POLSKI HANDEL ZAGRANICZNY ZIEMNIAKAMI I ICH PRZETWORAMI W LATACH

Transkrypt

1 46 Rocznk Wesław Naukowe Dzwonkowsk Stowarzyszena Ekonomstów Rolnctwa Agrobznesu 217 tom XIX zeszyt 3 do: 1.564/ wpłynęło: akceptacja: Wesław Dzwonkowsk Instytut Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowej Państwowy Instytut Badawczy POLSKI HANDEL ZAGRANICZNY ZIEMNIAKAMI I ICH PRZETWORAMI W LATACH POLISH FOREIGN TRADE OF POTATOES AND POTATO PRODUCTS IN THE PERIOD Słowa kluczowe: zemnak, przetwory zemnaczane, eksport, mport, saldo Key words: potatoes, potato products, export, mport, balance JEL codes: Q17 Abstrakt. Celem artykułu jest przedstawene ocena zman zachodzących w polskm handlu zagrancznym zemnakam ch przetworam w latach Dokonano analzy welkośc, wartośc oraz struktury towarowej handlu w zmenających sę uwarunkowanach rynkowych handlowych przed akcesją Polsk do UE po nej oraz w ostatnch latach, gdy procesy dostosowawcze w polskm w sektorze zemnaczanym w welu obszarach w dużej merze zostały już zakończone. Stwerdzono, że handel zagranczny zemnakam przetworam ne ma decydującego wpływu na kształtowane sę blansu zemnaków w Polsce, ale jego znaczene w tym zakrese systematyczne rośne. Zaobserwowano systematyczny wzrost obrotów w handlu zagrancznym w sektorze zemnaczanym, przy czym w eksporce dotyczy to przede wszystkch przetworów zemnaczanych, natomast w mporce bardzo znaczący jest udzał zemnaków śweżych. W analzowanym okrese eksport zemnaków zmnejszył sę z 84 do około 2 tys. t, a przetworów zemnaczanych wzrósł dwukrotne do 7 tys. t (w ekwwalence zemnaków). W tym okrese zanotowano wzrost przywozu zemnaków śweżych z 4 do 17 tys. t, a przetworów zemnaczanych z 15 do 27 tys. t. Wstęp Polska wcąż jest jednym z najwększych producentów zemnaków w Europe na śwece. W newelkm stopnu przekłada to sę na welkość polskego eksportu zemnaków ch przetworów. W Polsce, podobne jak w nnych krajach UE, maleje znaczene zemnaków. O le w 2 roku w krajach Un Europejskej (UE-15) areał ch uprawy wynosł około 1,35 mln ha, o tyle w 216 roku to nespełna 1,1 mln ha. W Polsce skala spadku była znacząco wększa. Areał uprawy zemnaków obnżył sę z 1,25 mln ha do około,31 mln ha w ostatnch klku latach. W krajach UE spadek areału uprawy był rekompensowany wzrostem plonów, natomast w Polsce w tym okrese zbory zemnaków obnżyły sę do 7-9 mln t w porównanu do 24 mln t w 2 roku. Duża skala spadku produkcj mała mejsce równeż w nnych krajach Europy Środkowo-Wschodnej. Wraz ze zmanam w produkcj zemnaków zmena sę struktura ch wykorzystana. W krajach Europy Zachodnej zemnak traktowane są jako warzywo w 65-9% są przeznaczane do spożyca przez ludz, z tego 35-45% jako przetwory zemnaczane (susze, frytk, chpsy). Znaczącą rolę odgrywa także skrobowe przetwórstwo zemnaków. Na pasze lub do produkcj sprytusu zużywane są wyłączne odpady. W Polsce przetwórstwo na cele spożywcze ma rosnące, ale cągle relatywne newelke znaczene, a konsumpcja zemnaków utrzymuje sę na stosunkowo wysokm pozome wynos około 1 kg/osobę roczne, z tego około 82 kg w forme neprzetworzonej. W skal śwatowej obroty zemnakam mają 2-, 3-procentowy udzał w produkcj. Duża wrażlwość zemnaków na transport sprawa, że rynek śwatowy zemnaków wytworzył wele rynków lokalnych, z których najwększy jest w Europe. Około 7% śwatowych obrotów zemnakam przypada na UE (5-6 mln t roczne), przy czym z tego 8-85% obrotów odbywa

