UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny Studia podyplomowe: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Agata Elżbieta Wróbel nr albumu: 9365650 Zróżnicowanie konkurencyjności eksportu w krajach strefy euro w latach 2000-2014 i jego skutki Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem: prof. dr hab. Bogumiły Muchy-Leszko dr Magdaleny Kąkol Lublin rok 2016
Spis treści Wstęp... 3 1. Pojęcie konkurencyjności oraz sposoby jej pomiaru... 5 2. Zróżnicowanie ogólnej konkurencyjności krajów strefy euro w latach 2000-2014... 8 3. Analiza konkurencyjności cenowo - kosztowej krajów strefy euro... 12 4. Konkurencyjność pozacenowa oraz zewnętrzna krajów strefy euro... 14 Zakończenie... 32 Bibliografia... 34 Spis tabel... 35 Spis wykresów... 35 1
2
Wstęp Procesy globalizacji oraz liberalizacji międzynarodowego obrotu gospodarczego tworzą nowe możliwości rozwoju, ale także różnego rodzaju zagrożenia. W celu zapobiegnięcia procesowi marginalizacji przez rynek światowy oraz globalną konkurencję w ostatnich latach dochodzi do rozwoju licznych ugrupowań integracyjnych, dzięki którym możliwe jest umocnienie pozycji konkurencyjnej w handlu międzynarodowym, czego przykładem jest Unia Europejska. O wysokim poziomie zaawansowania procesu integracji gospodarczej w ramach UE świadczy Unia Gospodarcza i Walutowa. Zgodnie z założeniami wprowadzenie wspólnej waluty euro przez państwa członkowskie UE miało przyczynić się m.in. do wzrostu wymiany handlowej eksportu i importu. Wzrost eksportu zarówno przez ekonomistów, jak również rządy krajów jest postrzegany jako zjawisko wielce pożądane z punktu widzenia gospodarki kraju oraz możliwości jego rozwoju. Zwiększenie sprzedaży eksportowej, szczególnie w warunkach postępującej liberalizacji handlu światowego jest ściśle związane z konkurencyjnością oferty eksportowej. Z tego powodu konkurencyjność eksportu stała się przedmiotem licznych analiz. Teoria ekonomii oraz liczne badania empiryczne dowodzą jednak, iż efekty handlowe z tytułu wprowadzenia wspólnej waluty mogą być zróżnicowane w zależności od m.in.: poziomu otwartości gospodarki oraz podobieństwa pod względem struktury towarowej i geograficznej wymiany międzynarodowej. Osiągnięcie przewagi konkurencyjnej w eksporcie w dużej mierze determinowane jest także przez: posiadane przez dany kraj zasoby produkcyjne, wydajność pracy i kapitału, poziom techniki, infrastruktury ekonomicznej, sposób prowadzenia polityki gospodarczej oraz przyjętych rozwiązań instytucjonalnych itp. Celem niniejszej pracy jest próba oceny zróżnicowania konkurencyjności eksportu w krajach strefy euro w latach 2000-2014 oraz określenia jego skutków. W pierwszej kolejności zwrócono uwagę na znaczenie pojęcia konkurencyjności, a zwłaszcza konkurencyjności eksportu. Następnie przeprowadzono analizę konkurencyjności krajów strefy euro w ujęciu ogólnym, cenowym i kosztowym, poza cenowym oraz zewnętrznym. Zwrócono uwagę na kształtowanie się struktury geograficznej oraz towarowej eksportu, charakter wymiany oraz źródła przewag komparatywnych. Na podstawie dokonanych analiz starano się zidentyfikować obszary występowania zaistniałych różnic oraz określić ich skutki. W przedmiotowej analizie posłużono się w głównej mierze dostępną literaturą poruszającą tematykę Unii Europejskiej, konkurencyjności oraz handlu międzynarodowego, a tak- 3
że danymi pochodzącymi z Eurostat, OECD, The Conference Board Total, International Trade Centre. 4
1. Pojęcie konkurencyjności oraz sposoby jej pomiaru Termin konkurencyjność wywodzi się od łacińskiego słowa concurrere, które tłumaczy się jako biec razem z kimś. W naukach ekonomicznych pojęcie to stało się przedmiotem rozważań w latach 70. XX w. w efekcie zachodzących zamian w gospodarce światowej spowodowanych postępującymi procesami globalizacji i integracji 1. Kształtowanie międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej jest zagadnieniem wieloaspektowym, rozpatrywanym z poziomu konkurencyjności poszczególnych przedsiębiorstw oraz regionów, co w następstwie wpływa na poziom konkurencyjności całej gospodarki. Zdaniem P. Krugmana konkurencyjność jest pojęciem stricte mikroekonomicznym, dlatego może być rozpatrywana z jedynie z poziomu przedsiębiorstwa 2. Z tego powodu brak jest jednoznacznej oraz powszechnie przyjętej definicji tego pojęcia. W literaturze przedmiotu wyodrębnić można trzy typy definicji konkurencyjności: wynikowe (statyczne)- odnoszą się do rezultatów uzyskanych przez daną gospodarkę, skupiając się na ocenie pozycji konkurencyjnej osiągniętej przez dane państwo- w tym ujęciu konkurencyjność to zdolność do utrzymania i powiększania udziałów rynkowych, którą ocenia się na podstawie sposobu kształtowania się bilansu płatniczego, terms of trade, cen relatywnych, udziału w handlu światowym itp.; czynnikowe (dynamiczne)- wskazują na źródła konkurencyjności gospodarki oraz skupiają się na ocenie ich wpływu na zdolność konkurencyjną; czynnikowo-wynikowe (mieszane)- ich istota polega na założeniu, że pozycja kraju w gospodarce światowej zależy od stanu całej gospodarki, odnosząc się do pozycji jak również zdolności konkurencyjnej gospodarki 3. Jedna z najprostszych definicji konkurencyjności w teorii ekonomii, traktuje to pojęcie jako zdolność gospodarki do produkowania oraz oferowania dóbr i usług o takiej cenie, jakości, warunkach sprzedaży oraz o takich parametrach techniczno-użytkowych, które znajdą nabywców na rynku krajowym lub zagranicznym 4. Inna definicja sformułowana przez L. Tyson, określa konkurencyjność jako zdolność do wytwarzania towarów i usług, które są w stanie 1 S. Klima, Konkurencyjność eksportu-definicja, czynniki miary [w:] S. Wydymus, E. Bombińska, B. Pera (red.), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a konkurencyjność eksportu Polski, CeDeWu, Warszawa, 2012, s.11. 2 H. Bąk, G. Wojtkowska-Łodej (red.), Gospodarka Polski w Unii Europejskiej w latach 2004-2006, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2007, s. 34. 3 S. Klima, Konkurencyjność eksportu, op. cit, s. 12. 4 P. Sulmicki, Międzynarodowa wymiana gospodarcza, PWE, Warszawa 1997, s. 23. 5
