lambda dstrbuton and Johnson curves... 9 Małgorzata Podogrodzka: The ageng of the populaton and fertlty n Poland n the years 99-2 by vovodeshps... 22 Renata Rasńska, Iwona Nowakowska: Students lfe qualty n terms of knowledge of sustanable development ndcators... 23
Sps treśc 7 Mara Rosenkewcz, Jerzy Detyna: Effcency analyss of chosen methods of explanatory varables selecton wthn the scope of regresson model constructon... 235 Jerzy Śleszyńsk: Natonal Welfare Index assessment of a new measure of sustanable development... 26 Mara Szmuksta-Zawadzka, Jan Zawadzk: The applcaton of harmonc models n forecastng based on hgh frequency tme seres n condton of lack of full nformaton... 277 Anna Zęba: About statstcal methods n the study on stress... 284
PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr 39 23 Społeczno-gospodarcze aspekty statystyk ISSN 899-392 Edyta Mazurek Unwersytet Ekonomczny we Wrocławu STATYSTYCZNA ANALIZA PODATKU DOCHODOWEGO OD OSÓB FIZYCZNYCH Streszczene: Państwo za pomocą podatków wpływa na sprawedlwy rozkład dochodów, realzując w ten sposób funkcję redystrybucyjną. W rzeczywstośc realzacja funkcj redystrybucyjnej polega na zastosowanu progresywnego opodatkowana dochodów, a następne na przekazanu częśc zgromadzonych środków osobom najuboższym w forme zasłków, subwencj zapomóg. Jedynym sposobem właścwego realzowana funkcj redystrybucyjnej państwa poprzez system podatkowy jest wczesne wykrywane korygowane występujących neprawdłowośc. Celem artykułu jest prezentacja podstawowych charakterystyk zasad systemu podatkowego PIT oraz sposobu ch pomaru w celu oceny oraz porównana różnych systemów podatkowych. Statystyczna analza systemu podatkowego pownna być podstawą wszelkego rodzaju zman służących elmnacj nepożądanych efektów obowązującego systemu podatkowego. Słowa kluczowe: sprawedlwość opodatkowana, progresywność opodatkowana, redystrybucja.. Wstęp Podatek dochodowy od osób fzycznych, ze względu na to, że dotyka bezpośredno nas wszystkch jest chyba tym, który w dyskusjach poltycznych wywołuje najwęcej emocj. Jednym z podstawowych tematów poruszanych w lteraturze jest wybór odpowednej stawk progów podatkowych. Warunk te determnują charakter podatku, to znaczy określają, czy podatek jest progresywny, czy lnowy. W wększośc państw Un Europejskej, w tym w Polsce, mamy podatek progresywny ne tylko o różnych skalach podatkowych, ale równeż o różnych ulgach zwolnenach od podatku. Zarówno stopeń progresywnośc podatku, jak wszelkego rodzaju ulg zwolnena od podatku wpływają na redystrybucję dochodów oraz sprawedlwość systemu podatkowego [Kośny, Mazurek 29]. Próby rozwnęca konkretnych reform podatkowych przy jednoczesnej rezygnacj z de sprawedlwośc ne odnoszą sukcesu [Gomułowcz 995], a zatem ne można zrezygnować z jej realzacj. W teor podatkowej wyróżna sę dwa pojęca sprawedlwośc: sprawedlwość ponową sprawedlwość pozomą. Sprawedlwość pozoma ozna-
28 Edyta Mazurek cza równe traktowane osób znajdujących sę w jednakowej sytuacj. Wszystke jednostk pozostające w takch samych warunkach ekonomcznych pownny być traktowane pod względem podatkowym w tak sam sposób. Oznacza to mędzy nnym zakaz przyznawana przywlejów podatkowych. Sprawedlwość ponowa natomast oznacza, różne traktowane różnych osób, czyl to, co jest w sense podatkowym nejednakowe, pownno być równeż nejednakowo opodatkowane. Sprawedlwość pozoma ma na celu zmnejszene nerównośc dochodowych występujących w społeczeństwe oznacza podatek progresywny wraz z szerokm możlwoścam ulg zwolneń podatkowych. Powszechna akceptacja progresj podatkowej mędzy nnym w Polsce śwadczy o slnym poczucu sprawedlwośc społecznej, w myśl której bogats podatncy pownn płacć ne tylko wyższy podatek, ale według wyższej skal podatkowej. Z drugej strony wysoka progresywność skal podatkowych śwadczy o wyższym pozome fskalzmu, znechęca do ntensyfkacj dzałalnośc gospodarczej, zabja kreatywność, postęp, promuje przecętność, zachęca do ucekana w szarą strefę. Slne progresywne redystrybucyjne systemy podatkowe funkcjonujące w nektórych krajach UE osłabają konkurencyjność ch gospodarek, generując wysoke koszty ekonomczne społeczne [Dynus 27]. Nadmerny fskalzm jest jednym z głównych czynnków hamujących rozwój gospodarczy kraju. W kontekśce powyższych nebezpeczeństw ważną kwestą pozostaje analza montorng systemu podatkowego ze względu na progresywność, redystrybucję sprawedlwość. Należy w tym mejscu podkreślć, ż z defncj, czyl na podstawe obowązującej skal podatkowej, dany system podatkowy jest sprawedlwy, a progresja systemu podatkowego redystrybucja dochodu ścśle ustalona. Dopero wszelkego rodzaju ulg zwolnena podatkowe czyną system systemem nesprawedlwym. Głównym celem artykułu jest przedstawene statystycznych metod pozwalających ocenć porównywać systemy podatkowe pod względem wspomnanych aspektów oraz rozpoznane welkośc wpływów z podatku, przede wszystkm dochodowego, dla budżetu państwa. Informacja taka pownna być uzupełnenem statystycznej analzy sprawedlwośc systemu podatkowego brana pod uwagę podczas ewentualnych zman, korekt systemu podatkowego mających na celu uczynene systemu sprawedlwym. 2. Rodzaje podatków w Polsce ch udzał w budżece państwa Podatk stanową najważnejsze źródło zaslające budżet państwa. Tabele oraz 2 przedstawają strukturę dochodów budżetowych w Polsce w latach 2-2. Z prezentowanych zestaweń wynka, że stanową one główne źródło dochodów budżetowych. Zgodne z art. 6 Ordynacj podatkowej z dna 29 serpna 997 r. [Dz.U. Nr 37, poz. 926 z późn. zm.] podatkem nazywamy publcznoprawne, neodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne śwadczene penężne na rzecz skarbu państwa, województwa, powatu lub gmny, wynkające z ustawy podatkowej. Podatek ma charakter
