SKRYPTY BECKA Wstęp do prawoznawstwa
W sprzedaży: J. Oniszczuk FILOZOFIA I TEORIA PRAWA, wyd. 2 Studia Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 5 Studia Prawnicze M. Błachut, W. Gromski, J. Kaczor TECHNIKA PRAWODAWCZA Podręczniki Prawnicze W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka PRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 6 Podręczniki Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA USTROJU I PRAWA SĄDOWEGO POLSKI, wyd. 4 Podręczniki Prawnicze E. Gniewek, P. Machnikowski (red.) Zarys prawa cywilnego, wyd. 2 Studia Prawnicze
dr hab. Tatiana Chauvin adiunkt Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr hab. Tomasz Stawecki profesor Uniwersytetu Warszawskiego prof. zw. dr hab. Piotr Winczorek profesor Uniwersytetu Warszawskiego Wstęp do prawoznawstwa 10. wydanie poprawione i uzupełnione WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2016
Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H.Beck 2016 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: PanDawer Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa ISBN 978-83-255-7740-7 ISBN e-book 978-83-255-7741-4
Spis treści Wykaz skrótów... XI Wykaz podstawowej literatury... XV Przedmowa... XVII CZĘŚĆ I. Prawo jako przedmiot nauk prawnych ROZDZIAŁ I. Podstawowe koncepcje prawa... 3 1. Koncepcje prawnonaturalne... 5 2. Pozytywizm prawniczy i jego ewolucja... 8 3. Prawo jako fakt społeczny. Realizm prawny... 11 4. Koncepcje hermeneutyczne, argumentacyjne i komunikacyjne... 13 ROZDZIAŁ II. Wieloznaczność terminu prawo... 17 5. Prawo w znaczeniu prawniczym... 17 6. Podstawowe cechy prawa... 18 7. Różne sposoby użycia terminu prawo... 20 ROZDZIAŁ III. Prawo jako przedmiot badań naukowych... 23 8. Podstawowe problemy nauk prawnych... 23 I. Nauki dogmatyczne... 25 II. Nauki ogólnoteoretyczne filozofia prawa, teoria prawa, jurysprudencja... 26 III. Nauki historyczne... 27 IV. Nauki empiryczne... 27 9. Naukowość prawoznawstwa. Status wstępu do prawoznawstwa... 29 10. Metody badawcze w prawoznawstwie... 30 ROZDZIAŁ IV. Prawo a inne regulatory zachowań... 32 11. Prawo i wartości... 32 12. Wielość systemów normatywnych... 34 13. Systemy normatywne inne niż prawo... 35 I. Normy moralne... 35 II. Normy religijne... 37 III. Normy obyczaju... 37 IV. Normy organizacji społecznych i politycznych... 38
VI Spis treści 14. Normy moralne a normy prawne podstawowe różnice... 39 15. Relacje treściowe i funkcjonalne między prawem a moralnością... 40 I. Związki treściowe (związki przedmiotowe)... 40 II. Związki funkcjonalne... 43 16. Moralność, religia i obyczaje a obowiązywanie prawa... 44 17. Kultura prawna... 45 18. Etyka zawodów prawniczych... 47 ROZDZIAŁ V. Sprawiedliwość jako podstawowa wartość prawa... 49 19. Idea sprawiedliwości i jej interpretacje... 49 20. Idea sprawiedliwości w procesie stanowienia i stosowania prawa... 53 21. Idea sprawiedliwości społecznej... 56 22. Równość w prawie i wobec prawa... 57 ROZDZIAŁ VI. Prawo jako zjawisko polityczne... 60 23. Polityczny charakter prawa... 60 24. Określenie państwa... 61 25. Prawo w procesie sprawowania władzy. Związki prawa i państwa... 67 26. Współczesna krytyka państwa i jego tradycyjnej roli... 69 27. Unia Europejska w procesie sprawowania władzy... 69 28. Idea rządów prawa... 70 29. Demokratyczne państwo prawne... 73 30. Gwarancje państwa prawnego... 75 CZĘŚĆ II. Prawo jako system norm ROZDZIAŁ VII. Język prawa... 79 31. Prawo jako zjawisko językowe... 79 32. Język prawny i język prawniczy... 80 33. Rodzaje wypowiedzi... 85 ROZDZIAŁ VIII. Norma prawna... 90 34. Pojęcie normy postępowania... 90 35. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych... 91 36. Budowa normy prawnej... 93 37. Hipoteza normy prawnej... 96 38. Dyspozycja normy prawnej... 97 I. Czyny i czynności konwencjonalne... 97 II. Sytuacje wyznaczane przez normy prawne... 101 1. Obowiązek... 101 2. Dozwolenie... 103 3. Wolności prawnie chronione... 104 4. Uprawnienia... 105 39. Prawo podmiotowe... 107 40. Kompetencja... 110 41. Sankcja. Rodzaje sankcji prawnych... 114