sprostać międzynarodowej konkurencji, a obywatele kraju cieszą się zrównoważonym i rosnącym standardem życia. 5 Konkurencyjność może być ponadto rozpatrywana w kategoriach osiąganych wyników w handlu zagranicznym takich jak: wielkość udziału w światowym eksporcie, saldo bilansu handlowego, terms of trade, czy też cen relatywnych 6.W warunkach otwartości współczesnych gospodarek, pogłębiającej się globalizacji funkcjonujących systemów gospodarczych, coraz większego znaczenia nabiera osiągnięcie międzynarodowej pozycji konkurencyjnej oraz umiejętność jej umacniania lub utrzymywania na odpowiednim poziomie. Uzyskana pozycja konkurencyjna jest ściśle związane z rozwojem innowacyjności, dokonującym się postępem technologicznym, transferem nowych technologii oraz ich efektywnością. Ogromną rolę w tym aspekcie odgrywa wysokość nakładów finansowych na badania i rozwój, a także stan i struktura majątku produkcyjnego, infrastruktura gospodarcza, jakość zasobów ludzkich oraz charakter polityki gospodarczej państwa 7. Z punktu widzenia uwarunkowań zewnętrznych istotny wpływ wywiera: dostęp do rynków zbytu krajów wysoko uprzemysłowionych oraz międzynarodowych rynków finansowych, położenie geograficzne, istniejące powiązania gospodarcze itp. 8. Osiągnięcie przewagi konkurencyjnej w handlu na arenie międzynarodowej jest więc uzależnione od udziału w gospodarce danego kraju sektorów wysokich technologii oraz od takich czynników jak: wyższa sektorowa i całkowita produktywność pracy w porównaniu z innymi krajami, jakość produktów, efektywne funkcjonowanie sieci dystrybucyjnych czy ekspansywność marketingowa. Bezpośrednim rezultatem uzyskania przewagi konkurencyjnej jest wzrost eksportu, poprawa salda na rachunku obrotów bieżących oraz podwyższenie tempa wzrostu PKB 9. Istotnym narzędziem służącym do wpływania na poziom konkurencyjności w wymianie transgranicznej jest kurs walutowy, w szczególności wówczas gdy jego poziom wyznaczany jest poprzez relacje między podażą a popytem na waluty, a sytuacja na rynku jest niestabilna, czego odzwierciedleniem są częste i duże amplitudy wahań kursów. W takich oko- 5 T. Białowąs, Zróżnicowanie konkurencyjności a pozycja eksportowa krajów członkowskich Unii Europejskiej w handlu w latach 1995-2011 [w:] P. Misztal, W. Rakowski (red), Przyszłość integracji europejskiej. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej, CeDeWu, Warszawa 2012, s. 126. 6 J. Misala, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, PWE, Warszawa 2011, s. 48-63. 7 K. Śledziewska, Ocena zmiany konkurencyjności eksportu państw UE po kryzysie 2008/2009, Instytut Ekonomiczny, Warszawa 2015, s.5. 8 S. Klima, Konkurencyjność eksportu, op. cit, s.18. 9 B. Mucha-Leszko B., K. Twarowska., Problem nadwyżek i deficytów na rachunkach obrotów bieżących krajów strefy euro, Studia i Prace Wydziału Nauk i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego nr 41 t.3, s. 187. 6
licznościach ryzyko kursowe stwarza poważną barierę w czerpaniu korzyści z wymiany handlowej, pomimo rosnącej liberalizacji międzynarodowych rynków towarów i usług 10. Tworzenie unii walutowych daje możliwość wyeliminowania ryzyka kursowego oraz kosztów towarzyszących wymianie walut, co stanowi jeden z najważniejszych argumentów przemawiających za ich tworzeniem. Brak instrumentu dostosowawczego w postaci kursu walutowego zmienia istotnie warunki wymiany, ponieważ w unii walutowej występuje jedynie kurs realny, który kształtowany jest przez koszty produkcji. Bardzo niebezpiecznym zjawiskiem po przystąpieniu do unii walutowej jest wzrost cen i kosztów pracy w tych krajach, w których poziom konwergencji realnej jest niższy. Ponadto zwiększa się poziom dostępności kredytów, które stają się tańsze, co z kolei przyczynia się do wzrostu zadłużenia podmiotów gospodarczych oraz ludności zamieszkującej obszar objęty unią walutową. Ekspansja monetarna stymuluje wzrost gospodarczy jak również wzrost cen i jednostkowych kosztów produkcji. Wzrost dostępności kredytów oraz napływ kapitału zagranicznego do krajów o niższym poziomie konwergencji realnej skutkuje dużym przegrzaniem gospodarki, następuje wzrost cen i popytu na siłę roboczą, a w jego konsekwencji zwiększa się presja na podwyżki płac. Koszty pracy w tej sytuacji stają się istotnym czynnikiem zróżnicowania konkurencyjności, zwłaszcza w sytuacji gdy tempo wzrostu płac rośnie szybciej niż efektywność pracy 11. W celu dokonania oceny poziomu konkurencyjności kraju na poziomie makroekonomicznym wykorzystywany jest szeroki wachlarz wskaźników, które powinny obejmować cztery obszary: konkurencyjność ogólną obejmującą analizę podstawowych wskaźników rozwoju gospodarczego (np. wzrost PKB per capita, wzrost wydajności pracy, wzrost łącznej produktywności czynników produkcji); konkurencyjność cenowo- kosztową (np. zmiany realnego efektywnego kursu walutowego, zmiany jednostkowych kosztów pracy); konkurencyjność pozacenową (np. poziom nakładów na B+R, poziom wykształcenia społeczeństwa, liczba patentów triadowych, syntetyczny indeks innowacyjności, indeks wolności gospodarczej, indeks wydajności logistycznej); konkurencyjność zewnętrzna (np. zmiany udziału rynkowego w światowym eksporcie, dynamika wzrostu eksportu, indeks ujawnionej przewagi komparatywnej) 12. 10 B. Mucha-Leszko, M. Kąkol, Przyczyny i skutki zróżnicowania konkurencyjności w strefie euro, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego nr4/2, 2010 s. 361. 11 Ibidem, s. 361. 12 T. Białowąs, Zróżnicowanie konkurencyjności, op. cit., s.126-127. 7