Statystyczna analza podatku dochodowego od osób fzycznych 29 Tabela. Struktura dochodów budżetowych w Polsce w latach 2-26 (w %) Wyszczególnene 2 22 23 24 25 26 Dochody ogółem,,,,,, Dochody podatkowe nepodatkowe 99,7 99,65 99,9 98,23 98,4 98,63 Dochody podatkowe 84,75 89,7 88,9 86,75 86,7 88,48 Podatk pośredne 69,2 69,59 7,58 74,49 74,22 72,86 Podatek dochodowy od osób prawnych,,66,43 9,64,,6 Podatek dochodowy od osób fzycznych 9,68 8,75 8,99 5,86 5,67 6,8 Podatk znesone,2,,,,, Podatek tonażowy - - - - - - Dochody nepodatkowe 4,42 9,94,,48,7,5 Środk z Un Europejskej nnych źródeł nepodlegające zwrotow,83,35,9,77,59,37 Źródło: zestawene własne na podstawe danych zawartych w sprawozdanach z wykonana budżetu państwa za lata 2-26. Tabela 2. Struktura dochodów budżetowych w Polsce w latach 27-2 (w %) Wyszczególnene 27 28 29 2 2 Dochody ogółem,,,,, Dochody podatkowe nepodatkowe 96,8 94,9 88,38 98,7 99,25 Dochody podatkowe 87,3 86,57 78,37 88,9 87,63 Podatk pośredne 7,98 7, 72, 74,22 74,2 Podatek dochodowy od osób prawnych,89 2,37,24 9,78,22 Podatek dochodowy od osób fzycznych 7,3 7,6 6,64 5,99 5,66 Podatk znesone,,,,, Podatek tonażowy -,,,, Dochody nepodatkowe 9,5 7,62, 9,79,63 Środk z Un Europejskej nnych źródeł nepodlegające zwrotow 3,9 5,8,62,3,74 Źródło: oblczena własne na podstawe danych zawartych w sprawozdanach z wykonana budżetu państwa za lata 27-2. penężny ne oznacza automatyczne otrzymana od państwa określonych śwadczeń. Struktura podatków oraz ch wysokość są podstawowym elementam poltyk fskalnej. W Polsce, jak w wększośc krajów UE obowązuje wele różnych podatków. Klasyfkację rodzaje podatków obowązujących w Polsce przedstawa rys.. Rodzaje podatków obowązujące w Polsce można podzelć na dwe podstawowe grupy: podatk bezpośredne podatk pośredne. Podatk bezpośredne są podatkam bezpośredno zwązanym z osąganym przez podmot (osobę fzyczną lub nstytucję) dochodem lub majątkem. Dwa najbardzej typowe, znane podatk bezpośredne to podatek dochodowy od osób fzycznych (PIT Personal Income Tax) podatek dochodowy od przedsęborstw (CIT Corporate Income Tax). Podatk
3 Edyta Mazurek PODATKI W POLSCE PODATKI BEZPOŚREDNIE PODATKI POŚREDNIE Konsumpcyjne Akcyzowy Od towarów usług VAT Od ger Przychodowe Majątkowe Dochodowe Rolny Leśny Od osób fzycznych PIT Od osób prawnych CIT Od neruchomośc Od spadków darowzn Od czynnośc cywlnoprawnych Od środków transportowych Rys.. Rodzaje podatków obowązujących w Polsce Źródło: opracowane własne. pośredne stanową rodzaj podatków zwązanych z zakupem towarów usług. Zakup ten pośredno wskazuje na stnene u podmotów (osób fzycznych lub prawnych) dochodu, który podlega opodatkowanu. Ostateczne opłacene odprowadzene całośc tego podatku do budżetu państwa następuje zazwyczaj w momence, gdy dany towar lub usługa zostaje nabyta przez fnalnego użytkownka. Dwa najbardzej typowe podatk pośredne to podatek od towarów usług (VAT Value Added Tax) oraz podatek akcyzowy. Podatk pośredne stanową zazwyczaj najpewnejsze najbardzej stablne źródło dochodów sektora fnansów publcznych, poneważ nezależne od sytuacj gospodarczej kraju ludze muszą kupować towary usług nezbędne do życa. Najwększe znaczene mają cztery rodzaje podatków: PIT, CIT, VAT oraz podatek akcyzowy. Podatek dochodowy od osób fzycznych jestem tematem nnejszego opracowana, dlatego kolejne punkty opracowana będą zwązane z tym właśne podatkem. Podatek dochodowy od osób fzycznych płacony jest przez osoby fzyczne (gospodarstwa domowe) od dochodów uzyskanych w cągu roku podatkowego. Jest to jeden z najstarszych jednocześne najpowszechnej używanych podatków we współ-
Statystyczna analza podatku dochodowego od osób fzycznych 3 czesnej gospodarce. Opodatkowana jest suma dochodów z wszystkch źródeł poza tym, które są na podstawe prawa zwolnone z podatku. W Polsce stosuje sę obecne podatek PIT w forme podatku progresywnego, ze stawkam opodatkowana 8% 32%. Podobne rozwązana obowązują w wększośc krajów OECD, czasem ze stosunkowo wysokm krańcowym stawkam opodatkowana (np. 45% we Włoszech USA, 52% w Nemczech). Podatek płask, powszechne błędne nazywany lnowym, obowązuje już w 8 krajach Un Europejskej (Ltwa, Łotwa, Estona, Słowacja, Rumuna, Czechy, Bułgara, Węgry). Z podatkem lnowym mamy do czynena w sytuacj stnena jednego progu podatkowego oraz braku kwoty wolnej od opodatkowana ulg podatkowych. Podatek lnowy z wprowadzenem kwoty wolnej określany jest manem podatku płaskego. Dyskusja o podatku lnowym w Polsce toczy sę praktyczne od początku wejśca w życe ustawy o podatku dochodowym od osób fzycznych. Jednak wększość z nas uważa, że m węcej człowek zaraba, tym wększa część jego dochodów pownna być objęta podatkem. Na podstawe badań przeprowadzonych w 28 roku [www.wadomośc.pl.] 65% Polaków uważa sę za bednych dlatego twerdz, że to bogac pownn płacć wyższe podatk. Podatek dochodowy od osób prawnych, przedsęborstw (CIT) płacony jest od dochodów uzyskanych przez podmoty prawne, a węc główne różnego rodzaju przedsęborstwa. W Polsce podatek ten został po raz perwszy wprowadzony ustawą z dna 3 styczna 989 roku. Obecne w Polsce stosuje sę podatek CIT w forme podatku lnowego, ze stawką 9%. W krajach OECD stawk podatku CIT wahają sę od 2,5% w Irland do 34% w Belg. W krajach UE najnższy % podatek CIT obowązuje w Bułgar na Cyprze a najwyższy 35% na Malce. Podatek od towarów usług (VAT) jest podatkem konsumpcyjnym obcąża konsumpcję, czyl zakup określonych dóbr usług. Podatek ten płacony jest w momence zakupu towarów usług przez fnalnego odborcę. Przedsęborstwo, które zakupło surowce, materały usług używane do dalszej produkcj, może odlczyć sobe zapłacony podatek VAT, tak by ne został on nalczony podwójne. Wysokość tego podatku jest dodana do ostatecznej ceny netto danego towaru lub usług. W Polsce mają zastosowane obecne 4 rodzaje stawek podatku VAT: stawka podstawowa 23%, stawka obnżona 8% oraz superobnżona stawka 5%. Za twórcę podatku VAT uważany jest francusk ekonomsta Maurce Laure, który w roku 952 opracował jego zasady [Kuzńska 22]. W Polsce podatek VAT został wprowadzony na mocy Ustawy z dna 8 styczna 993 r. o podatku od towarów usług oraz o podatku akcyzowym. Podatek akcyzowy jest specyfcznym podatkem od spożyca, płaconym w momence zakupu nektórych towarów usług przez fnalnego odborcę. Podatek ten stosuje sę w odnesenu do towarów uznawanych za zbyteczne bądź luksusowe, towarów o stosunkowo nskm koszce produkcj przy jednocześne wysokch przychodach z ch sprzedaży (wysoka akumulacja zysku) albo towarów, których spożyce państwo chce ogranczyć z przyczyn społecznych, np. tytonu alkoholu. Poda-