2 Polsk handel zagranczny zemnakam ch przetworam w latach sę wewnątrz UE [Dzwonkowsk 212]. Znaczne wększy jest śwatowy unjny handel przetworam zemnaczanym [Agr Markets 217]. W przypadku obrotów zemnakam śweżym bardzo stotną rolę odgrywają także wymagana ftosantarne. Wprowadzene do obrotu mędzynarodowego rośln produktów roślnnych stanow potencjalne zagrożene dla upraw naturalnych zborowsk roślnnych, gdyż wraz z nm mogą sę przenosć rozprzestrzenać groźne choroby szkodnk, co powoduje wymerne skutk ekonomczne. Dlatego m.n. w stosunku do zemnaków stosuje sę odpowedne procedury ftosantarne, które w przypadku Polsk, z uwag na występującą bakterozę perścenową, są dużym utrudnenem w eksporce. Materał metodyka badań Na podstawe źródłowych danych Centrum Analtycznego Admnstracj Celnej (CAAC) Mnsterstwa Fnansów (MF), dotyczących eksportu mportu zemnaków oraz ch przetworów, a także szacunków własnych opartych na weloletnch badanach [Rynek zemnaka ], dokonano analzy handlu zagrancznego w sektorze zemnaczanym w latach Analzą handlu zagrancznego objęto 16 lat, bardzo różnących sę pod względem warunków handlu. Okres ten podzelono na 3 podokresy różnące sę m.n. sobą lczbą analzowanych lat, co może stwarzać pewne problemy metodyczno-nterpretacyjne, ale ze względów merytorycznych poprawnośc wnoskowana było to wskazane. Są to: lata 2-23 końcowy okres przygotowań do ntegracj z UE, czemu towarzyszyła poprawa makroekonomcznych uwarunkowań handlu przyspeszene lberalzacj handlu z UE, które nastąpło w 23 roku; lata włączene polskej gospodark żywnoścowej do jednoltego rynku europejskego, co oznaczało znesene barer grancznych w handlu z krajam członkowskm oraz objęce polskch produktów eksporterów wspólnotowym regulacjam handlu zagrancznego na równych prawach; lata kedy przestały obowązywać okresy przejścowe w ramach regulacj wsperana rolnctwa, a polska gospodarka, w tym sektor rolno-spożywczy praktyczne w pełn dostosowały sę do formalnych ekonomcznych uwarunkowań w ramach jednoltego rynku poszerzonej UE-28. Analzę zman welkośc, salda, struktury towarowej oraz wartośc wyrażonej w euro wzbogacono o analzę jego efektywnośc, rynkowych uwarunkowań wymany handlowej, ocenę wpływu ważnejszych uwarunkowań rynkowych na jego wynk. Służyła temu metoda blansu rynkowego zwązanych z tym wskaźnków, analza regresj korelacj, Metoda blansu rynkowego znajduje zastosowane w analze handlu zagrancznego, poneważ umożlwa ocenę wpływu wymany handlowej na sytuację rynkową. Podstawowym zagadnenem analzy jest saldo wymany handlowej, które obrazuje czy dany sektor jest eksporterem netto, czy też mporterem netto. Podobną ocenę umożlwa wskaźnk pokryca mportu eksportem CR, z tą różncą, że obrazuje on w ujęcu względnym, w jakm stopnu wpływy z eksportu pokrywają wydatk na mport [Seremak-Bulge 21]: X CR = M gdze: CR wskaźnk pokryca mportu eksportem, X eksport w roku, M mport w roku. Blans rynkowy umożlwa równeż ocenę wpływu eksportu na rozwój danego sektora oraz udzału mportu w zaopatrzenu rynku, a węc analzę samowystarczalnośc. Samowystarczalność jest relacją produkcj do popytu wewnętrznego SR, a wartośc ndeksu wększe od 1 wskazują, że na rynku występują nadwyżk podaży lub dobra produkowane są z przeznaczenem na eksport. Podobnych nformacj dostarcza wskaźnk specjalzacj eksportowej produkcj EO, który obrazuje, jaka część produkcj kerowana jest na eksport. Wysoke wartośc wskaźnków

3 48 Wesław Dzwonkowsk samowystarczalnośc nformują o proeksportowym charakterze rozwoju sektora. Dla pełnego obrazu analzowano równeż udzał mportu w podaży rynkowej. Ocenę tego zjawska umożlwa wskaźnk penetracj mportowej MP,. Wskaźnk ten jest relacją mportu do podaży rynkowej [Msala 2], rozumanej jako produkcja skorygowana o saldo handlu zagrancznego: SR = P P+ X M EO X M = MP P = P+ X M gdze: SR samowystarczalność, EO specjalzacja eksportowa, MP penetracja mportowa, P produkcja w roku, X eksport w roku, M mport w roku. Ocenę zmennośc handlu zagrancznego przeprowadzono za