Najczęstszym sposobem dokonywania oceny konkurencyjności eksportu jest indeks ujawnionej przewagi komparatywnej (zwany wskaźnikiem Balassy, The Revealed Comparative Advantage Index-RCA), będący znormalizowanym miernikiem udziału danego typu eksportu w eksporcie ogółem danego kraju na tle pewnej grupy odniesienia. Wskaźnik ujawnionej przewagi komparatywnej liczony wg wzoru: -indeks ujawnionej przewagi komparatywnej - udział grupy produktów j w eksporcie kraju A - udział grupy produktów j w eksporcie grupy referencyjnej R. Wartości indeksu przybierają wartości powyżej 0. Wartości wskaźnika większe od 1 informują o posiadaniu przez kraj A ujawnionej przewagi komparatywnej w danej grupie produktów względem grupy referencyjnej, co oznacza, że kraj A specjalizuje się w eksporcie tych dóbrdobra te są konkurencyjne. Gdy indeks mieści się w przedziale (0-1) oznacza to że kraj A jest relatywnie niewyspecjalizowany w eksporcie danych dóbr, a więc jego eksport w tym zakresie jest niekonkurencyjny 13. 2. Zróżnicowanie ogólnej konkurencyjności krajów strefy euro w latach 2000-2014 Podstawowym miernikiem konkurencyjności kraju na tle międzynarodowym, obrazującym poziom życia jego mieszkańców są zmiany w poziomie realnego PKB per capita. Porównując uśrednioną stopę wzrostu realnego PKB per capita w krajach strefy euro w latach 2000-2014 należy zauważyć znaczące dysproporcje pomiędzy poszczególnymi krajami w tym aspekcie (tabela 1.) 14. Najszybszy wzrost wskaźnika w okresie 2000-2014 miał miejsce na Litwie (5,7%), Łotwie (5,4%), Estonii (4,6%) oraz Słowacji (3,9%), co było wywołane wystąpieniem tzw. efektu doganiania (catching up) oraz znaczącym wzrostem wydajności pracy wskutek zwiększenia nakładów kapitałowych na zatrudnionego, poprawą jakości kapitału ludzkiego oraz podwyższeniem efektywności wykorzystania czynników produkcji, które odzwierciedlają zmiany wskaźnika TFP (Total Factor Productivity). 13 K. Śledziewska, Ocena zmiany konkurencyjności, op. cit., s.55. 14 S. Bukowski, Strefa Euro. Perspektywy rozszerzenia o Polskę i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej, PWE, Warszawa 2007, s. 47. 8
Wśród krajów, które jako pierwsze wprowadziły wspólną walutę realny PKB per capita w latach 2000-2014 nie rósł w tak szybkim tempie. Średnie tempo wzrostu tego wskaźnika w badanym okresie wynosiło: w Irlandii 2%, w Niemczech 1,3%, w Finlandii, Austrii, Belgii oraz Luksemburgu ukształtowało się w granicach 1%. Minimalny wzrost odnotowano na Cyprze, w Portugalii oraz Grecji. We Włoszech, z kolei zauważalny był spadek realnego PKB per capita. Ta niekorzystna tendencja związana była ze spadkiem TFP w tych krajach oraz niewielkim wzrostem wydajności pracy. Należy zauważyć, iż w analizowanym okresie tj. w latach 2000-2014 miały miejsce kryzysy gospodarcze i finansowe, które negatywnie wpłynęły na wyniki gospodarcze, co odzwierciedla wysokość realnego PKB per capita w analizowanym okresie. Eurostrefa dotkliwie odczuła skutki globalnego spowolnienia, głównie wskutek załamania światowej wymiany handlowej oraz występowania problemu nierównowag wśród niektórych krajów SE. We wszystkich państwach strefy euro w 2009 r., a w przypadku niektórych państw tendencja ta widoczna była także w późniejszych latach- odnotowana została ujemna stopa wzrostu PKB, co rzutowało na średnioroczną wysokość tempa wzrostu realnego PKB per capita 15. Zgodnie z głównym założeniem współczesnych modeli handlu zagranicznego wydajność pracy eksporterów jest wyższa niż przedsiębiorstw działających tylko na rynku krajowym. Wyłącznie te przedsiębiorstwa, które charakteryzują się najwyższą produktywnością są w stanie rozpocząć działalność eksportową, gdyż ekspansja na rynki zagraniczne wiąże się z poniesieniem dodatkowych kosztów 16. Najwyższe tempo wzrostu wydajności pracy wśród krajów strefy euro w latach 2000-2014 ze względu na występowanie efektu doganiania charakteryzowało kraje o niższym poziomie rozwoju gospodarczego tj. Łotwę, Litwę, Estonię oraz Słowację. Wśród krajów SE-12 najlepiej należy ocenić kształtowanie się tempa wydajności pracy w Irlandii. Najniższe tempo wzrostu wydajności pracy charakteryzowało Włochy oraz Luksemburg, co w istotny sposób zdeterminowane było spadkiem wskaźnika TFP prezentującym efektywność wykorzystania czynników produkcji. Proces postępującej konwergencji w niewielkim stopniu wpływa na wyrównanie poziomu wydajności pracy pomiędzy krajami UGiW. Istniejące różnice w dobry sposób obrazuje nominalna produktywność pracy na godzinę pracy w zestawieniu do średniej całej Unii Europejskiej (UE28=100) w 2014r. (tabela 1.). Najwyższy poziom wydajności pracy na godzinę pracy w 2014 r. osiągnęły: Luksemburg (180,6%), Belgia (135,3%), Holandia (129,1%), Irlandia (128,7%), Francja (127,5%) oraz Niemcy (126,8%). Poniżej średniej UE- 15 T. Białowąs, Zróżnicowanie konkurencyjności, op. cit., s. 129-130. 16 Ibidem, s. 130. 9
28 wskaźnik ten ukształtował się w krajach nadbałtyckich SE oraz Słowacji, Słowenii, Grecji, Portugalii, Malcie oraz Cyprze. Tabela 1. Wskaźniki wzrostu gospodarczego krajów strefy euro w latach 2000-2014 (średnioroczne w %) Nominalna Realny PKB per capita Realna produktywność pracy na godzinę pracy Realna produktywność pracy na zatrudnionego TFP produktywność pracy na godzinę pracy (UE28=100) w 2014r. Belgia 1,0 0,8 0,7-0,4 135,3 Niemcy 1,3 1,1 0,6 0,5 126,8 Estonia 4,6 3,8 3,8 1,9 64,7 Irlandia 2,0 2,6 2,2 0,2 128,7 Grecja 0,1 0,9 0,7-1,7 71,6 Hiszpania 0,6 1,0 0,7-0,7 100,9 Francja 0,7 1,1 0,7 0,01 127,5 Włochy -0,3 0,2-0,3-0,5 101,3 Cypr 0,3 1,2 0,6 0,1 79,0 Łotwa 5,4 4,8 4,6 1,4 54,4 Litwa 5,7 4,6 5,1 2,1 66,1 Luksemburg 0,9 0,2-0,2-0,8 180,6 Malta 1,7 1,6 0,6 1,6 72,7 Holandia 0,8 0,9 0,7 0,3 129,1 Austria 1,1 1,3 0,6 0,5 115,3 Portugalia 0,2 1,1 0,9-1,0 70,0 Słowenia 1,8 2,1 1,9 0,1 79,2 Słowacja 3,9 3,6 3,4 1,4 77,2 Finlandia 1,1 1,2 0,8-0,05 106,6 Źródło: https://stats.oecd.org/index.aspx?datasetcode=mfp# (dostęp: 12.04.2016); https://www.conferenceboard.org/data/economydatabase (dostęp:12.04.2016); Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database nama_10_lp_ulc (29.01.2016). Dokonując analizy zmian realnej produktywności pracy na jednego zatrudnionego należy stwierdzić, iż zarówno w okresie przed wybuchem kryzysu z przełomu 2008/2009r. tj. w latach 2000-2008 jak i w latach 2009-2014 w krajach strefy euro nie był zauważalny wyraźny trend dotyczący kształtowania się wydajności pracy. Krajami, w których produktywność pracy od 2010 r. wykazywały tendencję wzrostową były: Hiszpania, Estonia, Łotwa, Litwa oraz Słowacja. Stosunkowo wysoki wzrost tego wskaźnika za wyjątkiem 2013 r. miał miejsce Irlandii i pomijając 2012 r. w Słowenii. Wzrostowy kierunek zmian w tych krajach doprowadził do zmniejszenia dywergencji pod względem efektywności gospodarczej. 10