32 Edyta Mazurek tek akcyzowy jest jednym z najstarszych podatków, jake zna hstora gospodark. W Polsce po raz perwszy podatek, który obecne mógłby zostać uznany za podatek akcyzowy, był poberany w drugej połowe XV w. jako podatek czopowy od podmotów wytwarzających pwo. Z danych zawartych w tabel oraz 2 wynka, że podatk pośredne bezpośredne stanową blsko 9% wszystkch dochodów budżetu państwa. Wśród podatków poberanych przez państwo najpoważnejszą pozycję zajmują podatk pośredne. Stanową one około 7% dochodów podatkowych od roku 27 można obserwować mnmalny wzrost ch znaczena jako źródła zaslającego budżet państwa. W roku 2 (rys. 2) dochody podatkowe stanowły 87,63% wszystkch wpływów do budżetu państwa. Dochody nepodatkowe stanowły nespełna 2% wpływów do budżetu zaledwe,74% wpływów stanowły środk pozyskane z Un Europejskej. dochody nepodatkowe;,63% środk z UE;,74% Z podatków pośrednch zdecydowane najwększą część wpływów do budżetu państwa stanow podatek od towarów usług, który w latach 27-2 stanowł od 64,8 w roku 29 do 67,3% wpływów z podatków pośrednch w roku 2 (por. tab. 3). Podatek akcyzowy stanowł około 3% podatków pośrednch, natomast w najmnejszym stopnu budżet jest zaslany poprzez podatek od ger. Struktura wpływów podatkowych do budżetu państwa w roku 2 przedstawona jest na rys. 3. Z danych zawartych w tabel oraz 2 wynka, że struktura wpływów podatkowych w Polsce w poprzednch latach była podobna. Wyraźne wdać kluczową rolę podatku VAT podatku akcyzowego. Mmo ż nteres fskalny państwa lepej realzują podatk pośredne, to jednak podatk bezpośredne są bardochody podatkowe; 87,63% Rys. 2. Struktura dochodów budżetowych w Polsce w roku 2 Źródło: oblczena własne na podstawe danych zawartych w tab. 2.
Statystyczna analza podatku dochodowego od osób fzycznych 33 Tabela 3. Struktura dochodów budżetowych w Polsce z podatków pośrednch w latach 27-2 (w %) Wyszczególnene 27 28 29 2 2 Dochody z podatków pośrednch ogółem,,,,, Podatek od towarów usług 65,78 66,23 64,8 65,3 67,3 Podatek akcyzowy 33,47 32,85 34,8 33,7 32,5 Podatek od ger,76,9,2,98,82 Źródło: oblczena własne na podstawe danych zawartych w sprawozdanach z wykonana budżetu państwa za lata 27-2. Podatek akcyzowy; 23,83% Podatek od ger;,6% Podatek CIT;,22% Podatek PIT; 5,66% Rys. 3. Wpływy podatkowe w Polsce w roku 2 (w %) Źródło: oblczena własne na podstawe danych zawartych w tab. 3. Podatek VAT; 49,68% dzej stablnym źródłem zaslana rachunków władz publcznych. Podatek od dochodów osobstych ludnośc stanow przecętne około 3% dochodów budżetowych państwa z punktu wdzena fnansów publcznych państwa stotne jest, by w wynku prowadzonych reform, zman systemu podatkowego, ne zostały uszczuplone wpływy z tytułu opodatkowana dochodu osób fzycznych. Dalsza część opracowana dotyczy tylko podatku dochodowego od osób fzycznych. Zaproponowany zostane sposób przeprowadzana statystycznej analzy oceny systemu podatkowego wspomagający procesy decyzyjne. 3. Znaczene podatku dochodowego dla budżetu państwa Najprostszym sposobem zwększena dochodów podatkowych państwa jest ustalane nowych źródeł podatkowych, zwększane ustalonych stawek nomnalnych czy lkwdacja wszelkego rodzaju ulg zwolneń. Perwsze dwa sposoby są o tyle nebezpeczne, że wywołują powszechny nepokój nezadowolene, poneważ oczyw-
34 Edyta Mazurek ste jest, że ludze ne lubą płacć podatków. Może to prowadzć nektórych podatnków do wyboru pozostawana bez pracy czy wycofywana sę z dzałalnośc będącej przedmotem opodatkowana. Inną ważną konsekwencją podwyższana wprowadzana nowych podatków jest wzrost chęc do unkana ch płacena. Wysoke podatk sprawają, że osoby o dużych dochodach, jeśl mają możlwość, to zmenają kraj pobytu, wyberając take kraje, gdze podatk są nższe. Kolejnym efektem podwyższana podatków jest uceczka w szarą strefę ekonom. Przy zbyt wysokch podatkach ludze uznają za racjonalne unkane płacena podatków, nawet przy znacznym ryzyku ponesena kary w przypadku wykryca oszustwa. Coraz częścej podatncy zaczynają sę też zastanawać nad problemem oceny słusznośc czy sprawedlwośc podatków. Dlatego najbezpecznejszym ostatno powszechne stosowanym w Polsce sposobem na zwększene wpływu do budżetu państwa jest lkwdacja wszelkego rodzaju ulg zwolneń od podatku, co prowadz do zwększena efektywnej skal podatkowej PIT bez zwększena stawek nomnalnych. Efektywną skalę podatkową defnuje sę jako stosunek kwoty ostateczne należnego podatku do wartośc podstawy opodatkowana, a zatem dostarcza nformacj o faktycznej stope podatku od dochodu. Ponższe zestawena pozwolą na przeanalzowane wpływów do budżetu państwa z podatku PIT za lata 27-2. Omówone zostaną rodzaje obowązujących ulg podatkowych oraz wysokośc odpsu. W opracowanu ne uwzględnono wcześnejszych lat podatkowych, poneważ najbardzej znacząca ulga podatkowa prorodznna ulga na dzec obowązuje od roku 27. Zestawena uwzględnają wszystkch podatnków, którzy wykazal dochody, z uwzględnenem podatnków korzystających z możlwośc łącznego opodatkowana dochodów małżonka. Tabela 4. Lczba podatnków według przedzałów skal podatkowej w latach 27-2 Rok 2 23 84 299 (97,89%) 2 24 94 44 (98,%) 29 24 9 988 (98,4%) 28 22 525 382 (92,5%) 27 22 893 583 (94,66%) Prog podatkowe do 85 528 zł powyżej 85 528 zł - 52 6 (2,%) 463 567 (,89%) 387 295 (,59%) - - - Ogółem 24 325 899 (%) 24 558 8 (%) 24 47 283 (%) do 44 49 zł 4449-85528 zł powyżej 85 528 zł Ogółem 575 5 (6,45%) 342 23 (,4%) 24 443 23 (%) do 43 45 zł 4345-85528 zł powyżej 85 528 zł Ogółem 83 448 (4,48%) 28 272 (,86%) 24 85 33 (%) Źródło: opracowane własne na podstawe publkacj: Informacja dotycząca rozlczena podatku dochodowego, Warszawa 27-2.