pomocą średnorocznej dynamk zman, wykorzystując analzę lnowej regresj funkcj trendu (w ujęcu bezwzględnym) lub wykorzystując formułę procentu składanego (w ujęcu względnym) [Plaskacz 1998, Podgórska, Klmkowska 25]: n 1 r K n = K 1 + = K n n r K gdze: K wartość cechy w okrese początkowym, K n wartość cechy w okrese końcowym, r stopa wzrostu, średnoroczne tempo zman, n lczba okresów obserwacj. Oceny kerunku sły wpływu poszczególnych czynnków determnujących handel zagranczny dokonano, wykorzystując analzę współczynnków korelacj. Ze względu na sezonowy charakter produkcj zemnaków analzę przeprowadzono w układze lat gospodarczych (sezonów). Wynk przeprowadzonych badań analz zaprezentowano w układze tabelarycznym, grafcznym oraz w forme opsowej. Wynk badań W całym analzowanym okrese zarówno eksport, jak mport ne mały decydującego wpływu na kształtowane sę blansu zemnaków, chocaż obroty handlu zagrancznego zemnakam ch przetworam systematyczne rosną naberają coraz wększego znaczena. Saldo obrotów handlu zagrancznego zemnakam przetworam w ekwwalence zemnaków było dodatne, a wskaźnk samowystarczalnośc neznaczne przekraczał 1% we wszystkch latach, przy czym najwyższy (na pozome prawe 14%) był w ostatnm analzowanym okrese (tab. 1). Wraz ze wzrostem sprzedaży na rynk zagranczne, przy jednoczesnym spadku produkcj, systematyczne rośne wskaźnk specjalzacj eksportowej. Przed akcesją Polsk do UE wynosł on około 2,5%, w perwszych latach po akcesj wzrósł do około 4%, a w ostatnm analzowanym okrese (sezony 21/ /216) osągnął prawe 9%. Wskaźnk penetracj mportowej, charakteryzujący udzał mportu w produkcj krajowej, pomnejszonej o eksport, do akcesj był bardzo nsk wynosł średno,3-,4%. W latach 24-29, wraz z otwarcem polskego rynku wzrostem mportu, wskaźnk ten wzrósł średno do 2,7%, a w ostatnm analzowanym okrese przekroczył 5%. Jak wynka z analzy statystycznej funkcj trendu, zarówno w eksporce, jak w mporce zarysowała sę wyraźna tendencja rozwojowa, przy czym w mporce charakteryzowała sę ona znaczne wyższą dynamką. Średnoroczne tempo wzrostu eksportu wynosło 26,3 tys. t, a mportu 28,7 tys. t (rys. 1). Mmo wahań obrotów w poszczególnych latach, dopasowane funkcj trendu do danych rzeczywstych było stotne statystyczne. W ujęcu względnym średnoroczna dynamka wzrostu eksportu wynosła 5,6%. Relatywne wysoka była średnoroczna dynamka wzrostu mportu wynosła prawe 15%. Powodem tego był znacząco różny pozom mportu na początku na końcu analzowanego okresu w 2 roku 54 tys. t w 215 roku 44 tys. t. W ujęcu wartoścowym wahana obrotów były wększe, a mały na to wpływ duże zmany cen transakcyjnych. Wpływy walutowe z eksportu najwększą wartość (217 mln euro) osągnęły

4 Polsk handel zagranczny zemnakam ch przetworam w latach Tabela 1. Podstawowe wskaźnk charakteryzujące sytuację blansową na rynku zemnaków Table 1. Basc ndcators beng characterstc of the balance stuaton on the potato market Wyszczególnene/ Specfcaton 2/21-23/24 24/25-29/21 21/ /216 2/21 = 1 215/216 średnoroczne tempo zman/year average rate of change [%] Produkcja/Producton ,1-8,6 Import/Import* ,3 15, Eksport/Export* ,3 5,6 Zużyce krajowe/domestc consumpton ,1-8,8 Wskaźnk/Indcators [%] Samowystarczalność/ Self-suffcency 12,2 11,5 13,9 x x Specjalzacja eksportowa/ Export specalzaton 2,5 4,1 8,8 x x Penetracja mportowa/ Import penetraton,3 2,7 5,3 x x * zemnak śweże razem z przetworam spożywczym w ekwwalence zemnaków/potatoes and potato product n the equvalent for potatoes Źródło: oblczena własne na podstawe danych GUS, CAAC MF Source: own calculaton based on GUS, CAAC and MF 8 6 Eksport/Export y = 26,896x + 294,6 R² =, Import/Import y = 27,767x + 27,41 R² =, /1 21/2 27/8 28/9 