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 ` Tabela 2. Realna produktywność pracy na zatrudnionego krajów strefy euro w latach 2000-2014 (roczne zmiany %) Kraje/rok UE-28 : 1,5 1,4 0,9 1,8 1,0 1,6 1,2-0,6-2,7 2,8 1,6-0,1 0,6 0,4 SE-18 : 0,8 0,2 0,2 1,4 0,6 1,4 1,1-0,4-2,7 2,6 1,5-0,4 0,4 0,3 Belgia 1,6-0,6 2,0 0,9 2,6 0,6 1,4 1,7-1,0-2,1 2,0 0,4-0,2 0,4 1,0 Niemcy 0,7 2,0 0,5 0,4 0,8 0,7 2,9 1,5-0,2-5,7 3,8 2,3-0,7-0,3 0,7 Estonia 9,6 5,7 6,1 5,2 6,7 6,9 5,1 7,5-5,2-5,0 7,8 1,0 3,5 0,3 2,1 Irlandia 5,5 2,6 4,3 1,9 1,0 1,4 1,6 1,1-1,5 2,4 4,6 4,4 0,7-0,9 3,4 Grecja 3,6 3,8 1,4 4,3 2,6-0,3 3,8 1,9-1,6-3,8-3,0-2,4-1,1 0,4 0,5 Hiszpania 0,3 0,6 0,3-0,1-0,6-0,5 0,0 0,5 0,9 2,9 1,8 1,7 1,5 1,3 0,4 Francja 1,3 0,5 0,6 0,8 2,7 0,9 1,3 0,9-0,3-1,8 1,8 1,3-0,1 0,7-0,1 Włochy 1,7-0,2-1,4-1,3 1,0 0,4 0,0 0,2-1,3-3,9 2,4 0,3-2,5 0,0-0,5 Cypr 4,0 1,4 1,1-0,8 0,6 0,2 2,7 0,8 1,1-1,9 0,3-0,1 0,8 0,1-1,4 Łotwa 9,1 4,8 5,6 7,8 8,1 9,7 5,8 5,9-2,8 0,0 3,1 4,6 2,5 0,7 3,8 Litwa 8,5 10,7 3,0 8,1 7,7 6,9 7,7 8,9 4,0-7,7 7,3 5,5 2,0 2,2 1,0 Luksemburg : -3,4 0,7-0,4 2,0 0,4 1,2 3,8-5,3-6,4 3,8-0,4-3,2 2,5 1,5 Malta : -1,1 2,7 2,9 0,1 2,5 0,3 1,7 0,8-2,5 1,8-0,9 0,4 0,2-0,9 Holandia 2,4 0,2-0,6 0,8 3,2 1,5 1,3 0,7 0,1-2,9 2,1 0,8-0,9 0,4 1,2 Austria 2,4 0,6 1,8 0,1 2,1 0,9 1,6 1,8-0,4-3,4 1,2 1,2-0,3-0,1-0,5 Portugalia 1,6 0,2 0,4 0,0 2,5 1,2 1,2 2,5-0,2-0,3 3,4 0,1 0,1 1,8-0,5 Słowenia 2,6 2,4 2,2 3,2 4,0 4,5 4,0 3,5 0,7-6,1 3,4 2,4-1,8 0,3 2,5 Słowacja 3,2 2,7 4,4 4,3 5,5 4,7 6,3 8,6 2,4-3,6 6,7 1,0 1,5 2,2 1,1 Finlandia 3,4 1,1 0,6 1,9 3,3 1,2 2,2 3,0-1,5-6,0 3,7 1,3-2,3-0,4 0,4 Źródło Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database nama_10_lpp_ulc, (dostęp 31.01.2016r.). Osiągnięcie przewagi konkurencyjnej w obecnych warunkach gospodarczych determinowane jest przez poziom całkowitej produktywności czynników wytwórczych, który umożliwia dokonanie oceny postępu technologicznego oraz określenie jego wpływu na wydajność pracy za pomocą wskaźnika TFP, który odzwierciedla realny produkt na jednostkę wszystkich czynników produkcji. Średnioroczne zmiany wartości tego wskaźnika w latach 2000-2014 informują o korzystnej tendencji w aspekcie kształtowania się przewagi konkurencyjnej: Litwy, Estonii, Malty oraz Słowacji. Odwrotna sytuacja przedstawia się w Grecji, Portugalii, Hiszpanii, Belgii, Włoszech oraz Francji- w krajach tych zauważalny jest spadek konkurencyjności oraz pogłębianie się luki technologicznej. 11
3. Analiza konkurencyjności cenowo - kosztowej krajów strefy euro Ważnym wyznacznikiem pozycji konkurencyjnej kraju jest konkurencyjność kosztowa oraz cenowa. Dokonując analizy konkurencyjności kosztowej należy dokonać identyfikacji trendów w kształtowaniu się jednostkowych kosztów pracy, które stanowią istotny czynnik wpływający na uzyskanie przewagi konkurencyjnej krajów należących do unii gospodarczej i walutowej. Z kolei przy analizie konkurencyjności cenowej bada się kierunki zmian realnego efektywnego kursu walutowego, głównie przy użyciu szerokiej miary cen lub jednostkowych kosztów pracy, które są obiektywnym miernikiem konkurencyjności cenowej krajowych producentów. W przypadku gdy ceny dóbr podlegających wymianie lub jednostkowe koszty pracy rosną w tempie wyższym niż w innych krajach, stanowiących grupę odniesienia, następuje aprecjacja realnego efektywnego kursu walutowego, co z kolei może prowadzić do utraty udziału rynkowego w światowym eksporcie 17. Tabela 3. Jednostkowe koszty pracy w krajach strefy euro w latach 1999-2007 oraz 2008-2014 (roczne zmiany w %) Skumulowany wzrost Kraj/Rok 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 1999-2007 SE-12 0,9 1,2 2,3 2,3 2,1 0,8 1,1 1,0 1,5 14,0 Austria 0,1-0,2 1,0 1,0 0,8-0,3 1,4 0,7 1,2 5,9 Belgia 1,3 0,3 4,2 2,1 0,7-0,3 1,5 1,6 2,0 14,2 Finlandia 0,8 1,0 3,5 1,1 1,1 0,2 2,3-0,2 1,1 11,6 Francja 0,9 1,1 2,3 2,9 1,8 1,1 1,7 1,9 2,3 17,2 Niemcy 0,5 0,7 0,9 0,9 1,0 0,0-0,8-1,0 0,2 2,3 Grecja - - 2,5 6,0 2,4 1,8 3,7 4,6 4,4 28,3 Irlandia 0,6 3,4 4,4 0,8 3,9 5,1 3,7 3,1 4,2 33,0 Włochy 1,2 0,6 3,1 3,6 4,4 2,1 2,8 2,3 1,5 23,7 Luksemburg 0,7 2,5 6,5 2,2 1,9 1,3 1,7 2,2 3,4 24,7 Holandia 1,7 2,9 5,0 4,8 2,7 0,2-0,2 1,1 1,6 21,7 Portugalia 2,4 4,9 5,2 3,7 3,2 1,2 2,0 1,8 0,4 27,6 Hiszpania 1,9 2,8 3,2 2,9 2,9 2,4 2,5 2,3 2,7 26,4 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 SE-19 3,7 4,5-0,6 0,6 2,0 1,4 1,0 Austria 3,7 5,2-0,1 0,8 3,0 2,3 2,3 Belgia 4,5 3,7-0,5 2,8 3,6 2,0 0,1 Cypr 4,3 5,5 0,3 1,7 0,0-3,3-3,3 Estonia 15,9 2,4-4,9-0,8 3,4 6,8 6,4 Finlandia 5,8 8,5-1,4 2,3 5,2 1,4 1,2 Francja 2,9 3,5 1,0 1,0 2,3 0,9 1,5 17 T. Białowąs, Zróżnicowanie konkurencyjności, op cit., s. 127. 12
Niemcy 2,4 6,3-1,2 0,6 3,3 2,4 1,8 Grecja 5,3 7,1 1,0-1,4-2,0-7,4-2,6 Irlandia 5,6-3,4-8,7-3,1-0,8 0,2-1,6 Włochy 4,2 4,6 0,0 0,7 1,4 0,8 0,6 Łotwa 19,3-11,5-8,3-0,9 3,5 4,3 4,6 Luksemburg 8,5 8,6-1,7 2,3 4,2 1,1 1,4- Malta 3,2 5,6 0,2 4,2 3,2 1,0 2,2 Litwa 9,7-1,7-7,0 0,8 2,2 3,1 2,8 Holandia 3,7 5,5-1,7 1,0 3,0 1,5 0,8 Portugalia 2,8 2,7-1,2-2,0-2,9 1,9 - Słowacja 4,1 6,4-0,9 1,0 1,1 0,3 0,7 Słowenia 6,4 8,5 0,6-0,8 0,8 0,2-1,3 Hiszpania 5,7 1,6-1,6-1,0-2,9-0,4-0,9 Źródło: B. Mucha-Leszko, K. Twarowska, Problem nadwyżek i deficytów na rachunkach obrotów bieżących krajów strefy euro, Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database nama_10_lp_ulc (20-04-2016). Dokonując analizy rocznych wzrostów skumulowanych jednostkowych kosztów pracy (tabela 3.) obejmujących lata 1999-2007 należy zauważyć, iż rozpiętość wartości wskaźników pomiędzy poszczególnymi krajami strefy euro była duża. Największy wzrost w tym zakresie odnotowały: Irlandia 33,0%, Grecja 28,3%, Portugalia 27,6%, Hiszpania 26,4%. Najmniejsze zmiany jednostkowych kosztów pracy dotyczyło takich krajów jak: Niemcy 2,3%, Austria 5,9%, Finlandia 11,6% oraz Belgia 14,2%. Zwiększenie jednostkowych kosztów pracy było wynikiem wzrostu poziomu wynagrodzeń na pracownika w analizowanym okresie - najwyższy wzrost nastąpił w Irlandii (68,4%), Grecji (55,6%), Luksemburgu (40,1%), Holandii (39,4%), Portugalii (39,2%), najniższy