www.ard.edu.pl DOI: 10.17306/JARD.2015.79 Journal of Agrbusness and Rural Development pissn 1899-5241 eissn 1899-5772 4(38) 2015, 757 767 POLSKI HANDEL ZAGRANICZNY PRODUKTAMI ROLNO-SPOŻYWCZYMI I JEGO PRZEWAGA KOMPARATYWNA W LATACH 2008 2013 Renata Marks-Belska, Wesława Lzńska, Izabela Serocka Unwersytet Warmńsko-Mazursk w Olsztyne Abstrakt. Celem artykułu było przedstawene kerunków polskego handlu zagrancznego produktam rolno-spożywczym, ego wartośc struktury, a także ocena przewag komparatywne w handlu produktam. Przyęty zakres czasowy dotyczył lat 2008 2013. Analzę przeprowadzono na podstawe danych pochodzących z publkac Instytutu Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowe PIB oraz Głównego Urzędu Statystycznego. Wynk badań śwadczą o stałym wzrośce wartośc obrotów handlu zagrancznego produktam rolno-spożywczym, a także o stablnym dodatnm blanse handlu zagrancznego tym produktam. W strukturze towarowe nawększy udzał w latach 2008 2013 mały produkty roślnne (średno 55,37% całkowtego eksportu 65,08% całkowtego mportu). Analzuąc zmany wartośc wskaźnka Lafaya w handlu poszczególnym grupam produktów rolno- -spożywczych w latach 2008 2013, zaobserwować można w perwsze kolenośc obnżene wartośc tego wskaźnka w przypadku produktów zwerzęcych ogółem ( 4,24) przy ednoczesnym wzrośce przewag komparatywne w eksporce produktów roślnnych ogółem (+4,00). Słowa kluczowe: handel zagranczny, produkty rolno-żywnoścowe, przewaga komparatywna, wskaźnk Lafaya WSTĘP Proces globalzac ego ntensyfkaca w ostatnch 20 latach XX w. przyczynły sę do coraz slneszego powązana gospodarek narodowych. Proces ten est ednym z naważneszych uwarunkowań rozwou gospodarek, w tym równeż gospodark rolno-żywnoścowe (Czyżewsk Poczta-Wada, 2011, s. 9, 18). Globalzaca prowadz do gwałtownego wzrostu wymany handlowe w skal śwatowe (Kowalczyk, 2010, s. 29). Gospodarka śwatowa, z rozszerzaącym sę neustanne handlem oraz wzrostem wartośc przepływów penężnych, est bardze nezależna nż kedykolwek wcześne (Bayls n., 2014, s. 11). Globalzaca ekonomczna przyspesza przepływy czynnków wytwórczych w skal kraowe globalne. W rezultace wartość dodana est przechwytywana przez mechanzm rynkowy przepływa do podmotów slneszych ekonomczne. Dotyczy to w szczególnośc sektora rolnego (Czyżewsk, 2009, s. 1 11). Globalzaca rolnctwa est bardzo specyfczna. Wynka to m.n. z obecnośc czynnka przyrodnczego, a zwłaszcza zem, który est neprzemeszczalny nemoblny (Kułyk Kur, 2010, s. 59; Zegar, 2012, s. 223). Z te specyfk nezastąponego w rolnctwe czynnka produkc wynka odmenność wspomnanego dzału gospodark w porównanu z nnym dzałalnoścam gospodarczym. Warunk przyrodncze ne mogą być mtowane an duplkowane przez konkurentów. Z tego względu rolnctwo stwarza znaczne wększe możlwośc handlu nż np. przemysł, który może być dr hab. Renata Marks-Belska, prof. UWM, Katedra Poltyk Gospodarcze Regonalne, Unwersytet Warmńsko-Mazursk w Olsztyne, ul. M. Oczapowskego 4, 10-719 Olsztyn, Poland, e-mal: renatam@uwm.edu.pl Copyrght by Wydawnctwo Unwersytetu Przyrodnczego w Poznanu
Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2015). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym ego przewaga komparatywna w latach 2008 2013. J. Agrbus. Rural Dev., 4(38), 757 767. DOI: 10.17306/JARD.2015.79 uednolcony (typzaca) czy też przemeszczony (rolnctwo est umescowone). Take okolcznośc sprzyaą wymane handlowe. Handel ma bowem sens tylko w śwece różnorodnym pod względem wytwarzanych produktów, konsumpc, kultury tp. Wówczas poawaą sę nsze do wymany konkurenc (Zegar, 2012, s. 223). Perspektywy rozwou polskego handlu artykułam rolno-spożywczym maą swoe źródło w pozome konkurencynośc gospodark żywnoścowe możlwośc e zwększana. Wolumen obrotów handlowych ako rezultat dzałalnośc konkurencyne est kształtowany zarówno pod wpływem czynnków egzogencznych (wynkaących z ewoluc stosunków w handlu mędzynarodowym, m.n. uwarunkowań zagranczne mędzynarodowe poltyk ekonomczne, a wśród nch zasługuących na szczególną uwagę procesów dalsze lberalzac śwatowych obrotów rolnych na forum WTO), ak endogencznych (zwązanych ze specyfcznym cecham gospodarek poszczególnych kraów będących następstwem ch poltyk, m.n. welkośc, akośc, struktury efektywnośc wykorzystana posadanych zasobów produkcynych) (Baer-Nawrocka Poczta, 2014, s. 112 113; Pawlak Kta, 2014, s. 112; Pawlak Poczta, 2011, s. 78). Jednym z bardze wdocznych zawsk, ake towarzyszyły transformac gospodarcze Polsk na początku lat 90. XX weku, była reorentaca geografczna polskego handlu zagrancznego. W konsekwenc w polskm handlu zagrancznym wzrosło znaczene kraów Europy Zachodne, przede wszystkm Nemec, natomast dametralne zmneszył sę udzał byłych kraów socalstycznych (zwłaszcza byłych republk Zwązku