Statystyczna analza podatku dochodowego od osób fzycznych 35 Od początku obowązywana ustawy o składanu zeznań podatkowych przez osoby fzyczne obowązuje skala progresywna. Istneje też możlwość korzystana z różnego rodzaju ulg odpsów. W 992 roku obowązywały trzy stawk podatkowe: 2%, 3% oraz 4%. Trzy prog podatkowe obowązywały do roku 28 (9, 3 4%) począwszy od 29 roku obowązują w Polsce dwe stawk podatku dochodowego na pozome 8% 32%. We wszystkch prezentowanych latach wększość, bo od 92,5% w roku 28 do 98,4% (w roku 29) podatnków znajdowała sę w perwszym przedzale skal podatkowej (tab. 4). Zatem progresja podatkowa dotyczyła zaledwe klku procent podatnków. W latach 29-2 ubywa podatnków z perwszej grupy podatkowej na rzecz drugej, ale tak w roku 2 prawe 98% podatnków rozlczało sę według jednej skal podatkowej (8%). Mogłoby to sugerować, że blsko nam do podatku płaskego, tak szeroko dyskutowanego przez poltyków wprowadzanego z każdym rokem przez kraje naszego regonu: Rosję, Estonę, Słowację Czechy. Wadą opodatkowana podatkem płaskm jest lkwdacja prawe wszystkch ulg odlczeń. Z drugej strony to właśne przede wszystkm wszelkego rodzaju ulg odlczena czyną system podatkowy nesprawedlwym. Ilu podatnków korzysta z wszelkego rodzaju ulg, jak duże są to odlczena jak uszczuplają budżet państwa pokazują rysunk 4-7. W zestawenach ne uwzględnono składek na ubezpeczena społeczne (składk na ubezpeczene emerytalne, rentowe, chorobowe, wypadkowe) ubezpeczene zdrowotne wynkające z ustawy o systeme ubezpeczeń społecznych (por. Dz.U. Nr 37), ze względu na to, ż mają one charakter powszechny w wększośc przypadków obowązkowy. W latach 29-2 wyróżnamy następujące odlczena od dochodu: ) darowzny, 2) wydatk na cele rehabltacyjne, 3) wydatk z tytułu użytkowana sec Internet, 4) wydatk na nabyce nowych technolog, 5) zwrot nenależne pobranych śwadczeń, 6) wydatk meszkanowe do odlczena na zasadze praw nabytych. Ponadto w badanym okrese obowązywały równeż różnego rodzaju odlczena od podatku, nazywane ulgam. Obowązywały następujące ulg: ) na wykształcene ucznów, 2) na dzec, 3) zwązane z dochodam uzyskanym poza terytorum RP, o których mowa w art. 27 g ustawy, 4) składk na ubezpeczena społeczne opłacone przez osobę prowadzącą gospodarstwo domowe z tytułu zawarca umowy aktywzacyjnej z osobą bezrobotną, 5) na wydatk meszkanowe. Rysunek 4 prezentuje kwoty, na jake dokonano odlczeń od dochodu według tytułów w roku 2. Łączne w analzowanym roku dochód został pomnejszony o 5 583 34 tys. zł. Najpopularnejsze były odlczena na wydatk z tytułu użytkowana sec Internet, z których skorzystało 7,% ogółu podatnków, odlczając łącz-
36 Edyta Mazurek ne kwotę 2 383 566 tys. zł. Natomast kwotowo najwększym odlczenem były odlczena wydatków na cele rehabltacyjne. Mmo ż z tego rodzaju odlczeń skorzystało 4,47% ogółu podatnków, to dochód z tego tytułu został pomnejszony o 2 497 3 tys. zł. tys. zł 25 2 5 5 Rys. 4. Odlczena od dochodu według tytułów w roku 2 (w tys. zł) Źródło: opracowane własne na podstawe publkacj: Informacja dotycząca rozlczena podatku dochodowego od osób fzycznych za rok 2. Z pozostałych możlwych odlczeń od dochodu korzystało łączne zaledwe,97% ogółu podatnków na kwotę łączne 72 464 tys. zł. Rysunek 5 prezentuje welkość odlczeń od podatku według tytułów w roku 2. tys. zł 6 5 4 3 2 Rys. 5. Odlczena od podatku według tytułów w roku 2 (w tys. zł) Źródło: opracowane własne na podstawe publkacj: Informacja dotycząca rozlczena podatku dochodowego od osób fzycznych za rok 2.
Statystyczna analza podatku dochodowego od osób fzycznych 37 W roku 2 dokonano odlczeń od podatku na wysokość 5 863 547 tys. zł. Najpopularnejszą najbardzej pomnejszającą wpływy do budżetu państwa była ulga na dzec, z której skorzystało 7,94% ogółu podatnków, pomnejszając obcążene podatkowe na łączną kwotę 5 74 8 tys. zł. Z pozostałych odlczeń od podatku skorzystało tylko,48% ogółu podatnków na kwotę łączne 23 429 tys. zł. tys. zł 3 25 2 5 5 tys. zł 6 5 4 3 2 a) b) Rys. 6. Odlczena a) od dochodu, b) od podatku według tytułów w roku 2 (w tys. zł) Źródło: opracowane własne na podstawe na podstawe publkacj: Informacja dotycząca rozlczena podatku dochodowego od osób fzycznych za rok 2. tys. zł 35 3 25 2 5 5 tys. zł 6 5 4 3 2 a) b) Rys. 7. Odlczena a) od dochodu, b) od podatku według tytułów w roku 29 (w tys. zł) Źródło: opracowane własne na podstawe publkacj: Informacja dotycząca rozlczena podatku dochodowego od osób fzycznych za rok 29.