z kolei w Niemczech (17,6%) oraz Austrii (20,4%). Biorąc pod uwagę wskaźniki makroekonomiczne można zauważyć, że poziom płac rósł szybciej w krajach o wyższej inflacji takich jak Hiszpania, Włochy, Portugalia, jednak w unii walutowej brak jest możliwości dewaluacji nominalnego kursu walutowego w celu utrzymania konkurencyjności eksportu, a taką politykę walutową prowadziły wcześniej Portugalia i Włochy 18. Umiarkowany wzrost płac oraz nieznaczny wzrost jednostkowych kosztów pracy przyczyniły się do wypracowania przez niemieckich eksporterów przewagi konkurencyjnej w porównaniu z pozostałymi krajami strefy euro oraz nadwyżek w wymianie handlowej, co było konsekwencją wolnej konkurencji rynkowej oraz sposobu prowadzenia polityki władz Niemiec, która zakładała obniżanie jednostkowych kosztów pracy przy pomocy reformy rynku pracy, która w swoich założeniach opierała się na zwiększeniu jego elastyczności poprzez uczestniczenie w negocjacjach ze związkami zawodowymi i sektorem prywatnym. Dzięki temu rozwiązaniu wypracowany kompromis prowadził do umiarkowanego wzrostu płac i stanowił alternatywę wzrostu bezrobocia oraz outsourcingu produkcji do krajów o niskich 18 B. Mucha-Leszko, K. Twarowska, Problem nadwyżek i deficytów, op. cit., s. 191-193. 13
kosztach pracy. Dodatkowo podjęto działania zmierzające do redukcji pozapłacowych kosztów pracy za pomocą obniżenia podatków od dochodów przedsiębiorstw, które zostały zastąpione podatkami pośrednimi od nabywanych dóbr konsumpcyjnych. Działania te wpłynęły na zahamowanie popytu konsumpcyjnego, który w istotny sposób wpływa na dynamikę PKB 19. Wybuch kryzysu w latach 2008-2009 wymusił na krajach strefy euro uruchomienie mechanizmów dostosowawczych. Zmniejszenie poziomu zatrudnienia w skutek zaistniałego kryzysu przełożyły się na obniżenie jednostkowych kosztów produkcji w Grecji, Irlandii, Portugalii, Hiszpanii (w kraju tym nastąpiło zmniejszenie poziomu zatrudnienia w sektorach o najniższym poziomie wydajności pracy), Włoszech oraz Cyprze, zwiększając przy tym konkurencyjność tych krajów. Postępujący od 2009 r. wzrost jednostkowych kosztów pracy dotyczył krajów posiadających nadwyżki na rachunku obrotów bieżących, spadki jednostkowych kosztów pracy dotyczyły natomiast w głównej mierze krajów doganiających. 4. Konkurencyjność pozacenowa oraz zewnętrzna krajów strefy euro Jednym z głównych czynników decydujących o międzynarodowej konkurencyjności kraju jest utrzymanie wysokiej pozycji konkurencyjnej w obszarze wymiany handlowej, która jest jedną z najstarszych i najbardziej istotnych form internacjonalizacji działalności gospodarczej. Eksport jest miarą odzwierciedlającą wysoki stopień rozwoju gospodarczego państw, obrazuje konkurencyjność produkcji na rynku międzynarodowym oraz przewagę jakościową nad innymi krajami 20. Konkurencyjność eksportu rośnie, gdy jego wartość w kolejnych latach wzrasta, dynamika jego wzrostu jest wyższa w zestawieniu z innymi krajami poddanymi analizie oraz jest wyższa od dynamiki importu tego kraju. Następuje przy tym zwiększenie udziału kraju eksportującego w poszczególnych rynkach docelowych na poziomie grup towarowych. Ważną rolę w tym kontekście odgrywa także struktura towarów eksportu, która pozwala na identyfikację przewag komparatywnych oraz struktura geograficzna eksportu, która z kolei umożliwia określenie poziomu dywersyfikacji działalności eksportowej. W obecnych czasach bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia konkurencyjności eksportu odgrywa innowacyjność gospodarki, co wynika z faktu, iż coraz bardziej pożądanym jest eksport towarów o wysokim stopniu przetworzenia, który świadczy o poziomie technologii, jakim dysponuje dana gospodarka, a więc jej innowacyjnością 21. 19 B. Mucha-Leszko, M. Kąkol, Przyczyny i skutki zróżnicowania konkurencyjności, op. Cit., s. 8. 20 B. Mucha-Leszko, K. Twarowska, Problem nadwyżek, op. cit., s. 187. 21 Ibidem. 14
Zmiany konkurencyjności bezpośrednio oddziaływają na tempo wzrostu eksportu, relację pomiędzy eksportem i importem, co w konsekwencji znajduje swoje odzwierciedlenie w saldzie bilansu handlowego, prowadząc do wzrostu lub też spadku udziału eksporterów w rynkach zagranicznych. Dynamika eksportu oraz wysokość udziału w rynkach zagranicznych są determinowane przez konkurencyjność cenową, poziom i strukturę popytu na rynkach zagranicznych, strukturę przedmiotową eksportu oraz geograficzne kierunki eksportu. W sytuacji gdy eksport skierowany jest na szybko rozwijające się rynki, spadek przewagi konkurencyjnej w mniejszym stopniu wpływa na obniżenie jego dynamiki 22. Wykres 1. Wartość eksportu krajów strefy euro w latach 2008-2014 (w mln ) Finlandia Słowacja Słowenia Portugalia Austria Holandia Malta Luksemburg Litwa Łotwa Cypr Włochy Francja Hiszpania Grecja Irlandia Estonia Niemcy Belgia 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 0 200000 400000 600000 800000 1000000 1200000 1400000 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database (dostęp 31.01.2016 r.). Największym eksporterem spośród krajów strefy euro, jak pokazuje wykres 1. są Niemcy (wartość wyeksportowanych towarów i usług w 2014 r. równała się 1.333.186,0 mln ), kolejne miejsce zajęła Francja (611.812 mln ), Holandia (549.378 mln ) oraz Włochy (476.158 mln ). Wartość eksportu powyżej 330.000 mln uzyskały z kolei Hiszpania oraz Belgia. Poza wymienionymi krajami w pozostałych krajach eurolandu wartość eksportu ze 22 B. Mucha-Leszko, M. Kąkol, Przyczyny i skutki zróżnicowania konkurencyjności w strefie euro, op. cit, s.8. 15