29/1 21/11 211/12 212/13 213/14 214/15 215/ /1 21/2 27/8 28/9 29/1 21/11 211/12 212/13 213/14 214/15 215/16 Rysunek 1. Polsk handel zagranczny zemnakam ch przetworam Fgure 1. Polsh potatoes and potato products foregn trade Źródło: oblczena własne na podstawe danych CAAC and MF Source: own calculaton based on CAAC and MF w 215 roku, a najmnejszą w 2 roku (55 mln euro). Wpływy z eksportu zemnaków ch przetworów (główne frytek chpsów) stanowły w ostatnch latach 4-5% wartośc przychodów ze sprzedaży przemysłu zemnaczanego (oblczena własne na podstawe nepublkowanych danych GUS). Rekordowe wydatk na mport na pozome 135 mln euro mały mejsce w sezone 21/211, gdy z powodu neurodzaju znacząco wzrósł zarówno wolumen, jak ceny mportowanych zemnaków przetworów (rys. 2). W eksporce zdecydowane domnowały przetwory (frytk, chpsy, susze), które mały 9-95-procentowy udzał w wolumene sprzedaży (w ekwwalence zemnaków) na rynk zagranczne (rys. 3). Natomast w mporce duże znaczene mały zemnak do bezpośrednej konsumpcj, chocaż po akcesj zwększył sę równeż przywóz przetworów zemnaczanych. W ostatnch latach, zarówno w lośc, jak w wartośc, zemnak stanowły średno około 6%, a przetwory około 4%, z tendencją do rosnącego udzału przetworów, sporadyczne zakłócaną w latach neurodzaju wysokm mportem zemnaków do bezpośrednej konsumpcj.

5 5 Wesław Dzwonkowsk mln EUR Eksport/Export y = 1,274x + 45,772 R² =,882 2/1 21/2 27/8 28/9 29/1 21/11 211/12 212/13 213/14 214/15 215/ Import/Import mln EUR y = 6,422x + 7,5178 R² =,6319 Rysunek 2. Polsk handel zagranczny zemnakam ch przetworam Fgure 2. Polsh potatoes and potato products foregn trade (mln EUR) Źródło: oblczena własne na podstawe danych CAAC and MF Source: own calculaton based on CAAC and MF 2/1 21/2 27/8 28/9 29/1 21/11 211/12 212/13 213/14 214/15 215/ Eksport/Export Przetwory (Potato products) Zemnak (Potatoes) 8 6 Import/Import Przetwory (Potato products) Zemnak (Potatoes) /1 21/2 27/8 28/9 29/1 21/11 211/12 212/13 213/14 214/15 215/16 Na welkość obrotów handlu zagrancznego, oprócz czynnków ekonomcznych, mają wpływ decyzje admnstracyjne. Bez wątpena na zwększene eksportu, ale przede wszystkm mportu zemnaków ch przetworów decydujące było otwarce granc znesene barer celnych admnstracyjnych w ramach poszerzonej UE-25, a następne UE-28 (do akcesj polsk rynek zemnaków był chronony wysokm cłem 2% sadzenak 5% zemnak z głównego zboru). Zdecydowana wększość polskego mportu (około 98%) węcej nż połowa eksportu zemnaków ch przetworów była przeznaczona na wymanę handlową z nnym krajam UE. W latach w handlu zagrancznym zemnakam ch przetworam, zarówno w ujęcu loścowym, jak wartoścowym saldo obrotów było dodatne. Bezpośredno przed akcesją Polsk do UE średn pozom eksportu wynosł około 225 tys. t (zemnaków ch przetworów w ekwwalence zemnaków), a mportu około 58 tys. t. W latach średn pozom eksportu wzrósł do 433 tys. t, a mportu do 271 tys. t, a perwszej połowe beżącej dekady wzrosły odpowedno do tys. t. Od akcesj Polsk do UE Polska stała sę mporterem netto zemnaków do bezpośrednej konsumpcj. Przed akcesją ch mport z reguły ne przekraczał klkudzesęcu tysęcy ton wzrastał do 6-7 tys. t jedyne w latach dużego neurodzaju. Natomast po akcesj Polsk do UE znesenu barer celnych przywóz zemnaków wzrósł do około 15 tys. t średnoroczne, a w latach neurodzaju w Polsce znacząco przekraczał 2 tys. t. Głównym czynnkem determnującym eksport branży zemnaczanej była rosnąca produkcja przetworów. Znalazło to odzwercedlene w analze statystycznej korelacj, która wskazuje 2/1 21/2 27/8 28/9 29/1 21/11 211/12 212/13 213/14 214/15 215/16 Rysunek 3. Polsk handel zagranczny zemnakam ch przetworam w ekwwalence zemnaków Fgure 3. Polsh potatoes and potato products foregn trade n the potato equvalent Źródło: oblczena własne na podstawe danych CAAC and MF Source: own calculaton based on CAAC and MF