Radzeckego) oraz kraów rozwaących sę. Przez ostatne dwe dekady relace handlowe Polsk z kraam Europy Zachodne uległy eszcze wększemu zaceśnenu, na co wpłynął newątplwe rosnący strumeń bezpośrednch nwestyc zagrancznych napływaących do Polsk, natomast w perwsze dekadze XXI weku przystąpene Polsk do UE. Spowodowało to równeż zmany w strukturze towarowe polskego handlu zagrancznego, polegaące na rosnącym udzale dóbr przetworzonych przy równoległym spadku obrotów towaram surowcowo-rolnym (Gryczka, 2013, s. 103 104). Umowy dzałana realzowane na pozome całe UE kształtuą handel zagranczny Polsk (Lzńska, 2009, s. 93). Europa bez wątpena posada nabardze rozbudowaną seć porozumeń o lberalzac spośród wszystkch regonów na śwece 1. Umowy te zawarte są pomędzy weloma odmennym kraam różną sę stopnem naslena ntegrac wzaemnośc procesu lberalzac (Kandogan, 2005, s. 2). Wstąpene Polsk do UE wpłynęło na przyspeszene tempa wzrostu obrotów handlowych produktam rolno-spożywczym (Chechelsk Judzńska, 2011, s. 36). W tym wypadku można zauważyć zawska stanowące podstawę klasyczne teor strefy wolnego handlu oraz un celne tzw. efekt kreac oraz przesunęca handlu (Marks-Belska n., 2014; Molle, 2000; Vner, 1950; Wysokńska Wtkowska, 2002). Pozytywne zmany można było zaobserwować uż w 2003 r., gdy Polska po raz perwszy stała sę eksporterem netto produktów rolno-spożywczych, uzyskuąc dodatne saldo obrotów w wysokośc 454 mln euro odnotowuąc dwucyfrowe tempo wzrostu eksportu mportu. Na rozwó wymany zagranczne produktam rolno-spożywczym w okrese przystąpena Polsk do UE oprócz pełnego otwarca rynków uzyskana pełne swobody w handlu Polsk z państwam UE wpłynęło równeż dobre przygotowane polske gospodark żywnoścowe do członkostwa w UE (poprzedzone przekształcenam przemysłu spożywczego w okrese transformac systemowe). Na przygotowane to składały sę m.n. następuące elementy: przeprowadzene przez producentów welu nwestyc dostosowuących zakłady do standardów unnych, dobra znaomość rynków unnych przez producentów oraz ch duża aktywność na tych rynkach, napływ bezpośrednch nwestyc zagrancznych oraz pozyskane znacznych środków z funduszy unnych, co doprowadzło do zmneszena luk technologczne dzelące przemysł spożywczy w Polsce od takego przemysłu w kraach wysoko rozwnętych (Szczepanak, 2012, s. 15 16). Dokonała sę modernzaca szybk rozwó przemysłu rolno-spożywczego oraz włączene towarowych gospodarstw rolnych w nowoczesne łańcuchy żywnoścowe (przetwórstwo dystrybuca) (Wlkn, 2014, s. 22). Intensyfkaca wymany handlowe w ramach UE dowodz, że taryfy celne oraz ogranczena loścowe technczne obowązuące w okrese przedakcesynym były stotną barerą rozwou wzaemnych stosunków handlowych. Jednak z druge strony potwerdza wspomnane wcześne dobre przygotowane przedsęborstw 1 Porozumena preferencyne, umowy wolnego handlu, una celna oraz wspólny rynek (Vcard, 2009, s. 167). 758 www.ard.edu.pl
Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2015). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym ego przewaga komparatywna w latach 2008 2013. J. Agrbus. Rural Dev., 4(38), 757 767. DOI: 10.17306/JARD.2015.79 przemysłu spożywczego do nowych warunków konkurenc (Pawlak Poczta, 2011, s. 145). Można stwerdzć, że UE est naważneszym partnerem handlowym Polsk w zakrese produktów rolno- -spożywczych (Pawlak Poczta, 2011, s. 145). Mmo że est ona stablnym przewdywalnym rynkem zbytu, to w kontekśce np. kryzysu gospodarczego stratega dywersyfkac rynków ekspans eksportowe wydae sę bezpecznym rozwązanem w przyszłośc (Szaner, 2012, s. 12). Handel produktam rolno-spożywczym w poszczególnych kraach, ako udzał w produkc rolne konsumpc, wzrasta mmo stosunkowo slnych znekształceń handlowych wahań spowodowanych sezonowoścą produkc. Dla welu kraów rozwaących sę est szansą na szybszy wzrost gospodarczy (Cheong n., 2013, s. 13 14). CEL I MATERIAŁ BADAWCZY Głównym celem artykułu było przedstawene kerunków polskego handlu zagrancznego produktam rolno-spożywczym, ego wartośc struktury, a także wskazane, w eksporce których produktów Polska posadała w badanym okrese przewagę komparatywną. Realzaca problemu badawczego uwarunkowana była sformułowanem dwóch hpotez badawczych: 1) tendence w handlu zagrancznym artykułów rolno-spożywczych zależą od satk geografczne tego handlu, 2) zmany przewag komparatywne są zróżncowane w poszczególnych grupach produktów. Zakres czasowy badań obął lata 2008 2013. Dolna granca przyętego okresu warunkowana była symptomam kryzysu gospodarczego, a górna dostępnoścą danych statystycznych. Analza zman udzału wartośc polskego handlu zagrancznego produktam rolno-spożywczym w wartośc handlu zagrancznego ogółem w latach 2008 2013 polegała na zestawenu tych wartośc w poszczególnych latach z podzałem na eksport