względu na rozmiar oraz poziom rozwoju gospodarek narodowych kształtuje się na znacznie niższym poziomie. Powyższy wykres obrazuje w jaki sposób kryzys gospodarczy z przełomu 2008/2009 r. negatywnie wpłynął na kształtowanie się eksportu. W 2009 r. niemal we wszystkich krajach za wyjątkiem Irlandii zauważalny był spadek wartości eksportu w porównaniu z rokiem 2008 r. W latach 2010-2014 w większości analizowanych krajów wartość eksportu systematycznie rosła. Tabela 4. Dynamika eksportu towarów i usług w krajach strefy euro w latach 2000-2014 (roczne zmiany w %) Średnia Kraj/rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2000-2007 UE 12,8 3,5 2,3 1,8 8,1 6,0 9,5 6,2 6,3 Belgia 12,4 0,3 3,7 1,6 6,2 5,0 5,3 5,7 5,0 Niemcy 13,8 5,7 4,3 1,9 11,4 6,7 12,3 9,3 8,2 Irlandia 19,8 8,9 5,7 0,8 7,7 6,3 7,0 9,6 8,2 Grecja 22,2 0,1-7,3-0,7 18,6 3,3 5,2 10,6 6,5 Hiszpania 10,5 3,7 1,4 3,4 4,3 1,8 4,9 8,3 4,8 Francja 12,7 2,9 1,9-1,1 5,1 3,5 5,6 2,8 4,2 Włochy 11,9 2,7-2,8-1,3 6,2 3,4 8,2 6,2 4,3 Luksemburg : 5,5 2,1 2,8 10,9 5,5 13,0 8,9 7,0 Holandia 12,7 1,4 0,5 1,6 8,9 5,6 7,0 5,6 5,4 Austria 13,5 5,7 4,1 0,4 8,8 6,5 7,5 7,4 6,7 Portugalia 8,4 2,3 3,1 3,3 4,5 0,5 12,4 7,3 5,2 Finlandia 16,1 1,3 3,7-1,2 8,7 6,9 10,1 9,1 6,8 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 średnia 2008-2014 UE 1,4-11,9 10,7 6,6 2,3 2,2 4,1 2,2 Belgia 1,7-9,4 10,3 6,7 1,8 1,6 5,4 2,6 Niemcy 1,9-14,3 14,5 8,3 2,8 1,6 4,0 2,7 Estonia 0,9-20,3 24,0 24,2 6,2 4,7 1,8 5,9 Irlandia -0,1-1,1 6,4 2,1 2,1 2,5 12,1 3,4 Grecja 3,5-18,5 4,9 0,0 1,2 2,2 7,5 0,1 Hiszpania -0,8-11,0 9,4 7,4 1,1 4,3 5,1 2,2 Francja 0,4-11,3 9,0 6,9 2,5 1,7 2,4 1,7 Włochy -3,1-18,1 11,8 5,2 2,3 0,8 3,1 0,3 Cypr -0,7-4,3 4,3 4,1-1,1 1,8-0,5 0,5 Łotwa 2,4-12,9 13,4 12,0 9,8 1,1 3,1 4,1 Luksemburg 6,0-12,0 8,3 5,4 0,2 6,9 6,8 3,1 Malta 19,4-0,4 6,9 2,3 6,7 0,8 0,0 5,1 Holandia 1,8-8,9 10,5 4,4 3,8 2,1 4,0 2,5 Austria 2,3-15,0 13,8 6,0 1,7 0,8 2,1 1,7 Portugalia -0,3-10,2 9,5 7,0 3,4 7,0 3,9 2,9 Słowenia 4,2-16,6 10,2 6,9 0,6 3,1 5,8 2,0 Słowacja 3,0-16,8 15,7 12,0 9,3 6,2 3,6 4,7 Finlandia 6,6-20,1 6,2 2,0 1,2 1,1-0,9-0,6 16
Źródło Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database (dostęp 31.01.2016r.). Dynamika eksportu odzwierciedla zmiany wartości lub wolumenu eksportu w danym okresie. Zgodnie z tabelą 4. na przestrzeni 8 lat (2000-2007 r.) w większości krajów strefy euro nastąpił duży wzrost wartości eksportu- największy średnioroczny wzrost przewyższający przeciętną wartość w całej Unii Europejskiej zauważalny był w Niemczech (8.4%), Irlandii (8,2%), Luksemburgu (7,0%), Finlandii (6,8%), Austrii (6,7%). Najniższe procentowe zmiany eksportu pośród krajów będących członkami unii UGiW w tym okresie odnotowano we Francji (4,2%), Włoszech (4,3%), Hiszpanii (4,8%), Belgii (5,0%) oraz Portugalii (5,2%). Duży wpływ na dynamikę eksportu w latach 2000-2007 miało spowolnienie gospodarcze mające miejsce w latach 2001-2003 oraz w 2005 r. będące skutkiem pęknięcia bańki spekulacyjnej na spółkach internetowych w Stanach Zjednoczonych- w tym okresie nastąpiło znaczące zahamowanie pro wzrostowego trendu. Wykres 2. Dynamika eksportu towarów i usług krajów strefy euro w latach 2000-2014 (w % PKB). 30 25 20 15 10 5 0-5 -10-15 -20 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Belgia Niemcy Estonia Irlandia Grecja Hiszpania Francja Włochy Finlandia -25 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database nama_10_gdp (31.01.2016). Cypr Łotwa Luksemburg Malta Holandia Austria Portugalia Słowenia Słowacja W okresie bezpośrednio poprzedzającym kryzys zauważalny był wzrost wymiany handlowej, a kraje strefy euro odnotowały relatywnie szybkie tempo wzrostu eksportu. Kolejny kryzys, który rozpoczął się w 2008 r. wpłynął na silne pogorszenie dynamiki eksportu 17
państw członkowskich strefy euro. Wysokość spadku dynamiki eksportu była jednakże silnie zróżnicowana w poszczególnych krajach strefy euro, czego graficzną ilustrację stanowi wykres 2. W latach 2008-2014 widoczne były duże różnice w dynamice eksportu w krajach strefy euro. Najwyższa średnia dynamika eksportu w latach 2008-2014 r. odnotowana została w Estonii (5,9%), na Malcie (5,1%), w Słowacji (4,7%) oraz Łotwie (4,1%), obejmowała więc te kraje, które euro wprowadziły stosunkowo niedawno. Wysoka dynamika eksportu w tych krajach jest efektem procesu doganiania państw o wyższym poziomie rozwoju społecznogospodarczego. Na kolejnych miejscach znalazły się: Irlandia (3,4%), Luksemburg (3,1%), Portugalia (2,9%), Niemcy (2,7%), Belgia (2,6%) i Holandia (2,5%). Najgorsza sytuacja w analizowanym okresie wystąpiła w Finlandii, w której spadek dynamiki eksportu wynosił średnio 0,6%. Minimalny wzrost dynamiki nastąpił w Grecji (0,1%), Włoszech (0,4%) oraz na Cyprze (0,5%). Niekorzystne wyniki w badanym przedziale czasowym w zestawieniu latami 2000-2007 r. były skutkiem kryzysu gospodarczego z przełomu 2008 i 2009 r., który wywołał we wszystkich krajach strefy euro ogromny spadek dynamiki eksportu w stosunku do roku poprzedniego. Za pomocą analizy zmian udziału rynkowego w światowym eksporcie towarów i usług oraz analizy dynamiki wzrostu tego eksportu możliwe jest określenie poziomu konkurencyjności zewnętrznej. Pomiar konkurencyjności w wybranych dziedzinach handlu dokonuje się poprzez analizę indeksów ujawnionej przewagi komparatywnej 23. Tabela 5. Udział eksportu krajów strefy euro w eksporcie UE-28 oraz eksporcie światowym Udział krajów strefy euro w Udział krajów strefy euro w eksporcie UE-28 (w %) eksporcie światowym (w %) Kraj/rok 2005 2010 2014 2012 2014 UE-28/ŚWIAT 100 100 100 100 100 Belgia 5,9 6,1 6,1 2,4 2,5 Niemcy 26,3 27,8 28,0 7,6 7,9 Estonia 0,1 0,2 0,2 0,1 0,1 Irlandia 3,0 2,7 2,4 0,6 0,6 Grecja 0,5 0,7 0,8 0,2 0,2 Hiszpania 4,1 4,4 5,2 1,5 1,7 Francja 12,9 11,4 10,2 3,1 3,1 Włochy 10,8 10,5 10,6 2,7 2,8 Cypr 0,0 0,0 0,0 0 0 Łotwa 0,1 0,2 0,2 0,1 0,1 Litwa 0,3 0,5 0,6 0,2 0,2 Luksemburg 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 23 T. Białowąs, Zróżnicowanie konkurencyjności a pozycja eksportowa, op. cit., s. 139. 18
