Ekonomia polityczna Jerzy Wilkin Wykład 13 Sprawiedliwy podział i sprawiedliwy system podatkowy
Plan zajęć 1. Sprawiedliwy podział Czy można osiągnąć podział, który jest efektywny oraz postrzegany jako sprawiedliwy? 2. Wprowadzenie do problematyki opodatkowania Jakie trudności pojawiają się przy definiowaniu sprawiedliwego systemu podatkowego? 2
Sprawiedliwy podział dóbr i ciężarów między członków danej społeczności: Sprawiedliwy podział nie oznacza podziału etycznego lub moralnego. a taki, który dane społeczeństwo uzna za właściwy i akceptowalny biorąc pod uwagę potrzeby, status i wkład poszczególnych członków (Young 2003). 3
Źródła powstawania nowej własności i problem podziału Innowacje techniczne (postęp techniczny) Częstotliwości radiowe, satelitarne Złoża na dnie oceanu Ekspansja ekonomiczna Zanieczyszczenie powietrza limity na wprowadzanie szkodliwych substancji do atmosfery Wspólne przedsięwzięcia (tworzenie nowych przedsiębiorstw) Wspólne prowadzenie gabinetu przez lekarzy 4
Sprawiedliwość w dwóch wymiarach: mikro i makro Sprawiedliwy ład społeczny Sprawiedliwość dystrybucyjna w małej skali Nie istnieje żaden mechanizm porównywalny z niewidzialną ręką rynku, który koordynowałby decyzje dystrybucyjne w skali mikro tak, żeby uzyskać sprawiedliwy efekt w skali makro. (Young 2003, s.20) Kryteria są odmienne w różnych dziedzinach i w różnych kulturach. Spory o własność zasady prawa cywilnego Kwestie podatków tradycje w sferze finansów publicznych Rozdział narządów do transplantacji standardy w służbie zdrowia 5
Podstawowe pojęcia Problem alokacji zespół zasobów, praw lub kosztów jest przejściowo we wspólnej dyspozycji danej grupy jednostek i musi być rozdzielony pomiędzy jej członków. Alokacja (dystrybucja) Przydzielanie przez grupę bądź reprezentującą ją instytucję danych przedmiotów poszczególnym osobom. 6
Homogeniczne i podzielne Pieniądze, woda Niehomogeniczne i podzielne Ziemia, częstotliwości radiowe, łowiska Homogeniczne i niepodzielne Miejsca w parlamencie Rodzaje dóbr Heterogeniczne i niepodzielne Nerki do transplantacji, miejsca na uniwersytecie 7
Alokacja jako konsekwencja decyzji: o zasobach określenie całkowitej ilości dobra do podziału dystrybucyjnej wybór reguły alokacji reaktywnej decyzja jednostki w reakcji na decyzje instytucji 8
Reguła alokacji Metoda, proces czy formuła, która rozdziela określony zasób między członków potencjalnej grupy pretendentów zgodnie z cechami owych pretendentów. Odwołuje się zwykle do jednej z trzech koncepcji sprawiedliwości: Równouprawnienie Proporcjonalność Priorytet 9
Normatywne teorie sprawiedliwości (1) Zasada Arystotelesa Dobra powinny być rozdzielane proporcjonalnie do wkładu każdego pretendenta Ograniczenia Dobro zostaje przydzielone osobie o najmocniejszych roszczeniach. Priorytet jest kryterium porządkowym, a nie kardynalnym. Dobra muszą być podzielne. Paradoks głosowania 10
Normatywne teorie sprawiedliwości (2) Klasyczny utylitaryzm Dobra powinny być rozdzielane w taki sposób, by maksymalizować ogólny poziom dobrobytu. Ograniczenia Konieczność mierzenia i porównywania użyteczności jednostek Może to oznaczać konieczność godzenia się na wielką szkodę niewielu w celu przysporzenia niewielkiej korzyści wielu 11
Teoria Rawls a Dobra powinny być rozdzielane zgodnie z zasadą maksyminu Grupie najgorzej sytuowanej w społeczeństwie powinno się wieść jak najlepiej. Ograniczenia Normatywne teorie sprawiedliwości (3) Wiele dóbr pierwotnych, czyli środków pozwalających osiągnąć szczęście (np. poczucie własnej wartości) nie poddaje się porównaniom Kwestie moralne czy powinno się narzucać poważne niedogodności prawie wszystkim członkom społeczeństwa by zwiększyć szczęście tych, którym powodzi się najgorzej? 12