mport. Przeprowadzono równeż analzę zman wartośc eksportu mportu, borąc pod uwagę strukturę geografczną handlu. Uwzględnono też strukturę towarową handlu rolno-spożywczego w celu sprawdzena, ak est udzał dóbr przetworzonych, a ak towarów surowcowo-rolnych. W celu wskazana w eksporce poszczególnych produktów przewag komparatywne wykorzystano wskaźnk Lafaya (Lafay, 1992, s. 217, 218; Szczepanak, 2011, s. 126, 133) oblczony wg wzoru: LFI x 100 x m m N 1 N 1 ( x ( x m ) m ) N x 1 ( x m m gdze: x eksport -tego produktu -tego krau, m mport -tego produktu -tego krau, N lczba produktów (ze względu na cel pracy lczba dóbr została ogranczona tylko do handlu rolno-spożywczego). Wskaźnk ten est edną z odman wskaźnka uawnonych przewag komparatywnych (RCA Revealed Comparatve Advantage) Balassa. Jego zaletą est uwzględnene w oblczenach ne tylko eksportu, ale równeż mportu (Ylmaz Ergun, 2003, s. 11; Zaghnn, 2003, s. 9 10). Wskaźnk ten nterpretue sę następuąco: gdy przymue on wartośc wyższe od zera, oznacza to, że badany kra ma względem zagrancy przewagę komparatywną w eksporce danego produktu czy grupy produktów. Jeżel natomast wartość oblczonego wskaźnka est nższa od zera, występue sytuaca odwrotna, t. badany kra ne ma przewag komparatywne względem zagrancy w eksporce danego produktu czy grupy produktów (Szczepanak, 2011). W zwązku z tym, że udzał wartośc handlu zagrancznego produktam rolno-spożywczym w wartośc handlu zagrancznego ogółem neustanne rośne, dokonano krótke wstępne analzy wartośc tego handlu w perwsze połowe 2014 r. Źródło danych do analz stanowły opracowana Instytutu Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowe PIB: Handel zagranczny produktam rolno-spożywczym (z lat 2009 2014) oraz publkace Głównego Urzędu Statystycznego: Rocznk statystyczny handlu zagrancznego (z lat 2009 2013). KIERUNKI, WARTOŚĆ I STRUKTURA POLSKIEGO HANDLU ZAGRANICZNEGO ARTYKUŁAMI ROLNO-SPOŻYWCZYMI W LATACH 2008 2013 Według wstępnych danych opracowanych przez IERGŻ PIB wartość obrotów handlu produktam rolno-spożywczym w perwsze połowe 2014 r. wzrosła w porównanu z tym samym okresem w 2013 r. Eksport wzrósł o 6,34%, mport o 3,61%, z kole saldo wzrosło aż o 13,53%. Rozwó handlu produktam rolno-spożywczym est bardzo ważny właśne ze względu na dodatne saldo. Rolnctwo przemysł spożywczy generuą ) www.ard.edu.pl 759
Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2015). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym ego przewaga komparatywna w latach 2008 2013. J. Agrbus. Rural Dev., 4(38), 757 767. DOI: 10.17306/JARD.2015.79 łączne około 7% PKB, przy udzale w eksporce wynoszącym średno 11% (Szaner, 2012 s. 2). Dynamka eksportu dodatnego salda handlu zagrancznego produktam rolno-spożywczym w ostatnch latach znaczne przewyższała dynamkę PKB. Wartość obrotów handlu zagrancznego artykułam rolno-spożywczym w latach 2008 2013 nemal stale wzrastała pommo neznacznego spadku w latach 2010 2011 mała coraz wększy udzał w całkowtych obrotach handlowych Polsk, borąc pod uwagę zarówno udzał w całkowtym eksporce, ak mporce (rys. 1). Tak znaczny udzał eksportu spowodowany był m.n. wysokm cenam żywnośc surowców rolnych na śwatowym rynku, co doprowadzło do znacznego wzrostu ego wartośc. Należy zaznaczyć, że wartość eksportu oraz mportu produktów rolno-spożywczych w latach 2008 2013, z wyątkem 2009 r., stale wzrastała. W latach 2008 2013 zaobserwować można wzrost wartośc polskego eksportu produktam rolno-spożywczym o 78,8%, a mportu o 41,9%. Warto zauważyć, że we wszystkch analzowanych latach zanotowano generowaną w handlu żywnoścą nadwyżkę, co newątplwe ma bardzo duże znaczene w blanse polskego handlu zagrancznego (tab. 1). Nadwyżka ta z roku na rok stale rosła, bardze lub mne ntensywne, osągaąc nawyższą wartość w 2013 r., gdy osągnęła pozom 6114,7 mln euro (w stosunku do 2008 r. był to wzrost aż o 359%). Sektor rolno-spożywczy est edną z nelcznych gałęz polske gospodark, która uzyskue dodatn blans w handlu zagrancznym. Wynka to główne ze wzrastaące konkurencynośc polskego sektora żywnoścowego, ale także z dostępnośc rynku % 14 12 10 8 6 4 2 0 udza eksportu produktów rolno-spoywczych w eksporce ogóem share of agrcultural and food products export n total export udza mportu produktów rolno-spoywczych w mporce ogóem share of agrcultural and food products mport n total mport Rys. 1. Udzał eksportu/mportu produktów rolno-spożywczych w całkowtym eksporce/mporce w latach 2008 2013 Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS, 2009 2013 oraz IERGŻ PIB, 2014. Fg. 1. Share of agr-food products export/mport n total export/mport n 2008 2013 Source: own study based on GUS, 2009 2013 and IERGŻ PIB, 2014. (brak barer handlowych), na który dostarcza główne towary. Wytwarzane