Malta 0,1 0,1 0,1 0 0 Holandia 6,2 7,3 7,2 3,6 3,5 Austria 2,6 2,4 2,4 0,9 0,9 Portugal 0,6 0,7 0,8 0,3 0,3 Słowenia 0,3 0,4 0,4 0,1 0,2 Słowacja 0,3 0,6 0,6 0,4 0,5 Finlandia 2,2 1,8 1,4 0,4 0,4 SE 76,5 78,0 77,3 24,3 25,1 Źródło Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database ext_lt_intratrd (dostęp: 31.01.2016); http://www.trademap.org/country_selproduct_ts.aspx (dostęp: 12.04.2016). Eksport produktów strefy euro w 2014r. stanowił 77,3% eksportu całej Unii Europejskiej. Poddając analizie sposób kształtowania się udziału eksportu poszczególnych krajów strefy euro na tle UE-28 w latach 2005, 2010 i 2014 należy zauważyć ewidentne umacnianie się pozycji eksporterskiej Niemiec, których eksport stanowił aż 28% eksportu produktów całej UE. Kolejne miejsca pod względem udziału w eksporcie UE w 2014 r. zajmują Włochy (10,6%), oraz Francja (10,2%) jednak ich pozycja eksporterska uległa osłabieniu. Korzystny trend zauważalny jest w Holandii, Belgii, Hiszpanii oraz w krajach doganiających. Na tle eksportu światowego udział ten ukształtował się na poziomie 25,1% i w porównaniu do roku 2012 r. zwiększył się o 0,08% (tabela 5). Saldo bilansu handlowego stanowi różnicę pomiędzy wartością eksportu i importu danego kraju. W uzależnieniu od wielkości zagranicznych obrotów handlowych można mówić o nadwyżce, bądź deficycie w bilansie handlowym, w zależności od kształtowania się wewnętrznego popytu na dobra zagraniczne (popyt autonomiczny), który uzależniony od sytuacji zagranicy oraz zagranicznego popytu na dobra krajowe (import produktów),który jest determinowany przez dochód narodowy 24. W latach 2000-2014 krajami, które odnotowały nadwyżkę eksportu nad importem były Niemcy, Holandia, Irlandia, Belgia oraz za wyjątkiem 2013 i 2014 r. Finlandia. W Niemczech oraz Holandii w analizowanym okresie następował systematyczny wzrost dodatniego salda handlowego, który w 2014 r. ukształtowało się na poziomie odpowiednio 219,7 mld euro i 62,16 mld euro. Krajami, w których wartość importu w najwyższym stopniu przewyższała eksport w badanym przedziale czasowym były: Hiszpania (deficyt w granicach 25, 9 mld ), Francja (deficyt w wysokości 71,6 mld ), Grecja (20,78mld ) oraz Portugalia (2,8 mld ). Graficzne odzwierciedlenie kształtowania się salda bilansu handlowego w latach 2000-2014 prezentuje wykres 3. 24 J. Zielińska, Udział Polski w wymianie handlowej na rynku wewnętrznym Unii Europejskiej, [w] B. Mucha- Leszko (red.), Pozycja Polski w Unii Europejskiej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2014, s. 156. 19
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Średnia 2000-2013 ` Wykres 3. Saldo bilansu handlowego w krajach strefy euro w latach 2000-2014 ( w mln /ECU) Finalandia Słowacja Słowenia Portugal Austria Holandia Malta Luksemburg Litwa Lotwa Cypr Włochy Francja Hiszpania Grecja Irlandia Estonia Niemcy 2014 : : 2013 : : 2012 : : 2011 : : 2010 : : 2009 : : 2008 : : 2007 : : 2006 : : 2005 : : 2004 : : 2003 : : 2002 : : 2001 : : 2000 : : Belgia -150 000-100 000-50 000 0 50 000 100 000 150 000 200 000 250 000 Źródło: Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database (dostęp 31.01.2016r.). Tabela 6. Saldo bilansu handlowego w krajach strefy euro w latach 2000-2013 (w % PKB) Kraj/Rok Austria -2,1-1,7 0,6-0,7-0,2-0,4 0,1 0,5-0,2-0,9-1,1-2,5-2,3-1,2-0,9 Belgia 3,5 3,9 3,6 2,8 2,4 0,9 0,7 0,4-3,2-1,3-1,1-2,8-2,8-1,8 0,4 Cypr -28,4-26,9-27,5-24,1-25,8-25,2-26,8-29,6-32,4-25,5-26,8-24,3-21,8-17,9-25,9 Estonia -13,9-12,4-15,2-15,8-16,2-13,9-17,2-16,4-12,6-5,0-1,9-2,0-4,5-4,7-10,8 Finlandia 11,1 9,8 9,1 7,5 6,4 4,7 5,2 5,1 3,7 1,8 1,4-0,7 0,0 0,1 4,7 Francja -0,2 0,3 0,5 0,2-0,2-1,3-1,7-2,2-3,1-2,3-2,8-3,8-3,5-3,0-1,7 Niemcy 3,0 4,7 6,3 6,0 6,9 7,0 6,9 8,2 7,3 5,5 6,3 5,9 6,5 6,7 6,2 Grecja -16,0-14,9-14,6-13,3-13,9-14,3-16,9-18,6-18,9-13,3-12,7-13,1-10,1-9,4-14,3 Irlandia 25,8 25,9 27,1 23,2 20,9 17,3 14,1 10,4 13,2 20,0 22,6 22,6 22,2 19,5 20,3 Włochy 0,9 1,4 1,1 0,7 0,6 0,0-0,7 0,2-0,1 0,1-1,3-1,1 1,1 2,4 0,4 20
Łotwa -13,6-16,3-15,9-17,9-20,3-19,1-25,7-24,0-17,8-7,1-7,0-10,8-10,4-9,0-15,4 Litwa -9,7-9,1-9,3-9,0-10,5-11,2-13,8-14,9-13,0-3,3-4,8-5,8-2,8-3,5-8,6 Luksemburg -11,9-11,9-9,3-10,2-10,4-11,1-10,1-9,3-12,2-9,4-10,7-13,0-15,3-14,1-11,4 Malta -18,6-13,8-7,8-12,3-14,8-18,4-18,6-17,6-20,7-18,9-18,2-16,6-14,0-14,1-16,0 Holandia 4,8 4,9 4,4 6,8 6,8 7,6 7,4 7,3 7,0 6,0 6,8 7,2 7,3 8,4 6,6 Portugalia -12,9-12,4-10,5-9,4-10,9-11,8-11,4-11,3-13,4-10,6-11,1-8,3-5,4-4,3-10,3 Słowacja -4,4-10,1-8,7-1,9-3,7-5,0-4,7-1,2-1,2 1,5 1,2 1,5 5,0 5,9-1,8 Słowenia -5,6-3,0-1,1-2,1-3,7-3,6-3,0-4,2-5,8-1,2-2,3-2,6-0,3 1,8-2,6 Hiszpania -6,4-5,7-5,0-5,1-6,4-7,5-8,4-8,7-7,9-4,0-4,6-4,2-2,7-1,1-5,6 Źródło: Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database bop_q_gdp (dostęp 31.01.2016). Tabela 6. potwierdza zwiększenie różnic w aspekcie wymiany handlowej pomiędzy krajami SE w latach 2000-2014. Znaczącą przewagę pod względem wysokości wypracowanej nadwyżki w bilansie handlowym w stosunku do PKB w badanym przedziale czasowym osiągnęły takie kraje jak: Irlandia (20,3%), Holandia (6,6%), Niemcy (6,2%). W Finlandii oraz Belgii zauważalne jest systematyczne zmniejszenie nadwyżki handlowej. Deficyt w bilansie handlowym pogłębiał się z kolei w Hiszpanii, Portugalii, Malcie oraz Grecji. W Słowenii oraz krajach nadbałtyckich, w których wprowadzono wspólną walutę w latach 2008-2013 nastąpiło stopniowe ograniczanie deficytu, bądź osiągnięcie nadwyżki w bilansie handlowym, co świadczy stopniowym doganianiu krajów o wyższym poziomie rozwoju. Na kształtowanie się salda w bilansie handlowym istotny wpływ wywarły kryzysy gospodarcze i finansowe, które przyczyniły się do zmniejszenia popytu konsumpcyjnego oraz importu, w wyższym stopniu niż w danym okresie malał eksport. Wykres 4. Wydatki na B+R w krajach strefy euro w relacji do PKB w latach 2005, 2010 i 2014 (w %) 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2005 2010 2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database Wśród pozacenowych czynników mających duży wpływ na konkurencyjność kraju na tle międzynarodowym ma m.in. poziom zaawansowania technologicznego, stopień innowa- 21