38 Edyta Mazurek Rysunek 6 oraz 7 prezentują welkość odlczeń od dochodu od podatku w roku 2 29 odpowedno. Znaczene poszczególnych ulg ne zmenło sę równeż w latach 29 oraz 2 najwęcej podatnków, bo aż 7,77% w roku 29 7,52% ogółu podatnków w roku 2, skorzystało z ulg prorodznnej na dzec, odlczając od podatku łączną kwotę odpowedno 5 633 2 tys. zł oraz 5 684 37 tys. zł. Wśród odlczeń od dochodu, podobne jak w roku 2, domnowały odlczena na cele rehabltacyjne oraz z tytułu użytkowana sec Internet. Z ulg rehabltacyjnej skorzystało w 29 roku 4,48% ogółu podatnków, natomast w roku 2 4,62%. Z odlczeń z tytułu użytkowana sec Internet skorzystało 4,8% w roku 29 oraz 6,23% podatnków w roku 2. Ulg podatkowe można traktować jako wypłaty subwencyjne dla uprzywlejowanych podatnków; prowadzą do,,rozproszena przecętnych stawek podatkowych dla takch samych skorygowanych dochodów brutto. Z punktu wdzena sprawedlwośc podatkowej ulg prowadzą do zmnejszena obcążena podatkowego dochodów być może lepszym rozwązanem byłoby znesene ulg podatkowych z równoczesnym stosownym zmnejszenem stawek podatkowych. W wększośc krajów Un Europejskej, w tym w Polsce, obowązuje jednak progresywna skala podatkowa co oznacza, że rząd uważa, że bogats podatncy ne tylko pownn płacć wyższy podatek nomnalne, ale równeż pownn oddawać wyższą część swoch dochodów. Jednak progresja podatkowa może wywoływać przy newłaścwej skal taryfy podatkowej tzw. paralżujące efekty gospodarcze. Cechą progresj jest to, że wraz z każdą dodatkową jednostką dochodu zwększa sę obcążene podatkowe często przy źle dobranej skal podatek zwększa sę w tempe szybszym nż wzrasta podstawa wymaru, co może przecwdzałać wzrostow wydajnośc pracy to tym bardzej, m wyższy jest dochód. Progresja podatkowa jest ścśle zwązana z zasadą sprawedlwośc opodatkowana, a węc mus być bardzo umejętne rozważne dyskutowana, korygowana analzowana. W artykule w kolejnych punktach zostane przedstawony sposób statystycznej analzy systemów podatkowych pod kątem wspomnanej progresywnośc powązanej ze sprawedlwoścą. 4. Zasady podatkowe Głównym podstawowym celem podatków zarówno w przeszłośc, jak obecne, jest zwększane wpływów do budżetu państwa. Podatk mają zapewnć państwu oraz władzom lokalnym dochody na pokryce wydatków publcznych. Mmo ż dochody z podatków stanową ponad 9% całkowtych dochodów budżetu państwa, to tak bardzo często okazuje sę, że są newystarczającym źródłem zaspokojena wszystkch potrzeb publcznych. Jednak cągłe podnoszene obcążeń podatkowych w celu zwększena dochodów publcznych jest ekonomczne neuzasadnone. Amerykańsk ekonomsta A. Laffer sformułował twerdzene, że wraz ze wzrostem obcążeń podatkowych dochody z podatków w funduszach publcznych wzrastają,
Statystyczna analza podatku dochodowego od osób fzycznych 39 ale tylko do pewnego pozomu. Dalsze zwększane obcążeń podatkowych prowadz do zmnejszana dochodów publcznych. Laffer doszedł do wnosku, że stneje punkt równowag, gdze jednocześne podatk są nske dochody budżetowe wysoke. Zbyt wysoke podatk bowem mogą być przyczyną zmnejszena aktywnośc gospodarczej, rozprzestrzenana sę szarej strefy czy nawet uchylana sę od płacena podatków, co automatyczne obnża dochody budżetu państwa [Samuelson 22]. Należy zatem być bardzo ostrożnym z permanentnym podnoszenem podatków w celu ratowana fnansów publcznych. Podwyższane podatku, czy też zmana systemu podatkowego może być dokonywana na wele sposobów. Należy meć jednak na uwadze powszechne przyjęty zbór zasad, które system podatkowy pownen spełnć według których systemy podatkowe są ocenane. Zasady podatkowe są to formułowane pod adresem systemów podatkowych postulaty, jake pownen spełnać dealny podatek cały system podatkowy. Zasady te ne mają rang przepsów prawnych często pozostają wyłączne w sferze postulatów. Za twórcę zasad podatkowych uważa sę A. Smtha choć powtórzył on jedyne myśl zawarte w dzełach H. Home a L. Kamesa [Kosek-Wojnar 23]. Sformułował on cztery zasady, uznawane obecne za klasyczne: równomernośc, pewnośc, dogodnośc, tanośc. Zasada równomernośc oznacza równomerność w opodatkowanu, przez którą A. Smth rozumał powszechny proporcjonalny podatek. Powszechność opodatkowana oznacza opodatkowane wszystkch podatnków danym podatkem na tych samych zasadach. Reguła ta oznacza, że żadna grupa podatnków ne może korzystać z przywlejów. W podatku dochodowym od osób fzycznych w Polsce zasada ta jest naruszana, poneważ omawanym podatkem ne są obcążan na przykład rolncy. Druga kwesta zasady równomernośc to proporcjonalność opodatkowana, która jednak obowązuje w przypadku wększośc podatków w Polsce wysokość podatku jest wprost proporcjonalna do podstawy opodatkowana. W nektórych jednak sytuacjach, mędzy nnym w podatku PIT, w Polsce przyjęta jest skala progresywna, co oznacza, że podatek rośne szybcej nż podstawa opodatkowana. Usprawedlwenem dla progresywnego opodatkowana może być teora użytecznośc krańcowej kolejnych jednostek dochodu, według której osoby fzyczne, które uzyskały wyższy dochód, pownny relatywne węcej łożyć na państwo, gdyż czerpą wększe korzyśc. Oznacza to, ż sprawedlwe opodatkowane to opodatkowane progresywne. Zasada ta przez nektórych autorów nazywana jest zasadą sprawedlwośc opodatkowana. Przez wększość ekonomstów zasada ta uważana jest za najważnejszą z wymenonych wcześnej zasad dotyczących kreowana podatków. Zasada pewnośc opodatkowana ma na celu zapewnene podatnkow precyzyjne jasno określonej reguły dotyczącej zarówno płatnośc, sposobu zapłaty, jak wysokośc podatku. Każdy podatnk pownen meć pełną nformację o tym, jak
4 Edyta Mazurek podatek, w jakej wysokośc w jak sposób będze musał zapłacć. Zasada ta chron podatnków przed dowolnoścą dzałana władzy publcznej gwarantuje pewną stablność prawa podatkowego. Dogodność opodatkowana ma zagwarantować, aby sposób poberana podatków został ustalony w sposób dogodny dla podatnka, tak aby podatnk mał wększą łatwość w płacenu podatków w pełnej kwoce na czas. Z drugej strony poborcy podatkowemu równeż zależy na tym, aby na czas otrzymać wpływy podatkowe, a temu zasada dogodnośc sprzyja. Nestety w Polsce, jeśl prześledzć hstorę podatku od dochodów osobstych (PIT) począwszy od roku 992, zasada ta jest w neznacznym stopnu stosowana. System podatkowy bardzo często sę zmenał w tym okrese, jest skomplkowany. Zmenały sę skale podatkowe, rodzaje ulg, odlczeń, formularze, na których dokonywało sę rozlczeń. Wszystko to sprawa, że rozlczene podatkowe wcale ne jest proste. Taność opodatkowana głos potrzebę dbana o możlwe najnższe koszty ścągana podatków, tak aby ch efekt skarbowy był jak najwększy. Koszty poboru podatków, zwane kosztam admnstracyjnym, ne mogą być zblżone do dochodów uzyskwanych z tychże podatków. Wysoke koszty admnstracyjne ne służą dobrze systemow podatkowemu. Zasada ta mała elmnować z systemu podatkowego take elementy, które cechowała nska wydajność fskalna. Oznacza to, że podatk pownny być tak skonstruowane, aby ch wymar, pobór kontrola ne wymagały zbyt dużej lczby urzędnków oraz zbyt dużych kosztów admnstracyjnych. Poneważ powyższe zasady podatkowe skupały sę główne na zabezpeczenu nteresów podatnka, dlatego też sukcesywne zaczęto rozszerzać modyfkować zbór zasad podatkowych wprowadzony przez Smtha. Wagner jako jeden z perwszych ekonomstów sformułował zasady, które oprócz nteresów podatnka dbały równeż o nteresy państwa, dzeląc zasady podatkowe na fskalne, społeczno-poltyczne technczne. Do zasad fskalnych Wagner zalczył: zasadę wydajnośc elastycznośc. Za podatk wydajne należy uznać podatk, które są w stane pokryć w danym okrese nezbędne potrzeby publczne. Natomast elastyczność podatkowa zapewna pokryce nezbędnych potrzeb publcznych w dowolnym okrese, nezależne od konunktury gospodarczej kraju. Do zasad społeczno-poltycznych Wagner zalczył zasadę sprawedlwośc, natomast do zasad techncznych: zasadę pewnośc, dogodnośc tanośc. Swój katalog zasad podatkowych formułowal także S. Głabńsk, F. Neumark, H. Haller, M. Petrewcz, S. Owsak czy H. Lwńczuk [Kosek-Wojnar 23]. Współcześne katalog zasad podatkowych jest przedmotem welu dyskusj. Jest on cągle rozbudowywany, zasady są ponowne klasyfkowane, co prowadz do braku jednoznacznośc zasad podatkowych kerowanych pod adresem systemu podatkowego. Nemnej jednak bezdyskusyjne, nezależne od autora oraz sposobu klasyfkowana zasad podatkowych, zawsze w spse pojawa sę zasada sprawedlwośc, której to zasadze pośwęcony jest kolejny punkt opracowana.