Zasada braku zawiści Jako pierwszy zaproponował tę ideę Tinbergen (1953). W sprawiedliwym społeczeństwie nikt nie chciałby się zamienić pozycjami z nikim. Pozycja to cała sytuacja obejmująca pozycję zawodową i dochodową, warunki osobiste (stan zdrowia, wielkość i stan rodziny, poziom wykształcenia, zdolności). Foley zasugerował bardziej pragmatyczną wersję (1967). Żadna osoba nie preferuje cudzego udziału nad własny w konkretnej alokacji dóbr. 13
Zalety i wady postulatu braku zawiści Zaleta: brak międzyosobowych porównań użyteczności. Kluczowa wada postulat może być zastosowany tylko w sytuacji gdy uczestnicy podziału mają równe prawo do dzielonego dobra. 14
Problemy z klasycznymi formułami Dobro pojedyncze niepodzielne Metody rozwiązania problemu: Randomizacja Rotacja Konwersja Kompensacja Istota problemu dystrybucji pozostaje: na ile każdy z uczestników podziału jest uprawniony do uzyskania dobra? 15
Alokacja dóbr w równowadze konkurencyjnej Alokacja, w której istnieje zestaw cen, taki, że każdy z pretendentów otrzymuje najwyżej preferowany zestaw dóbr, które mógłby nabyć za kwotę odpowiadającą wartości jego udziału. Jest to jedyna efektywna i zgodna metoda redystrybucji własności, zapewniając że przynajmniej nikt nie wychodzi na niej gorzej, niż się miał z początku. (Young 2003, s.37) 16
17
Ekonomia polityczna systemu podatkowego (wg. J. Stiglitza) 1 System podatkowy ma wpływ na wiele dziedzin życia gospodarczego, społecznego i politycznego; Konstruując system podatkowy należy brać pod uwagę wszystkie te sfery oddziaływania; System podatkowy jest efektem wyboru publicznego (wyboru politycznego) 18
Zasady opodatkowania (1) J. Stiglitz (2001), system podatkowy: 1. Efektywność nie powinien wywoływać zniekształceń powinien być wykorzystywany do zwiększania efektywności ekonomicznej 2. Prostota administracyjna koszty funkcjonowania systemu podatkowego i zarządzania nim powinny być niskie 19
Zasady opodatkowania (1) 3. Elastyczność System podatkowy powinien łatwo dostosowywać się do zmieniających się warunków 4. Odpowiedzialność polityczna Powinien być przejrzysty 5. Sprawiedliwość 20
Sprawiedliwość systemu podatkowego Większość uwag krytycznych wobec systemów podatkowych dotyczy ich niesprawiedliwości Trudności z określeniem co jest sprawiedliwe Dwie koncepcje: Sprawiedliwość pozioma Sprawiedliwość pionowa 21
Sprawiedliwość systemu podatkowego Sprawiedliwość pozioma Jednostki identyczne pod wszystkimi istotnymi względami są traktowane tak samo Płeć, kolor skóry lub wyznanie (Czternasta Poprawka Konstytucji USA) Problemy definicyjne Różne traktowanie jednostek o odmiennych gustach (podatki od alkoholi wysokoprocentowych) Jakie różnice między ludźmi można uznać za dopuszczalne? 22
Sprawiedliwość systemu podatkowego Sprawiedliwość pionowa Jeśli niektóre jednostki są w stanie płacić wyższe podatki to powinny to robić Problemy Kogo powinny dotyczyć wyższe stawki podatkowe? O ile więcej powinni płacić? Sformułowanie odpowiadających tej zasadzie przepisów prawnych 23
Ekonomiczne skutki podatków Skutki behawioralne: np. na pracę, wykształcenie, oszczędzanie, podejmowanie ryzyka, decyzje o terminie ślubu i rozwodu; Skutki finansowe: np. na dodatki do płac czy strukturę finansową przedsiębiorstw; Skutki organizacyjne: np. wpływ na decyzje o wyborze formy spółki 24