Spis treści VII ROZDZIAŁ IX. Rodzaje norm i przepisów. Akt normatywny... 120 42. Przepis prawny. Norma a przepis prawny... 120 43. Rodzaje norm i przepisów prawnych... 122 I. Normy prawne: reguły i zasady prawne... 122 II. Normy bezwzględnie i względnie wiążące... 124 III. Przepis ogólny i szczególny (lex generalis i lex specialis)... 126 IV. Przepisy odsyłające i przepisy blankietowe... 127 44. Akt normatywny... 128 45. Budowa aktu normatywnego... 129 I. Tytuł aktu normatywnego... 130 II. Przepisy merytoryczne ogólne i szczegółowe... 130 III. Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących... 132 IV. Przepisy przejściowe i dostosowujące... 133 V. Przepisy końcowe... 134 VI. Podpis uprawnionego podmiotu... 136 VII. Załączniki... 136 ROZDZIAŁ X. System prawa... 137 46. Pojęcie i rodzaje systemów. System prawa... 137 47. Budowa systemu prawnego... 140 48. Związki między elementami systemu prawa... 143 49. Zasada niesprzeczności systemu prawa... 145 50. Usuwanie sprzeczności norm reguły kolizyjne... 147 51. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie... 149 52. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego. Gałęzie prawa... 153 I. Podstawowe gałęzie prawa wewnętrznego... 155 II. Instytucje prawne... 159 53. Policentryczność systemów prawnych... 159 ROZDZIAŁ XI. Obowiązywanie prawa... 162 54. Obowiązywanie prawa... 162 55. Sposoby użycia terminu obowiązywanie prawa... 163 I. Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym... 164 II. Obowiązywanie prawa w ujęciu formalnym (tetycznym)... 164 III. Realistyczne obowiązywanie prawa... 165 56. Obowiązywanie prawa w przestrzeni (obowiązywanie terytorialne)... 168 57. Obowiązywanie prawa co do osób... 169 58. Obowiązywanie prawa w czasie... 170 CZĘŚĆ III. Funkcjonowanie prawa ROZDZIAŁ XII. Funkcje prawa. Przestrzeganie prawa... 177 59. Cele i funkcje prawa... 178 60. Instrumentalny charakter prawa... 181 61. Pojęcie przestrzegania prawa... 182
VIII Spis treści 62. Postaci nieprzestrzegania prawa... 184 63. Znajomość prawa a jego przestrzeganie... 188 64. Ogłaszanie aktów normatywnych. Tekst autentyczny. Tekst jednolity... 189 65. Fikcja powszechnej znajomości prawa... 192 66. Skuteczność prawa... 193 ROZDZIAŁ XIII. Tworzenie prawa... 195 67. Pojęcie tworzenia prawa... 195 68. Źródła prawa... 196 69. Sposoby tworzenia prawa (fakty prawotwórcze) w ich historycznym rozwoju... 197 I. Stanowienie prawa... 197 II. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym... 199 III. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo... 200 IV. Prawotwórcze orzecznictwo sądowe... 202 V. Recepcja prawa obcego... 204 70. Stanowienie prawa w państwach współczesnych zasady ogólne... 204 71. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski... 207 72. Racjonalność ustawodawcy jako postulat... 208 73. Akty normatywne prawa powszechnie obowiązującego... 210 I. Konstytucja RP (ustawa zasadnicza)... 210 II. Ustawa... 211 III. Akty normatywne o randze ustawy... 212 IV. Umowy międzynarodowe i źródła prawa europejskiego... 213 V. Rozporządzenie wykonawcze... 215 74. Akty prawa wewnętrznego (interna)... 216 ROZDZIAŁ XIV. Stosowanie prawa... 217 74. Pojęcie stosowania prawa... 217 75. Ideologie stosowania prawa... 218 I. Ideologia decyzji związanej... 218 II. Ideologia decyzji swobodnej... 219 III. Ideologia decyzji racjonalnej i praworządnej... 220 76. Typy stosowania prawa... 220 I. Sądowe stosowanie prawa... 221 II. Administracyjne stosowanie prawa... 