Statystyczna analza podatku dochodowego od osób fzycznych 4 5. Zasady sprawedlwośc podatkowej Opodatkowane ma za sobą długą hstorę od samego początku podejmowano próbę rozwązana problemu sprawedlwego opodatkowana. Jedne z perwszych prób podjęto już w przypadku samoopodatkowana przy budowe Ark Przymerza czy też podatku pogłównego. Bezsprzeczny obecne jest fakt, że cechą każdego systemu podatkowego pownna być jego sprawedlwa konstrukcja. Sprawedlwość bowem wprowadza spokój ład ne tylko w samym człoweku, ale równeż w społeczeństwe. Sprawedlwość opodatkowana jest problemem złożonym weloaspektowy. Bardzo trudno jest zatem sformułować ponadczasowe, unwersalne, a jednocześne obektywne zasady sprawedlwego opodatkowana, które spełnałyby oczekwana zarówno podatnków, jak władzy stanowącej podatk. Trudność tę potęguje dodatkowo fakt, że na ogół ntencje ustawodawcy są opaczne nterpretowane przez podatnków przynajmnej w częśc z nch rodz sę poczuce nesprawedlwego traktowana. Wszystko to sprawa, że problem ten był, jest chyba będze problemem zawsze aktualnym. Sprawedlwość podatkowa może być jednak defnowana bardzo różne od ogólnych, neformalnych sformułowań (por. np. [Gomułowcz 2]) aż po konkretne, formalne defncje [Kakwan, Lambert 998]. Nezależne od sformułowana sprawedlwość rozważana jest jednak w dwóch podstawowych aspektach. Podstawową zazwyczaj nekwestonowaną zasadą jest postulat sprawedlwośc pozomej (horyzontalnej). Zakłada on, że opodatkowane dwóch dentycznych jednostek pownno być take samo. Podatnków pozostających w tej samej sytuacj ekonomcznej, posadających taką sama zdolność płatnczą obowązują dokładne te same zasady podatkowe. Jeśl np. dwóch różnych podatnków osąga dokładne tak sam dochód roczny (zdolność płatncza w nnejszym opracowanu ocenana będze za pomocą welkośc osąganych dochodów), np. 25 tys. zł, to zgodne z zasadą sprawedlwośc pozomej obaj podatncy pownn zapłacć dokładne tak sam podatek. Sprawedlwość pozoma wyklucza stnene dyskrymnacj ze względu na nne nż dochód charakterystyk podatnków, czy to ze względu na płeć, wyznana relgjne, czy też wykonywany zawód lub orentację seksualną. Drug, budzący znaczne węcej wątplwośc, aspekt sprawedlwośc opodatkowana, to postulat sprawedlwośc ponowej (wertykalnej). Podatek zgodny z zasadą sprawedlwość ponowej pownen w ne mnejszym stopnu obcążać podatnków w tej samej lub lepszej sytuacj materalnej (o wększej lub równej zdolnośc podatkowej). W praktyce żadnego z wymenonych aspektów sprawedlwośc opodatkowana ne można uznać za zdefnowany jednoznaczne. Próbę skonkretyzowana pojęca sprawedlwośc opodatkowana podjęl Kakwan Lambert [998], formułując formalne trzy podstawowe zasady sprawedlwośc, jake pownny spełnać systemy podatkowe. Naruszene przez system podatkowy chocaż jednej z zasad sprawedlwośc czyn system nesprawedlwym.