Ekonomiczne skutki podatków 2 Skutki w sferze równowagi ogólnej: np. poprzez zmniejszenie oszczędności; Skutki ogłoszenia informacji (announcement effect): np. wpływ na cenę i podaż aktywów zamiar wprowadzenia podatku od nieruchomości znajduje natychmiast odbicie w cenie tych nieruchomości. 25
Odpowiedzialność polityczna System podatkowy powinien być przejrzysty i zrozumiały dla obywateli oraz nie powinien nikogo dyskryminować; Podatek dochodowy od przedsiębiorstw: (nieprzejrzysty) nie wiadomo kto go płaci: akcjonariusze, pracownicy, klienci? Jean-Babtiste Colbert: (minister finansów Ludwika XIV): Sztuka podatkowa polega na takim oskubaniu gęsi, aby uzyskać jak najwięcej piór przy jak najmniejszym syku. 26
Sprawiedliwość systemu podatkowego Dochód jako podstawa opodatkowania Miernik zdolności zapłaty Powszechna opinia: podatki progresywne Do XX w. państwa opierały się na podatkach pośrednich Podatek dochodowy - w miarę zwiększania roli państwa Obecnie coraz w większym zakresie podatek od wartości dodanej Obciąża konsumpcję, a nie oszczędności i inwestycje i zazwyczaj nie jest progresywny 27
Sprawiedliwość systemu podatkowego Konsumpcja jako podstawa opodatkowania Czy konsumpcja nie jest lepszą podstawą podatkową niż dochód? Dochód odpowiada wkładowi jednostki na rzecz społeczeństwa, a konsumpcja temu co uzyskuje Czy oszczędności powinny być zwolnione z opodatkowania? 28
Sprawiedliwość systemu podatkowego Dochód z całego życia zawodowego jako podstawa opodatkowania Bardziej sprawiedliwa podstawa opodatkowania niż dochód roczny Lepsza miara całkowitej zdolności jednostki do zapłaty / jej dobrobytu 29
Sprawiedliwość systemu podatkowego Zasady sprawiedliwości poziomej i pionowej wydają się rozsądne Ale nie dają odpowiedzi na szereg trudnych pytań Dlatego odnoszenie się do innych koncepcji: Efektywność w rozumienia Pareta Utylitaryzm Podejście Rawlsa 30
Ogólne ramy rozważań o podatkach Opodatkowanie efektywne w rozumieniu Pareta: Taka konstrukcja podatków, w ramach której przy danych dochodach podatkowych niczyjej sytuacji nie można poprawić bez pogorszenia sytuacji kogoś innego; Utylitarystyczna funkcja dobrobytu społecznego: należy wybrać taki system podatkowy w rozumieniu Pareta, który maksymalizuje sumę użyteczności dla jednostek. Krańcowa strata użyteczności z każdego dolara dochodów podatkowych musi być jednakowa dla wszystkich jednostek 31
Ogólne ramy rozważań o podatkach 2 Funkcja dobrobytu społecznego J. Rawlsa: należy wybrać taki system podatkowy efektywny w rozumieniu Pareta, który maksymalizuje użyteczność dla jednostki znajdującej się w najgorszej sytuacji życiowej 32
Podatki jako efekt wyboru publicznego Wybór publiczny: wybór polityczny dokonywany przez instytucje polityczne (rząd, parlament, partie polityczne); Podatki mogą być narzędziem pogoni za rentą (korzyściami uzyskiwanymi poprzez decyzje polityczne); Doskonalenie demokracji idzie na ogół w parze z doskonaleniem systemu podatkowego. 33
Filozofie polityczne a nurty w ekonomii (F. Stilwell) Humanizm Liberalizm Socjalizm Libertarianizm (neoliberalizm) ----------------- M. Friedman Liberalna demokracja -------------- J.M. Keynes Socjaldemokracja -------------- J.K. Galbraith Socjalizm rewolucyjny -------------- K. Marks Ekonomia neoklasyczna Ekonomia keynesowska Ekonomia instytucjonalna Ekonomiczny racjonalizm Nowoczesna ekonomia polityczna 34
Literatura dodatkowa: H. Peyton Young: Sprawiedliwy podział, Scholar, Warszawa 2003 Rozdział 1: Przegląd problematyki Joseph E. Stiglitz: Ekonomia sektora publicznego Rozdział 17: Wprowadzenie do problematyki opodatkowania 35
36