223 77. Proces stosowania prawa i jego etapy. Dowody i domniemania w prawie... 224 I. Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa pojawienia się faktu... 224 II. Udowodnienie zaistnienia faktu... 225 1. Zasady rozłożenia ciężaru dowodu... 225 2. Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu... 226 3. Sposób oceny dowodów przez organ stosujący prawo... 226 4. Cele postępowania dowodowego... 227 III. Ustalenie norm obowiązujących... 230 IV. Subsumcja i podjęcie decyzji... 231 V. Wykonanie decyzji prawnej... 232 78. Alternatywne metody rozwiązywania sporów... 232
Spis treści IX ROZDZIAŁ XV. Wykładnia prawa i rozumowania prawnicze... 234 79. Pojęcie wykładni prawa... 234 80. Cele i zakres wykładni... 235 81. Koncepcja racjonalności ustawodawcy jako założenie interpretacyjne... 237 82. Podział wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący... 239 I. Wykładnia autentyczna... 239 II. Wykładnia legalna... 240 III. Wykładnia operatywna... 241 1. Wyroki zapadłe w wyniku skargi kasacyjnej... 242 2. Uchwały w sprawie wniosków o rozstrzyganie rozbieżności w wykładni... 243 3. Rozstrzygnięcia zagadnień prawnych... 244 IV. Wykładnia prywatna oraz doktrynalna (naukowa)... 245 83. Podział wykładni ze względu na sposób jej dokonania... 246 I. Wykładnia językowa (językowo-logiczna)... 246 II. Wykładnia systemowa... 247 III. Wykładnia funkcjonalna i celowościowa (teleologiczna)... 249 1. Teoria wykładni statycznej... 250 2. Teoria wykładni dynamicznej (adaptacyjnej)... 251 3. Teoria wykładni aktualnego ustawodawcy... 251 IV. Wykładnia porównawcza... 252 V. Dyrektywy preferencji... 253 84. Podział wykładni ze względu na wynik (zakres) wykładni... 254 I. Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła)... 254 II. Wykładnia rozszerzająca... 255 III. Wykładnia zwężająca... 255 85. Reguły inferencyjne. Topiki prawnicze... 257 ROZDZIAŁ XVI. Stosunki prawne... 263 86. Pojęcie stosunku prawnego... 263 87. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego... 264 88. Podmioty stosunku prawnego... 267 I. Osoba fizyczna... 269 II. Osoba prawna... 270 III. Ułomne osoby prawne... 273 89. Przedmiot i treść stosunku prawnego... 274 90. Rodzaje stosunków prawnych... 274 91. Aktualizacja stosunku prawnego... 276 92. Pojęcie transakcji... 278 ROZDZIAŁ XVII. Odpowiedzialność prawna... 280 93. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej... 280 94. Rodzaje odpowiedzialności prawnej... 282 I. Odpowiedzialność karna... 282 1. Przesłanki odpowiedzialności karnej osób fizycznych... 282 II. Odpowiedzialność cywilna... 284 1. Odpowiedzialność deliktowa... 285
X Spis treści 2. Odpowiedzialność kontraktowa... 286 3. Odpowiedzialność za szkodę przyjętą w drodze umowy... 287 4. Szkoda wyrządzona przy wykonywaniu władzy publicznej... 287 III. Odpowiedzialność służbowa... 288 IV. Odpowiedzialność parlamentarna... 289 V. Odpowiedzialność konstytucyjna... 289 Indeks rzeczowy... 291
Wykaz skrótów 1. Źródła prawa KC... Kodeks cywilny KK... Kodeks karny Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.) KP... Kodeks pracy KPA... Kodeks postępowania administracyjnego KPC... Kodeks postępowania cywilnego KPK... Kodeks postępowania karnego KRO... Kodeks rodzinny i opiekuńczy KSH... Kodeks spółek handlowych TWE... Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana Dz.Urz. UE C 321E/2006, s. 1) 2. Publikatory i czasopisma Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U.... Dziennik Ustaw Dz.Urz. UE... Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej KPP... Kwartalnik Prawa Prywatnego MoPod... Monitor Podatkowy M.P.... Monitor Polski ONSA... Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A OSNAP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna i Pracy OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy OSNKW... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna OSPiKA... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PiP... Państwo i Prawo PiZS... Prawo i Zabezpieczenie Społeczne Pr. Gosp.... Prawo Gospodarcze Rej.... Rejent