42 Edyta Mazurek System sprawedlwy pownen spełnać wszystke trzy ponżej sformułowane zasady sprawedlwośc. Nech x, x2,, x oznaczają dochody przed opodatkowanem (brutto) dla n podatnków płacących podatek w wysokośc odpowedno t n, t 2,, t n, przy czym płacony podatek t jest funkcją dochodu, co ogólne można zapsać jako t( x ), tzn. t = t( x), t2 = t( x2),, t n = t( x n ). Wówczas przez y = x t oznaczać będzemy t dochody po opodatkowanu (netto) oraz przez a = stopę podatku dla -tego x podatnka. Zasada zasada mnmalnej progresj [Kakwan, Lambert 998] postuluje, aby płacony podatek wzrastał monotonczne względem możlwośc płatnczej. Oznacza, że osoby osągające wększy dochód ne pownny płacć nższego podatku, co formalne można zapsać w następujący sposób: x xj t tj. () Występujące w powyższej mplkacj słabe nerównośc pozawalają sprawedlwość pozomą traktować jako szczególny przypadek zasady mnmalnej progresj. Zasada 2 zasada progresj postuluje, aby bogats podatncy płacl ne tylko wyższy podatek, ale też aby oddawal wększą część swoch dochodów, defnuje sę ją w następujący sposób: x x oraz t t a a. (2) j j j Naruszene zasady mnmalnej progresj automatyczne narusza drugą zasadę progresj. Ponadto słabe nerównośc w powyższej mplkacj oznaczają, że podatek proporcjonalny jest sprawedlwy według prezentowanych zasad sprawedlwośc. Jeśl system podatkowy narusza zasady perwszą drugą, to znaczy, że system jest regresywny, czyl m wyższy dochód osąga podatnk, tym nższy podatek dochodowy płac. Zasada 3 zasada zachowana kolejnośc postuluje, aby system spełnający zasadę perwsza drugą dodatkowo ne powodował zmany pozycj w rankngu podatnków ze względu na osągane dochody brutto. Oznacza to, że jeśl dany podatnk był w lepszej sytuacj (to znaczy osągnął wększy dochód brutto) względem nnego podatnka przed opodatkowanem, to pozostaje on równeż w lepszej sytuacj po opodatkowanu, czyl równeż wyższe są jego dochody netto. Zasadę trzecą można zapsać w następujący sposób: Zasada trzeca dentyfkowana jest ze sprawedlwoścą ponową, z tym że ogranczoną do przypadku zachowana pozycj w kolejnośc zamożnośc podatnków ze względu na dochód przed po opodatkowanu. Podatek jest sprawedlwy, jeśl spełna wszystke trzy zasady sprawedlwośc. Naruszene chocaż jednej zasady klasyfkuje system podatkowy jako nesprawedl- x x and t t and a a x t x t. (3) j j j j j
Statystyczna analza podatku dochodowego od osób fzycznych 43 wy. Z założena prawe każdy system podatkowy spełna powyższe zasady. Dopero wszelkego rodzaju zwolnena, ulg odlczena mogą powodować naruszene zasad sprawedlwośc. Przy próbe odnesena powyższych koncepcj do rzeczywstych systemów podatkowych pojawają sę naturalne wątplwośc, jak należy rozumeć dentyczność podmotów (czy też równość ch sytuacj materalnej) oraz co to znaczy, że ktoś pownen być bardzej obcążony z tytułu podatków. W lteraturze przedmotu sprawedlwość pozoma ponowa najczęścej konkretyzowana jest za pomocą dwóch teor podatkowych [Gomułowcz 995; Gajl 992]: teor ekwwalencj (beneft) oraz teor zdolnośc płatnczej (ablty to pay). Teora ekwwalencj zakłada, że stneje wzajemna proporcjonalna zależność pomędzy płaconym podatkem a wydatkam ponoszonym przez państwo w zwązku z ochroną podatnków. Śwadczena podatkowe pownny być ekwwalentne w stosunku do wartośc śwadczeń otrzymywanych od państwa. W teor ekwwalencj podatk są traktowane jako opłata za otrzymane od państwa śwadczena. W celu konkretyzacj teor ekwwalencj nezbędna byłaby znajomość korzyśc, jake podatnk otrzymuje z wydatków publcznych państwa, a dokładnej znajomość wydatków publcznych państwa zawązanych z opeką danego podatnka. Poneważ w praktyce ze względu na rozbudowany system dóbr publcznych ocena korzyśc, jake podatnk otrzymuje od państwa jest nemożlwa do ustalena, to teora ekwwalencj we współczesnej praktyce podatkowej stracła na znaczenu jest odrzucana. Teora zdolnośc płatnczej zakłada natomast nezależność śwadczeń ze strony państwa kwoty obcążeń fnansowych czyl podatku. Podatek rozumany jest jako opłata dla państwa ne za ndywdualne otrzymane śwadczene, ale za te zadana państwa, które służą dobru ogólnemu. Welkość podatku pownna uwzględnać zdolność płatnczą podatnka, która zależy od osąganego dochodu, posadanego majątku, ponoszonych wydatków. W tym wypadku ma zastosowane teora ofary, zakładająca, że korzyść z dochodu jest merzalna dodatkowo dla wszystkch taka sama. Tak węc podatncy z takm samym dochodem pośwęcają taką samą korzyść, jeżel płacą tak sam podatek. Kolejną propozycją mernka zdolnośc płatnczej jest propozycja Kaldora, który proponował uczynć marą zdolnośc płatnczej dochód wydatkowany [Gomułowcz 995]. W dalszej częśc opracowana za mernk zdolnośc płatnczej będze przyjmowany dochód podatnka. Uwzględnając zasadę zdolnośc płatnczej, sprawedlwość ponowa jest realzowana poprzez progresywny podatek z lcznym zwolnenam ulgam. W efekce dokonywana jest redystrybucja dochodów, na skutek której nwelowane są nadmerne różnce w dochodach społeczeństwa. Sprawedlwość pozoma z kole odrzuca progresję w podatku dochodowym na rzecz proporcjonalnego opodatkowana, uznając go za prostszy, bardzej zrozumały dodatkowo równo traktujący podatnków. Ze względu na przecwstawność tych dwóch koncepcj sprawedlwośc podatkowej w teorach podatkowych w praktyce przyjmuje sę pogląd, że rozkład cężaru
44 Edyta Mazurek podatków pownen odpowadać poczucu sprawedlwośc wększośc społeczeństwa. Obecne w wększośc krajów obowązuje podatek progresywny, a zatem wększość krajów opowada sę za sprawedlwoścą ponową. Kwesta sporna dotyczy stopna progresj. Ustawodawca ma szeroke pole manewru w kształtowanu taryfy podatkowej. Należy jednak pamętać, że zbyt wysoke stopy podatkowe wywołują negatywne efekty opodatkowana, choćby ucekane podatnków w szarą strefę, co jest szczególne nekorzystnym zjawskem dla budżetu. Ponadto zbyt wysoka ngerencja w wyrównywane nerównośc dochodowych społeczeństwa ograncza hamuje rozwój gospodarczy kraju. Istotnym aspektem w tej sytuacj jest analza porównywane systemów podatkowych ze względu na sprawedlwość opodatkowana. Jako punkt wyjśca nnejszego opracowana do statystycznej analzy oceny porównywana systemów podatkowych przyjmuje sę zgodność z koncepcją sprawedlwośc opodatkowana [Lambert, Ytzhak 997], która jak już wcześnej podkreślono, zwązana jest z progresywnoścą systemu podatkowego redystrybucją dochodów. W kolejnych punktach zostane zdefnowany formalne podatek progresywny, a następne zaproponowany statystyczny sposób analzy systemów podatkowych zwązany z progresywnoścą. 6. Progresywny system podatkowy Na początku warto podkreślć, że defncja progresywnego systemu podatkowego jest nejednoznaczna, co może powodować neporozumene w dyskusjach poltycznych. Powszechne stosowana defncja progresj oparta jest na średnej stope podatkowej (average tax rate), która oznacza udzał zapłaconego przez podatnka podatku w całkowtym jego dochodze. Wówczas system jest progresywny, jeśl średna stopa podatkowa wzrasta wraz ze wzrostem dochodu. W przecwnym wypadku mamy do czynena z systemem regresywnym. Progresywność można wówczas zapsać jako: x > xj a > aj. (4) Warunek ten przypomna zasadę progresj określoną warunkem (2), wyklucza jednak podatek lnowy. Jeżel podatek jako funkcja dochodów t( x ) jest różnczkowalny, to progresję defnowaną relacją (4) można zapsać: t( x) d x = a' ( x) > dla każdego x. (5) dx W ten sposób rozumana progresja oznacza de facto progresję stóp podatkowych. Ne wystarczy wówczas, aby zamożnejs płacl wększy kwotowo podatek, muszą równeż płacć wyższy procentowo podatek. Podatek lnowy, który zgodne