6 Polsk handel zagranczny zemnakam ch przetworam w latach na bardzo slny (R =,86) stotny statystyczne zwązek mędzy tym dwoma welkoścam. Eksport był równeż wyraźne skorelowany ze wskaźnkem samowystarczalnośc (R =,83). Natomast analza ne wykazała stotnej statystyczne zależnośc mędzy eksportem a zmanam cen relacj cen zemnaków na polskm unjnym rynku. Rosnący mport jest zdetermnowany wysokm pozomem cen na naszym rynku wzrostem relacj tych cen w Polsce w nnych krajach UE, będących głównym producentam zemnaków. Wystąpła wyraźna statystyczne stotna korelacja mędzy wolumenem mportu pozomem cen skupu cen targowskowych (R =,87) oraz ze wzrostem relacj cen w Polsce w krajach UE. Podsumowane wnosk Mmo znaczącego spadku w ostatnch klkunastu latach Polska wcąż pozostaje lczącym sę producentem zemnaków w Europe na śwece. Eksport zemnaków do bezpośrednej konsumpcj jest nsk, natomast systematyczne wzrasta sprzedaż na rynk zagranczne przetworów zemnaczanych, główne frytek chpsów, co jest możlwe dzęk systematyczne rosnącej ch produkcj krajowej. W analzowanym okrese wywóz zemnaków zmnejszył sę o 75%, do około 2 tys. t, a przetworów zemnaczanych wzrósł dwukrotne do ponad 7 tys. t (w ekwwalence zemnaków). Po akcesj Polsk do UE znesenu barer celnych znacząco zwększył sę przywóz zemnaków do bezpośrednej konsumpcj (z 35-4 do ponad 17 tys. ton), wzrósł równeż mport przetworów zemnaczanych (z 15 do ponad 27 tys. t. w ekwwalence zemnaków). W całym analzowanym okrese Polska mała dodatne saldo obrotów w handlu zagrancznym przetworam zemnaczanym, natomast od akcesj do UE pozostaje znaczącym mporterem netto zemnaków do bezpośrednej konsumpcj. Lteratura Agr Markets Ltd Potato Market and Trade Revew 217. Kent: Agr Markets Ltd. Dzwonkowsk Wesław Mędzynarodowy rynek a eksport zemnaków z Polsk. [W] Produkcja rynek zemnaka, red. Jacek Chotkowsk, 7-2, Warszawa: Weś Jutra. Msala Józef. 2. Istota mernk mędzynarodowej konkurencyjnośc gospodark w śwetle teor wymany. [W] Konkurencyjność gospodark Polsk w dobe ntegracj z UE globalzacj, red. J. Bossak, W. Beńkowsk, J. Kruszewsk, Warszawa: SGH. Plaskacz Sławomr Procent składany. Toruń: TNOK. Podgórska Mara, Joanna Klmkowska. 25. Matematyka fnansowa. Warszawa: PWN. Rynek Zemnaków. Stan Perspektywy. 21, 25, 211, 216. Warszawa: IERGŻ-PIB. Seremak-Bulge Jadwga (red.). 21. Handel zagranczny produktam rolno-spożywczym w latach Warszawa: IERGŻ-PIB. Summary Analyss of potatoes and potato products foregn trade was conducted n changng market and tradng condtonng before and after the Polsh accesson to the EU and n last years, when adaptaton processes n the Polsh potato sector practcally were already fnshed. In spte of the bggest decrease n last years, Poland stll remans one of the bgger producers of potatoes n Europe and n the world. The export of potatoes to the drect consumpton s low, however the sale to of potato products to foregn markets systematcally grows, manly of fres and chps, what s possble thanks systematcally ncreasng ther domestc producton. After the Polsh accesson to the EU and for abolshng tarff barrers an mport of potatoes and potato products consderably ncreased. Poland has a postve balance n potato products foregn trade, however from the accesson to the EU remans the net mporter of potatoes. Adres do korespondencj mgr Wesław Dzwonkowsk (orcd.org/ ) Instytut Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowej Państwowy Instytut Badawczy ul. Śwętokrzyska 2, -2 Warszawa, tel. (22) e-mal: weslaw.dzwonkowsk@ergz.waw.pl