XII Wykaz skrótów RPEiS... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SI... Studia Iuridica SP-E... Studia Prawno-Ekonomiczne ZNUJ... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 3. Inne skróty ang.... angielski (-a, -e) art.... artykuł (-y) cz.... część ETPC... Europejski Trybunał Praw Człowieka fr.... francuski (-a, -e) gr.... grecki (-a, -e) GUS... Główny Urząd Statystyczny itp.... i tym podobne łac.... łaciński (-a, -e) m.in.... między innymi n.... następny (-a, -e) NATO... Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Treaty Organization) NBP... Narodowy Bank Polski NIK... Najwyższa Izba Kontroli np.... na przykład Nr... numer NSA... Naczelny Sąd Administracyjny OECD... Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organization for Economic Co-operation and Development) ONZ... Organizacja Narodów Zjednoczonych pkt... punkt p.n.e.... przed naszą erą por.... porównaj post.... postanowienie poz.... pozycja ppkt... podpunkt pt.... pod tytułem red.... redakcja red. nauk.... redakcja naukowa rozdz.... rozdział RM... Rada Ministrów s.... strona SA... sąd apelacyjny SN... Sąd Najwyższy SN (7)... Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów tekst jedn.... tekst jednolity TK... Trybunał Konstytucyjny tj.... to jest tzn.... to znaczy
Wykaz skrótów XIII tzw.... tak zwany (-a, -e) UE... Unia Europejska USA... Stany Zjednoczone ust.... ustęp w.... wiek (-i) w zw.... w związku z.... zeszyt ze sprost.... ze sprostowaniem ze zm.... ze zmianami zob.... zobacz
Wykaz podstawowej literatury A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawych. Leksykon tematyczny, wyd. 3, Warszawa 2010 I. Bogucka, Funkcje prawa. Analiza pojęcia, Kraków 2000 B. Brożek, J. Stelmach, Metody prawnicze. Logika Analiza Argumentacja Hermeneutyka, wyd. II, Kraków 2006 B. Brożek, Normatywność prawa, Warszawa 2012 T. Chauvin, Homo iuridicus. Człowiek jako podmiot prawa publicznego, Warszawa 2014 T. Chauvin, Sprawiedliwość: między celowością a bezpieczeństwem prawnym. Ewolucja poglądów Gustawa Radbrucha, SI 1999, Nr XXXVII R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998 L. L. Fuller, Moralność prawa, Warszawa 1978 T. Gizbert-Studnicki, Język prawny a język prawniczy, ZNUJ 1972, z. 55 T. Gizbert-Studnicki, Zasady i reguły prawa, PiP 1988, z. 3 W. Gromski, Autonomia i instrumentalny charakter prawa, Wrocław 2000 H. L. A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998 F. A. von Hayek, Konstytucje wolności, Warszawa 2012 H. Izdebski, Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2007 J. Jabłońska-Bonca, O prawie, prawdzie i przekonywaniu, Koszalin 1999 J. Jabłońska-Bonca, Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1994 A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa, Warszawa 2008 K.J. Kaleta, A. Kotowski, Podstawy prawoznawstwa, Warszawa 2016 M. Kordela, Zasady prawa. Studium teoretycznoprawne, Poznań 2012 W. Lamentowicz, Państwo współczesne, Warszawa 1996 L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków 2001 D. Lyons, Etyka i rządy prawa, Warszawa 2000 M. Matczak, Summa iniuria. O błędzie formalizmu w stosowaniu prawa, Warszawa 2007 L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, wyd. 4., Warszawa 2003 L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, wyd. XII, Toruń 2009 L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006 J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1999 K. Pałecki, Prawoznawstwo zarys wykładu. Prawo w porządku społecznym, Warszawa 2003 C. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984