nadwyżk dzęk wymane handlowe pozytywne oddzałue na konunkturę w welu branżach rolnctwa przemysłu rolno-spożywczego (IERGŻ PIB, 2014). Dodatne saldo oraz rosnący udzał żywnośc w polskm eksporce wyraźne potwerdzaą pozytywne zmany restrukturyzacyne modernzacyne, ake dokonały sę w rolnctwe przemyśle spożywczym, oraz ch rosnące znaczene w gospodarce narodowe (Szaner, 2012). Nawększy wpływ na polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym w latach 2008 2013 Tabela 1. Wartość eksportu/mportu produktów rolno-spożywczych w latach 2008 2013 (mln euro) Table 1. Value of agr-food products export/mport n 2008 2013 (mln euro) Wyszczególnene Specfcaton Eksport produktów rolno-spożywczych Agr-food products export Import produktów rolno-spożywczych Agr-food products mport Saldo produktów rolno-spożywczych Agr-food products balance 11 421,6 11 277,6 13 507,2 15 223,5 17 891,2 20 427,2 10 088,2 9 111,0 10 921,1 12 628,2 13 557,3 14 312,5 1 333,4 2 166,6 2 586,1 2 595,3 4 333,9 6 114,7 Źródło: opracowane własne na podstawe danych IERGŻ PIB, 2008 2014. Source: own study based on IERGŻ PIB, 2008 2014. 760 www.ard.edu.pl
Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2015). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym ego przewaga komparatywna w latach 2008 2013. J. Agrbus. Rural Dev., 4(38), 757 767. DOI: 10.17306/JARD.2015.79 oraz wcześneszych mała sytuaca ekonomczna na śwece, a w szczególnośc w Europe. Analzuąc całkowtą wartość eksportu produktów rolno-spożywczych w latach 2008 2013, można zauważyć stały e wzrost poza rokem 2009, w którym wartość ta zmalała m.n. z powodu śwatowego kryzysu gospodarczego (tab. 2). Ne był to ednak duży spadek wynósł zaledwe 1,26% w porównanu z rokem 2008 (wartość polskego eksportu ogółem w tym okrese spadła aż o 15,51%). Polsk handel rolno-spożywczy cechue sę dość rozproszoną strukturą geografczną, co spowodowane est m.n. łatweszym dostępem do unnych oraz pozaunnych rynków zagrancznych (lberalzaca handlu śwatowego), a także szerokm spektrum wymany handlowe. Nawększe znaczene w polskm eksporce rolno-spożywczym w cągu ostatnch klku lat mały nezmenne krae członkowske Un Europeske. Pommo klku spadków wartośc eksportu do kraów UE w ostatnch latach w 2013 r., oprócz Austr, ogólne odnotowano e wzrost (tab. 2). Udzał wszystkch kraów UE w polskm eksporce rolno- -spożywczym wynósł w 2013 r. aż 77,9%, z czego Tabela 2. Eksport produktów rolno-spożywczych do wybranych kraów w latach 2008 2013 (mln euro) Table 2. Export of agr-food products to selected countres n 2008 2013 (mln EUR) Eksport produktów rolno-spożywczych wg kraów Export of agr-food products by countres Nemcy Germany 2 810,0 2 561,9 3 081,4 3 457,4 3 920,2 4 711,6 Welka Brytana Unted Kngdom 806,7 771,4 942,7 1 044,1 1 326,8 1 545,0 Włochy Italy 533,3 578,0 766,3 781,1 878,7 1 065,5 Czechy Czech Republc 738,6 752,2 848,8 1 022,7 1 116,2 1 240,2 Holanda Netherlands 700,1 685,4 764,1 858,3 981,8 1 059,0 Rosa Russa 486,0 561,5 751,7 805,3 1051,3 1 257,8 Franca France 445,6 703,2 811,7 863,7 1057,6 1 194,0 Węgry Hungary 461,8 426,9 477,8 485,4 491,6 540,3 Ukrana Ukrane 422,2 311,2 353,9 352,9 498,3 457,5 Ltwa Lthuana 416,7 316,9 309,4 362,4 382,5 418,5 Słowaca Slovaka 326,5 237,7 417,4 452,2 585,4 716,1 Hszpana Span 180,1 287,3 260,5 239,7 314,4 388,5 Belga Belgum 247,1 246,4 298,8 350,1 297,7 363,9 Dana Denmark 268,7 218,2 284,5 326,0 369,1 416,8 USA Unted States 197,5 260,4 235,2 209,2 252,2 250,3 Rumuna Romana 206,2 224,1 240,0 302,5 321,8 373,0 Austra 218,7 164,0 208,2 268,2 358,9 340,6 Szweca Sweden 174,5 180,3 226,3 262,7 331,0 367,4 Łotwa Latva 138,5 118,4 147,6 168,5 182,1 221,1 Bałoruś Belarus 102,4 73,8 158,9 251,1 305,6 293,2 Łączne Total 11 421,6 11 277,6 13 507,2 15 223,5 17 891,2 20 427,2 Źródło: opracowane własne na podstawe danych IERGŻ PIB, 2008 2014. Source: own study based on IERGŻ PIB, 2008 2014. www.ard.edu.pl 761
Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2015). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym ego przewaga komparatywna w latach 2008 2013. J. Agrbus. Rural Dev., 4(38), 757 767. DOI: 10.17306/JARD.2015.79 udzał samych Nemec wynósł 23,07%, a Welke Brytan 7,56%. Borąc pod uwagę strukturę geografczną wartośc polskego mportu produktów rolno-spożywczych, w ostatnch sześcu latach, zauważyć można, podobne ak w przypadku eksportu, stały wzrost te wartośc z wyątkem 2009 r. w nektórych kraach 2010 r. (tab. 3). Całkowta wartość mportu artykułów rolno- -spożywczych uległa obnżenu w 2009 r. w porównanu z 2008 r. o 9,69%. Z kole w 2013 r. zanotowano wzrost wartośc mportu we wszystkch wybranych kraach oprócz: Czech, Węger, Ukrany Słowac. Podobne ak w strukturze polskego eksportu naważnes partnerzy w mporce to Nemcy (22,55% udzału w 2013 r.), następne Holanda (5,38%) Hszpana (4,69%). Analzuąc strukturę towarową handlu rolno-spożywczego, można zauważyć, że nawększy udzał zarówno w eksporce, ak mporce w latach 2008 2013 mały produkty roślnne odpowedno średno 55,37% całkowtego eksportu 65,08% całkowtego mportu. Tabela 3. Import produktów rolno-spożywczych z wybranych kraów w latach 2008 2013 (mln euro) Table 3. Import of agr-food products to selected countres n 2008 2013 (mln EUR) Import produktów rolno-spożywczych wg kraów Import of agr-food products by countres Nemcy Germany 2 172,6 2 041,7 2 374,5 2 941,0 3 070,3 3 227,7 Welka Brytana Unted Kngdom 250,3 248,5 310,7 388,8 364,9 404,1 Włochy Italy 466,0 359,2 493,3 528,6 556,4 571,5 Czechy Czech Republc 406,7 355,2 374,0 454,3 492,1 453,3 Holanda Netherlands 890,5 401,5 970,1 1 079,5 1 047,4 1 171,0 Rosa Russa 46,8 35,6 44,8 62,3 71,2 89,8 Franca France 403,4 773,7 418,0 489,0 486,0 524,0 Węgry Hungary 238,1 168,1 207,2 276,2 309,6 293,8 Ukrana Ukrane 221,9 170,9 209,4 363,7 510,9 350,3 Ltwa Lthuana 127,5 151,2 112,4 163,4 206,0 253,3 Słowaca Slovaka 155,7 239,6 217,9 264,7 310,5 281,1 Hszpana Span 600,5 69,1 590,5 655,6 694,2 769,8 Belga Belgum 211,9 465,7 267,4 359,2 437,2 469,9 Dana Denmark 475,1 159,7 506,7 556,4 604,5 671,3 USA Unted States 177,1 530,2 244,4 186,9 222,7 378,9 Rumuna Romana 25,5 27,4 46,0 30,8 37,2 40,7 Austra 126,9 62,3 140,4 141,5 150,3 184,3 Szweca Sweden 152,4 121,1 101,3 102,9 116,9 168,9 Łotwa Latva 12,8 18,0 32,3 33,0 29,7 39,7 Bałoruś Belarus 7,4 12,9 9,6 16,3 14,7 15,4 Łączne Total 10 088,2 9 111,0 10 921,1 12 628,2 13 557,3 14 312,5 Źródło: opracowane własne na podstawe danych IERGŻ PIB, 2008 2014. Source: own study based on data from IERGŻ PIB, 2008 2014. 762 www.ard.edu.pl
Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2015). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym ego przewaga komparatywna w latach 2008 2013. J. Agrbus. Rural Dev., 4(38), 757 767. DOI: 10.17306/JARD.2015.79 Koleną pozycę w strukturze stanowły produkty zwerzęce średno 39,18% całkowtego eksportu 29,12% całkowtego mportu (tab. 4). W latach 2008 2013 nawyższy udzał w wartośc eksportowanych produktów mało męso przetwory (średno 19,1% całkowtego eksportu), owoce przetwory (8,9%), produkty mleczarske oraz cukry przetwory (po 8,8%). Z kole mportowano nawęce rośln olestych ch przetworów (13,1%), owoców przetworów (11,3%) oraz męsa przetworów (11%). Udzał dóbr Tabela 4. Struktura polskego eksportu mportu rolno-spożywczego w latach 2008 2013 (%) Table 4. Structure of Polsh agr-food products export and mport n 2008 2013 (%) Typy produktów Products type E I E I E I E I E I E I Produkty zwerzęce Anmal products 40,4 26,7 38,7 30,2 40,1 29,1 40,7 28,1 37,8 28,6 37,4 32,0 zwerzęta żywe lve anmals 1,9 1,6 2,8 2,2 1,5 2,0 1,2 2,3 1,1 3,2 0,9 4,2 męso przetwory meat and preparatons 18,5 11,0 17,8 12,6 19,7 10,9 20,6 10,6 19,2 10,5 18,7 10,5 produkty mleczarske dary products 10,6 2,7 8,1 3,0 8,8 3,3 9,0 3,8 7,9 3,5 8,3 4,6 ryby przetwory fsh and preparatons 7,0 8,6 7,4 9,3 7,7 10,3 7,5 9,1 6,9 9,0 7,1 10,4 pozostałe produkty zwerzęce other anmal products 2,4 2,8 2,6 3,1 2,3 2,5 2,4 2,3 2,7 2,3 2,5 2,2 Produkty roślnne Plant products 54,3 67,3 56,6 63,9 53,8 64,9 53,4 66,3 57,0 65,9 57,1 62,2 zboża ch przetwory 4,7 9,0 7,0 5,6 5,5 5,3 5,5 6,4 6,9 6,1 7,2 5,1 cereals and preparatons roślny oleste ch przetwory ol plants and preparatons 4,2 12,5 3,8 11,8 4,0 11,5 3,3 13,2 3,7 17,3 5,0 12,1 owoce przetwory fruts and preparatons 11,2 12,9 9,5 11,2 8,6 11,6 9,0 10,7 10,0 10,3 5,4 11,0 warzywa przetwory 4,5 4,4 4,0 4,6 4,1 5,1 3,6 4,4 3,6 4,0 3,5 4,4 vegetables and preparatons grzyby przetwory mushrooms and preparatons zemnak przetwory potatoes and preparatons 2,6 0,0 2,2 0,0 2,5 0,0 2,0 0,0 2,2 0,0 2,1 0,0 1,4 1,9 1,4 2,2 1,5 2,3 1,5 3,0 1,4 2,3 1,4 2,3 cuker przetwory sugar and preparatons 8,2 4,8 8,1 5,5 8,9 6,5 9,1 5,4 9,3 5,4 9,1 5,5 kawa, herbata, kakao coffee, tea, cocoa 2,4 6,2 2,9 7,5 2,6 7,8 3,6 8,0 3,5 7,2 3,1 6,2 tytoń paperosy tobacco and cgarettes 6,3 2,8 9,4 3,4 8,2 3,9 8,5 3,6 8,1 3,4 7,5 3,3 alkohole alcohols 1,6 3,8 1,6 3,8 2,0 3,7 1,9 3,7 1,5 3,5 1,6 3,6 wody napoe bezalkoholowe water and nonalcoholc beverages 1,5 1,2 1,6 0,8 1,3 0,8 1,2 0,6 1,1 0,7 1,2 0,6 pozostałe produkty roślnne other plant products Pozostałe produkty rolno-spożywcze Other agr-food products Źródło: opracowane własne na podstawe danych IERGŻ PIB, 2008 2014. Source: own study based on IERGŻ PIB, 2008 2014. 5,8 7,9 5,1 7,5 4,5 6,4 4,1 7,3 5,7 5,6 6,1 7,9 5,3 6,0 4,7 5,9 6,2 6,0 5,8 5,6 5,2 5,6 5,6 5,8 www.ard.edu.pl 763
Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2015). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym ego przewaga komparatywna w latach 2008 2013. J. Agrbus. Rural Dev., 4(38), 757 767. DOI: 10.17306/JARD.2015.79 przetworzonych zarówno w polskm mporce, ak eksporce przewyższał udzał dóbr towarów surowcowo- -rolnych. Eksport produktów przetworzonych ułatwa promocę sektora żywnoścowego na rynkach zewnętrznych, poneważ trudne est ą przeprowadzć, eksportuąc surowce rolne lub półfabrykaty z przemysłu spożywczego wykorzystywane we wtórnym przetwórstwe żywnośc (Szaner, 2012, s. 9). WSKAŹNIK LAFAYA W POLSKIM HANDLU PRODUKTAMI ROLNO-SPOŻYWCZYMI Analzuąc zmany wartośc wskaźnka Lafaya dla poszczególnych grup produktów rolno-spożywczych w latach 2008 2013, zaobserwować można w perwsze kolenośc spadek tego wskaźnka w przypadku produktów zwerzęcych ogółem ( 4,24) przy ednoczesnym wzrośce przewag komparatywne w eksporce produktów roślnnych ogółem (+4,00) (tab. 5). Mmo że w 2013 r. nadal występowała przewaga komparatywna w eksporce produktam zwerzęcym (poneważ wskaźnk był dodatn), warto zwrócć uwagę, że wartośc tego wskaźnka od 2008 r. mały tendencę skokową, a od 2011 r. maleącą. Odwrotną zależność zaobserwować można w przypadku produktów roślnnych. W 2013 r. nawyższe wartośc wskaźnka Lafaya zauważyć można w następuących grupach produktów: męso przetwory (3,64), tytoń paperosy (2,03), produkty mleczarske (1,79) oraz cuker przetwory (1,77). Borąc pod uwagę zmany wartośc omawanego wskaźnka mędzy 2008 a 2013 rokem, można zaobserwować, że w nawększym stopnu wzrosły one dla zbóż ch przetworów (3,12), a zmalały dla produktów mleczarskch ( 2,11). W celu dokładnesze analzy wartośc wskaźnka Lafaya w latach 2008 2013 zdecydowano sę na uśrednene otrzymanych wynków, aby unknąć newłaścwe oceny na podstawe krótkookresowych (ednorocznych) zman (rys. 2). Tabela 5. Wskaźnk Lafaya polskego handlu produktam rolno-spożywczym w latach 2008 2013 Table 5. Polsh agr-food trade Lafay ndcators n 2008 2013 Typy produktów Products type Zmana w latach Change n 2008 2013 1 2 3 4 5 6 7 8 Produkty zwerzęce Anmal products 6,83 4,20 5,43 6,28 4,53 2,59 4,24 zwerzęta żywe lve anmals 0,14 0,28 0,24 0,51 1,06 1,63 1,77 męso przetwory meat and preparatons 3,75 2,56 4,36 4,99 4,27 3,94 +0,19 produkty mleczarske dary products 3,90 2,54 2,71 2,59 2,16 1,79 2,11 ryby przetwory fsh and preparatons 0,78 0,95 1,30 0,81 1,06 1,62 0,84 pozostałe produkty zwerzęce other anmal products 0,18 0,24 0,09 0,02 0,21 0,12 +0,30 Produkty roślnne Plant products 6,48 3,60 5,51 6,37 4,36 2,48 +4,00 zboża ch przetwory cereals and preparatons 2,11 0,71 0,09 0,42 0,41 1,01 +3,12 roślny oleste ch przetwory ol plants and preparatons 4,14 3,96 3,74 4,89 6,70 3,45 +0,69 owoce przetwory fruts and preparatons 0,84 0,85 1,49 0,86 0,17 2,73 1,89 warzywa przetwory 0,03 0,32 0,53 0,38 0,23 0,43 0,46 vegetables and preparatons zemnak przetwory potatoes and preparatons 0,27 0,38 0,38 0,70 0,44 0,46 0,19 764 www.ard.edu.pl
Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2015). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym ego przewaga komparatywna w latach 2008 2013. J. Agrbus. Rural Dev., 4(38), 757 767. DOI: 10.17306/JARD.2015.79 Tabela 5 cd. / Table 5 cont. 1 2 3 4 5 6 7 8 cuker przetwory sugar and preparatons 1,69 1,27 1,23 1,82 1,96 1,77 +0,08 kawa, herbata, kakao coffee, tea, cocoa 1,90 2,26 2,55 2,21 1,83 1,52 +0,38 tytoń paperosy tobacco and cgarettes 1,75 2,96 2,15 2,43 2,32 2,03 +0,28 alkohole alcohols 1,11 1,05 0,84 0,86 0,94 1,00 +0,11 wody napoe bezalkoholowe 0,17 0,38 0,26 0,29 0,18 0,28 +0,11 water and nonalcoholc beverages pozostałe produkty roślnne other plant products 1,01 1,18 0,94 1,59 0,03 0,91 +0,10 Pozostałe produkty rolno-spożywcze Other agr-food products Źródło: opracowane własne na podstawe danych IERGŻ PIB, 2008 2014. Source: own study based on IERGŻ PIB, 2008 2014. 0,36 0,61 0,08 0,09 0,18 0,11 +0,25 zwerzta ywe lve anmals mso przetwory meat and preparatons produkty mleczarske dary products ryby przetwory fsh and preparatons pozost produkty zwerzce other anmal products zboa ch przetwory cereals and preparatons rolny oleste ch przetwory ol plants and preparatons owoce przetwory fruts and preparatons warzywa przetwory vegetables and preparatons zemnak przetwory potatoes and preparatons cuker przetwory sugar and preparatons kawa, herbata, kakao coffee, tea, cocoa tyto paperosy tabacco and cgarettes alkohole alcohols wody napoe bezalkoholowe water,nonalcoholc beverages pozost produkty rolnne other plant products pozost produkty rolno-spoywcze other agr-food products -6,00-4,00-2,00 0,00 2,00 4,00 6,00 Rys. 2. Średna wskaźnków Lafaya polskego handlu produktam rolno-spożywczym dla lat 2008 2013 Źródło: opracowane własne na podstawe danych IERGŻ PIB, 2008 2014. Fg. 2. Average for Polsh agr-food trade Lafay ndcators n 2008 2013 Source: own study based on IERGŻ PIB, 2008 2014. www.ard.edu.pl 765
Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2015). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym ego przewaga komparatywna w latach 2008 2013. J. Agrbus. Rural Dev., 4(38), 757 767. DOI: 10.17306/JARD.2015.79 Uśrednene wskaźnka Lafaya pozwolło na zobrazowane przewag komparatywne Polsk (lub e braku) w eksporce poszczególnych grup produktów. Polska posadała przewagę komparatywną w latach 2008 2013 w eksporce następuących grup produktów: męso przetwory (średno 3,98), produkty mleczarske (2,62), tytoń paperosy (2,27), cuker przetwory (1,62) oraz wody napoe bezalkoholowe (0,26). W eksporce pozostałych grup produktów Polska w analzowanych latach ne mała przewag komparatywne. PODSUMOWANIE Przeprowadzona analza danych statystycznych dotyczących handlu produktam rolno-spożywczym wykazała, że zarówno wartość eksportu, ak mportu w badanym okrese sukcesywne wzrastała (przyrost eksportu w latach 2008 2013 o 78,8%, a mportu o 41,9%). Udzał eksportu oraz mportu tym produktam w eksporce mporce ogółem w latach 2008 2013 równeż rósł. Warto zauważyć, że we wszystkch analzowanych latach zanotowano w handlu nadwyżkę żywnoścą, co mało bardzo duże znaczene w blanse polskego handlu zagrancznego (nawyższą wartość zanotowano w 2013 r. wynosła ona 6114,7 mln euro w stosunku do 2008 r. był to wzrost aż o 359%). Zmany w handlu zagrancznym artykułam rolno- -spożywczym były w badanym okrese zróżncowane. Z edne strony uwzględnaąc eksport tych produktów do wybranych kraów UE-15, UE-10 oraz do kraów Europy Środkowo-Wschodne, zauważyć można, ż tendenca była bardzo zblżona, a wartość eksportu do tych kraów sukcesywne wzrastała (od 2009 r. do UE-15 wzrost o 79%, UE-10 69%, EŚW 112%). Zdecydowane nacze kształtował sę ednak eksport do USA. W tym przypadku tendenca w handlu artykułam rolno-spożywczym była nestablna, a wzrost wartośc eksportu stosunkowo newelk. Z kole analzuąc zmany w mporce z poszczególnych grup kraów, podobny kerunek zman można zauważyć z UE-15 oraz z EŚW (w tym przypadku wartość mportu od 2009 r. także stale wzrastała (UE-15 74%, EŚW 112%). Borąc pod uwagę UE-10, tendenca była stablna, a wartość eksportu neznaczne wzrastała. Zmany wartośc mportu z USA mały charakter skokowy w 2009 r. można było zaobserwować bardzo duży wzrost wartośc mportu (prawdopodobne spowodowany spadkem kursu dolara). W kolenych latach nastąpł powrót do wartośc mportu sprzed kryzysu gospodarczego (od 2009 r. spadek mportu o 29%). W latach 2008 2013 Polska mała przewagę komparatywną w eksporce następuących grup produktów: męso przetwory (średno 3,98), produkty mleczarske (2,62), tytoń paperosy (2,27), cuker przetwory (1,62) oraz wody napoe bezalkoholowe (0,26). W eksporce pozostałych grup produktów Polska w analzowanych latach ne posadała przewag komparatywne. Analzuąc zmany wartośc wskaźnka Lafaya w handlu poszczególnym grupam produktów rolno-spożywczych w latach 2008 2013, można było zaobserwować, że zmany te były zróżncowane w poszczególnych grupach produktów. Obnżenu uległa wartość tego wskaźnka w przypadku produktów zwerzęcych ogółem ( 4,24, z tego w przypadku 3 podgrup spadek, a w 2 podgrupach neznaczny wzrost). W tym samym okrese nastąpła poprawa przewag komparatywne w eksporce produktów roślnnych ogółem (+4,00, tylko w 3 podgrupach odnotowano spadek, natomast w pozostałych 8 wzrost). LITERATURA Baer-Nawrocka, A., Poczta, W. (2014). Przemany w rolnctwe. W: J. Nurzyńska, W. Poczta (red.), Polska weś 2014. Raport o stane ws (s. 85 124). Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar. Bayls, J., Smth, S., Owens, P. (2014). The globalzaton of world poltcs. An ntroducton to nternatonal relatons. Sxth Edoton (s. 11). Unted Kngdom: Oxford Unversty Press. Chechelsk, P., Judzńska, A. (2011). Wpływ kryzysu na polsk przemysł spożywczy. Warszawa: Instytut Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowe Państwowy Instytut Badawczy. Cheong, D., Jansen, M., Peters, R. (2013). Shared Harvests: Agrculture, Trade and Employment. Internatonal Labour Offce and Unted Natons Conference on Trade Development. Geneva: UNCTAD. Czyżewsk, A., Poczta-Wada, A. (2011). Poltyka rolna w warunkach globalzac: dośwadczena GATT/WTO (s. 9, 18). Warszawa: PWE. Czyżewsk, B. (2009). Kategora renty gruntowe w ekonom nurtu głównego e współczesne zastosowana. J. Agrbus. Rural Dev., 2(11) 2009, 1 11. Gryczka, M. (2013). Zmany struktury geografczne towarowe polskego handlu zagrancznego w kontekśce strateg Rewerse Innovaton. Stud. Pr. Wydz. Nauk Ekon. Zarz., 33, 103 104. IERGŻ PIB (2009 2014). Handel zagranczny produktam rolno-spożywczym w latach 2008 2014. Warszawa: Instytut Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowe Państwowy Instytut Badawczy. 766 www.ard.edu.pl
Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2015). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym ego przewaga komparatywna w latach 2008 2013. J. Agrbus. Rural Dev., 4(38), 757 767. DOI: 10.17306/JARD.2015.79 Kandogan, Y. (2005). Trade Creaton and Dverson Effects of Europe s Regonal Lberalzaton Agreements. Wllam Davdson Inst. Work. Paper, 746, 1 32. Kowalczyk, S. (2010). Agrobznes w warunkach kryzysu globalnego. W: A. Grzelak, A. Sapa (red.), Agroekonoma w warunkach rynkowych. Problemy wyzwana. Zesz. Nauk. Unw. Ekon. Pozn., 150, 29 45. Kułyk, P., Kur, J. (2010). Uwarunkowana wsparca sektora rolnego w warunkach globalzac. W: A. Grzelak, A. Sapa (red.), Agroekonoma w warunkach rynkowych. Problemy wyzwana. Zesz. Nauk. Unw. Ekon. Pozn., 150, 59 73. Lafay, G. (1992). The Measurement of Revealed Comparatve Advantages. In: M. G. Dagenas, P. A. Muet (eds.), Internatonal Trade Modelng. London: Chapman & Hll. Lzńska, W. (2009). Integraca z Uną Europeską a handel artykułam rolno-żywnoścowym polskch przedsęborstw z kraam trzecm. Zesz. Nauk. SGGW Ser. Ekon. Org. Gosp. Żywn., 75, 91 103. Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2014). The Unted States as the Trade Partner of Poland n the Context of the Transatlantc Trade and Investment Partnershp (TTIP). Olszt. Econ. J., 9(3), 201 213. Pawlak, K., Kta, K. (2014). Skutk potencalne lberalzac handlu rolnego dla sektora rolno-żywnoścowego Wspólnoty Gospodarcze Państw Afryk Zachodne (ECOWAS). J. Agrbus. Rural Dev., 2(32), 111 122. Pawlak, K., Poczta, W. (2011). Mędzynarodowy handel rolny. Teore, konkurencyność, scenarusze rozwou (s. 145). Warszawa: PWE. GUS (2009 2013). Rocznk Statystyczny Handlu Zagrancznego w latach 2008 2012. Warszawa: GUS. Szaner, P. (2012). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym. Bul. Inf. ARR, 4, 2, 9, 12. Szczepanak, I. (2011). Konkurencyność polskego sektora rolno-spożywczego na rynku nowych państw członkowskch Un Europeske (UE-12). Probl. Roln. Śwat., 11 (XXVI), 2, 125 137. Szczepanak, I. (2012). Montorng ocena konkurencynośc polskch producentów żywnośc: praca zborowa (s. 15 16). Warszawa: Instytut Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowe Państwowy Instytut Badawczy. Vcard, V. (2009). On trade creaton and regonal trade agreements: does depth matter? Rev. World Econ., 145, 167 187. Wlkn, J. (2014). Blans 10 lat członkostwa Polsk w Un Europeske dla rolnctwa obszarów weskch. W: I. Nurzyńska, W. Poczta (red.), Polska weś 2014. Raport o stane ws (s. 11 23). Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar. Ylmaz, B., Ergun, S. J. (2003). The foregn trade pattern and foregn trade specalzaton of canddates of the European Unon. Ezoneplus Workng Paper No. 19. Zaghnn, A. (2003). Trade advantages and specalzaton dynamcs n accedng countres. ECB, Workng Paper No. 249. Zegar, J. S. (2012). Współczesne wyzwana rolnctwa. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN. Vner, J. (1950). The customs unon ssue. Carnege Endowment for Internatonal Peace. Molle, W. (2000). Ekonomka ntegrac europeske: teora, praktyka, poltyka. Gdańsk: Fundaca Gospodarcza. Wysokńska, Z., Wtkowska, J. (2002). Integraca europeska: rozwó rynków. Warszawa-Łódź: Wyd. Nauk. PWN. POLISH AGRI-FOOD FOREIGN TRADE AND ITS COMPARATIVE ADVANTAGE IN 2008 2013 Summary. The purpose of the artcle was to show the drectons, values, structure and assessment of comparatve advantage of Polsh foregn trade n agr-food products. Adopted tme range covered the years 2008 2013. The analyss was based on the data from the statstcal publcatons of the Insttute of Agrcultural and Food Economcs and the Central Statstcal Offce. The results ndcate a constant ncrease n the value of foregn trade n agr-food products, as well as a stable postve balance of foregn trade of these products. In the commodty structure the largest share n the perod 2008 2013 were plant products (an average of 55.37% of total exports and 65.08% of total mports). Analysng the changes n the value of Lafay ndcator of dfferent types of agr-food products n 2008 2013 decrease can be observed n ths rato n the case of total anmal products ( 4.24) and a smultaneous ncrease of the comparatve advantage n the export of plant products n total (4,00). Key words: foregn trade, agr-food products, comparatve advantage, Lafay ndcator Zaakceptowano do druku Accepted for prnt: 22.09.2015 Do cytowana For ctaton Marks-Belska, R., Lzńska, W., Serocka, I. (2015). Polsk handel zagranczny produktam rolno-spożywczym ego przewaga komparatywna w latach 2008 2013. J. Agrbus. Rural Dev., 4(38), 757 767. DOI: 10.17306/JARD.2015.79 www.ard.edu.pl 767