Statystyczna analza podatku dochodowego od osób fzycznych 45 z wprowadzonym defncjam w poprzednm rozdzale jest sprawedlwy, ne jest podatkem progresywnym. Druga spotykana w lteraturze defncja systemu progresywnego oparta jest na krańcowej stope podatku (margnal tax rate). Krańcowa stopa podatkowa jest to przyrost podatku spowodowany przyrostem dochodu o jedną jednostkę. Jeśl węc krańcowa stopa podatkowa wynos %, to oznacza, że to ż od każdej zarobonej dodatkowo złotówk musmy zapłacć groszy podatku. Operając sę na krańcowej stope podatkowej, system progresywny defnowany jest jako wzrost margnalnej stopy podatkowej wraz ze zwększającym sę dochodem. Dla zrozumena różnc w defnowanu progresywnośc rozpatrzmy przykład, w którym każdy spośród czterech podatnków płac podatek w wysokośc 2% od dochodów pomnejszonych o kwotę wolną od podatku wysokośc zł. Tabela 5. Przykład lustrujący progresję systemu podatkowego Dochód Podatek Średna stopa podatku Krańcowa stopa podatkowa,2 5 8,6,2 8,8,2 3 58,9,2 Źródło: oblczena własne. W tabel 5 zebrane są dochody czterech podatnków wraz z zapłaconym podatkem oraz średną krańcową stopą podatkową. Dla każdego podatnka krańcowa stopa podatkowa jest równa 2%, poneważ od każdej dodatkowo zarobonej złotówk podatnk będze musał zapłacć 2 gorszy podatku. Natomast średna stopa podatkowa wzrasta wraz ze wzrostem dochodu. Zatem zgodne z przytoczonym powyżej defncjam podatek ten jest progresywny (jeśl popatrzymy na średną stopę podatkową) oraz lnowy (jeśl popatrzymy na krańcową stopę podatkową). Przykład ten wskazuje, jak ważne jest precyzyjne określene defncj. Dlatego też pewne pojęca, być może powszechne znane, ale jednak ze względu na wykorzystywane ch w dalszej częśc opracowana zostaną formalne zdefnowane. Przypomnjmy wprowadzone wcześnej oznaczena: t( x ) podatek dla dochodu x, t( x) a( x) = średna stopa podatkowa dla dochodu x, x m x = t' x krańcowa stopa podatkowa dla dochodu x. ( ) ( ) Poneważ ( ) ( ) ( ) ( ) xt ' x t x m x a x a' ( x) = =, (6) 2 x x
46 Edyta Mazurek to warunkem konecznym wystarczającym dla stnena progresj jest warunek: ( ) a( x) m x > x. (7) Ostra nerówność wyklucza możlwość lnowego (proporcjonalnego) podatku. Im wększa jest różnca pomędzy krańcową średną stopą podatkową m( x) a( x) dla dochodu x, tym system podatkowy jest bardzej progresywny. Wyróżna sę dwa rodzaje progresj systemu podatkowego [Lambert 993]: ) progresję zobowązań lablty progresson LP, 2) progresję resztową resdual progresson RP. Progresja zobowązań defnowana jest dla każdego dochodu x, dla którego należność podatkowa jest wększa od zera ( t( x ) > ) wyraża sę jako loraz krańcowej średnej stopy podatku dla dochodu x, co zapsujemy w następujący sposób: m( x) LP( x) = (8) a x ( ). System podatkowy jest LP progresywny, jeśl dla dowolnego pozomu dochodu, przy którym należność podatkowa jest wększa od zera, krańcowa stopa podatku jest wększa od średnej stopy podatku, czyl: LP( x ) >. Progresja resztowa defnowana jest następująco: m( x) RP( x). a( x) System podatkowy jest RP progresywny, jeśl RP( x ) <. = (9) Oba rodzaje progresj mogą być nterpretowane jako elastyczność (względna zmana dwóch welkośc), przy czym LP( x ) określa elastyczność zobowązań podatkowych (podatku) względem dochodu przed opodatkowanem, natomast RP( x ) określa elastyczność dochodu po opodatkowanu względem dochodu przed opodatkowanem. LP( x ) odpowe nam na pytane, jak zmen sę stopa podatku, gdy zmen sę wynagrodzene przed opodatkowanem. RP( x ) dostarczy nformacj na temat zmany dochodów po opodatkowanu na skutek zmany dochodu przed opodatkowanem. 7. Pomar progresywnośc systemu podatkowego Podstawowym statystycznym narzędzem wykorzystywanym do analzy porównywana systemów podatkowych jest krzywa koncentracj krzywa Lorenza oraz zdefnowane na baze tych krzywych odpowedno współczynnk koncentracj współczynnk Gnego. O le współczynnk Gnego jest powszechne wykorzystywany w lcznych badanach, ne tylko ekonomcznych, ne ma problemu z jego defncją,
Statystyczna analza podatku dochodowego od osób fzycznych 47 o tyle współczynnk koncentracj wymaga uścślena zdefnowana, poneważ w lteraturze można spotkać pod tym pojęcem różne narzędza statystyczne. Ponżej dla wyjaśnena wprowadźmy oba współczynnk w odnesenu do analzy systemu podatkowego PIT. 7.. Krzywa koncentracj krzywa Lorenza Analza oceny sprawedlwośc systemu podatkowego oparta jest na wykrywanu różnego rodzaju rerankngów podatnków, czyl zman pozycj w rankngu podatnków ze względu na dwe cechy. Ważnym narzędzem statystycznym w analze sprawedlwośc systemu podatkowego jest krzywa koncentracj oraz krzywa Lorenza. Załóżmy, że wektor X jest wektorem nemalejących dochodów przed opodatkowanem dla n podatnków: ( ) =, 2,..., : n x x2... xn. X x x x Nech wektor t oznacza welkość zapłaconego podatku przez -tego podatnka, przy czym wartośc t posortowane są zgodne z nemalejącym porządkem dochodów brutto x. Dla skończonej populacj n podatnków krzywa koncentracj podatku T defnowana jest jako funkcja cągła, kawałkam lnowa o werzchołkach w punktach p C p, =,,2,..., n, gdze C p = oraz dla =,2,..., n: ( T ( ) ) n p =, ( ) T p =, n t C p t j j= T ( ) = = n j nµ T j= t j j= gdze µ T = t j. n j= Krzywa koncentracj podatku pokazuje, jaką część całkowtego podatku płac p procent podatnków osągających najmnejszy dochód brutto. Jeżel podatek zapłacony przez podatnków uporządkujemy nemalejąco, tzn. t() t(2)... t( n), to stosując wzór (), dla tak uporządkowanego cągu t () otrzymamy krzywą Lorenza LT ( p ). Krzywa Lorenza dla podatku reprezentuje udzał w całkowtych podatkach p-tej frakcj podatnków płacących najnższy podatek. W analogczny sposób defnuje sę krzywą koncentracj oraz krzywą Lorenza dla dochodów netto, po opodatkowanu. Nech wektor Y oznacza wektor dochodów po opodatkowanu dla n podatnków: Y = y, y,..., y = x t, x t,..., x t, ( ) ( ) 2 n 2 2 n n, ()