XVI Wykaz podstawowej literatury T. Pietrzykowski, Wsteczne działanie prawa i jego zakaz, Kraków 2004 J. Raz, Autorytet prawa. Eseje o prawie i moralności, Warszawa 2000 W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988 M. Safjan, Wyzwania dla państwa prawa, Warszawa 2007 R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1996 W. Staśkiewicz, Demokratyczne państwo prawne w Polsce lat dziewięćdziesiątych: eufunkcjonalność teorii i dysfunkcjonalność praktyki, [w:] Prawo i ład społeczny. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Warszawa 2000 T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa, [w:] Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005 T. Stawecki, Precedens jako zadanie dla nauk prawnych, [w:] Precedens w polskim systemie prawa, red. A. Śledzińska-Simon, M. Wyrzykowski, Warszawa 2010 J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków 2003 J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków 1995 J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX w., Kraków 1999 M. Szyszkowska, Teorie prawa natury XX wieku w Polsce, Warszawa 1982 Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005 Z. Tobor, Teoretyczne problemy legalności, Katowice 1998 R. A. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Warszawa 2008 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008 P. Winczorek, Nauka o państwie, wyd. 4, Warszawa 2011 P. Winczorek, Polska pod rządami Konstytucji z 1997 roku, Warszawa 2006 S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej z dnia 20 czerwca 2002 r., Warszawa 2004 S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, wyd. III, Poznań 2007 S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 1997 J. Wróblewski, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Wrocław Warszawa 1990 J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988 Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Instrumentalizacja prawa, red. A. Kozak, Wrocław 2000 M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, wyd. 5, Warszawa 2010 Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994, z. 11 Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980 M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000
Przedmowa Dziesiąte wydanie podręcznika ze wstępu do prawoznawstwa nie zostało pomyślane jako wydanie jubileuszowe. Autorzy starali się, z jednej strony, usunąć niejasności i uproszczenia, które znalazły się w poprzednich edycjach podręcznika, a z drugiej uwzględnić zmiany zachodzące w prawie obowiązującym i w polskiej kulturze prawnej. Czy zamierzenie to powiodło się, ocenią adresaci podręcznika, zwłaszcza studenci. W pracach nad dziesiątym wydaniem podręcznika nie uczestniczył inicjator i współtwórca poprzednich edycji, prof. dr hab. Piotr Winczorek. Nasz Nauczyciel i Przyjaciel zmarł 9 lutego 2015 r. Pozostali autorzy starali się wszakże zachować myśli i opinie prof. Piotra Winczorka, gdyż ogromna większość z nich zachowuje wciąż swoją aktualność. Oddając do druku obecne wydanie podręcznika wyrażamy nadzieję, że czytelnicy tej pracy zdołają przy jej pomocy poznać oraz zrozumieć szczegółowe koncepcje i instytucje współczesnego prawa. Wiedza ta jest niezwykle istotna, gdyż służy rozstrzyganiu sporów i rozwiązywaniu problemów nierzadko o wielkim znaczeniu społecznym. Należy wszakże konkretne rozwiązania teoretyczne i praktyczne widzieć w kontekście dorobku nauk prawnych, orzecznictwa sądó oraz współczesnej myśli humanistycznej. Jedynie taki szeroki kontekst pozwala na posługiwanie się konkretnymi rozwiązaniami prawnymi ze zrozumieniem i ogranicza traktowanie ich wyłącznie jako arbitralnych instrumentów władzy publicznej. Tatiana Chauvin Tomasz Stawecki
CZĘŚĆ I Prawo jako przedmiot nauk prawnych