cyjności, wysokość wydatków na B+R, stopień otwartości gospodarki, jakość kapitału ludzkiego oraz infrastruktury transportowej i teleinformatycznej. Według analiz przeprowadzonych przez Komisję Europejską w latach 1999-2009 wpływ tych czynników na wzrost eksportu mógł przekraczać w wybranych krajach UE i SE nawet 50%, czego przykładem była Holandia, Luksemburg, Irlandia, Słowenia. W niższym stopniu wzrost eksportu przez tę grupę czynników kreowany był w Belgii, Słowacji, Litwie, Niemczech, Austrii oraz Hiszpanii 25. Najczęściej wykorzystywanym miernikiem do oceny poziomu zaawansowania technologicznego danego kraju jest wysokość wydatkowanych w danym okresie środków na badania i rozwój w relacji do PKB. Jak wynika z wykresu 4., ich poziom jest bardzo zróżnicowany pomiędzy krajami SE. Najwyższe nakłady na B+R w stosunku do PKB w 2014 r. poniosła Finlandia (3,17%), Austria (2,99%), Niemcy (2,87%), Belgia (2,46%), Słowenia (2,39%) oraz Francja (2,26%). Najmniej środków na prace badawcze w 2014r. przeznaczyły: Cypr (0,48%), Łotwa (0,69%), Malta (0,83%) oraz Słowacja (0,89%). Jednym z mierników innowacyjności poszczególnych państw strefy euro jest Global Innovation Index. Wskaźnik ten pokazuje sensowność nakładów na innowacje w stosunku do ich efektów. 26 W 2014 r. pod tym względem liderami były: Finlandia, Holandia, Irlandia Luksemburg oraz Niemcy. Do grupy krajów mało innowacyjnych należały: Słowacja, Litwa oraz Grecja. Tabela 7. Wskaźnik globalnej innowacyjności oraz indeks wolności gospodarczej krajów strefy euro w 2014 r. GII (Global Innovation Index) Indeks wolności gospodarczej (Index of Economic Freedom) / Miejsce w rankingu Finlandia 0,98 72,6 (24) Holandia 0,97 74,6 (16) Luksemburg 0,94 73,9 (19) Irlandia 0,93 77,3 (8) Niemcy 0,92 74,4 (17) Austria 0,87 71,7 (28) Francja 0,85 62,3 (75) Belgia 0,85 68,4 (44) Estonia 0,84 77,2 (9) Malta 0,83 66,7 (55) Hiszpania 0,82 68,4 (44) Słowenia 0,81 68,5 (43) Włochy 0,79 61,2 (86) Portugalia 0,78 65,1 (54) Łotwa 0,77 70,4 (36) Słowacja 0,75 66,6 (56) Litwa 0,73 75,2 (13) 25 T. Białowąs, Zróżnicowanie konkurencyjności a pozycja eksportowa, op. cit., s. 133. 26 https://www.globalinnovationindex.org/content/page/gii-home / (dostęp 20.04.2016). 22
Grecja 0,65 53,2 (138) Źródło: https://www.globalinnovationindex.org/content/page/data-analysis/ (dostęp 15.04.2016); http://www.heritage.org/index/ranking (dostęp 15.04.2016). Miernikiem, który odzwierciedla restrykcyjność przepisów oraz zakres stosowania przymusu przez aparat władzy w sferze gospodarki w państwach z różnych części świata jest wskaźnik publikowany przez The Wall Street Journal i Heritage Foundation indeks wolności - gospodarczej 27. Najwyższe miejsca w światowym zestawieniu krajów w zasadzie liberalnych gospodarczo (70-79,9) wśród krajów SE w 2014 r. zajęła Irlandia, Estonia oraz Litwa. Do grupy krajów o silnie ograniczonej wolności gospodarczej należała jako jedyna z SE Grecja zajmując 138 miejsce w rankingu z indeksem 53,2. Do oceny konkurencyjności eksportu kraju nieodzowna jest analiza jego struktury geograficznej i towarowej. Struktura geograficzna dostarcza informacji na temat zależnościami pomiędzy poszczególnymi gospodarkami narodowymi oraz o stopniu koncentracji eksportu na wybranych rynkach zbytu. Analiza konkurencyjności eksportu musi uwzględniać strukturę towarową. Z badań wynika, że udział eksportu dóbr wysoko przetworzonych, nowoczesnych oraz zaawansowanych technologicznie w eksporcie całkowitym ma zasadniczy wpływ na szanse uzyskania przewagi konkurencyjnej na rynkach zagranicznych. Dzięki nim możliwe jest uzyskanie przewagi konkurencyjnej oraz wygenerowanie większych zysków dla producentóweksporterów. Ponadto dobra te są w niższym stopniu podatne na wahania koniunkturalne 28. W krajach strefy euro zauważalne jest duże zróżnicowanie pod względem udziału eksportu produktów wysoko zaawansowanych technologicznie w eksporcie ogółem (wykres 5.). Krajem o najwyższym udziale eksportu dóbr high-tech w 2014 r. była Malta- eksport ten stanowił 28,9% całkowitego wywozu z tego kraju. Wysoki udział tej grupy towarów dotyczył ponadto Francji (20,6%), Luksemburga (19,8%), Irlandii (19,3%), Estonii (16,3%), Austrii (14,4%) oraz Niemiec (14,2%). Najniższy udział obejmował kraje PIGS oraz Słowenię, Litwę oraz Finlandię, w której w porównaniu z rokiem 2007 r. udział dóbr zaawansowanych technologicznie zmniejszył się o 10,1%. Wykres 5. Udział eksportu produktów high-tech w eksporcie ogółem w krajach strefy euro w latach 2007, 2010 i 2014 (w %) 27 http://www.heritage.org/index/ (dostęp 20.04.2016). 28 A. Głogowska, Konkurencyjność polskiego eksportu, op. cit., s. 89. 23
Belgia Finlandia 50,0 Słowacja 40,0 Słowenia 30,0 20,0 Portugalia 10,0 0,0 Austria Niemcy Estonia Irlandia Grecja Hiszpania Holandia Malta Luksemburg Litwa Cypr Łotwa Francja Włochy 2007 2010 2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database htec_si_exp4 ( dostęp 20.04.2016). Nieodzownym narzędziem, służącym do określenia, czy dany kraj uzyskuje przewagę konkurencyjną w handlu grupą towarową jest wskaźnik stanowiący stosunek eksportu i importu kraju daną grupą towarową oraz wskaźniki specjalizacji. Jedną z najważniejszych korzyści integracji w wymiarze handlowym jest wzrost konkurencji na wspólnym rynku. O osiągnięciu przewagi konkurencyjnej w najwyższym stopniu decyduje specjalizacja eksportowa oceniana za pomocą kryterium wielkości udziału w produktach czynników produkcji- stąd rozróżnienie na produkty surowcochłonne, pracochłonne, kapitałochłonne oraz naukochłonne oraz stopnia zaawansowania technologicznego tych produktów- w tym aspekcie wyróżnia się produkty wysokich technologii, średnich-wysokich, średnich niskich oraz niskich technologii. W zależności od przeznaczenia analizy przewagi konkurencyjnej podział ten może uwzględniać wybrane sektory gospodarki, kreujące postęp technologiczny oraz wzrost wydajności pracy w całej gospodarcze jak w przypadku sektora ICT (Information and Comunication Technology). Przewaga konkurencyjna danego kraju w handlu w strefie euro, UE lub na rynku światowym, uzależniona jest od rodzaju specjalizacji eksportowej, rozpatrywanej w kategoriach udziału w produktach czynników wytwórczych oraz ich zaawansowania technologicznego, którą charakteryzują wskaźniki ujawnionej przewagi komparatywnej. Przy użyciu indeksu Balassy dla czterech grup towarowych o odmiennych poziomach zawansowania technologicznego możliwe jest określenie poziomu konkurencyjności krajów SE na tle światowego handlu towarami. 24
Tabela 8. Indeksy ujawnionej przewagi komparatywnej w podziale na stopień zaawansowania technologicznego w eksporcie towarów w krajach strefy euro w 2009 r. High-tech High-medium-tech Medium-low tech Low-tech Austria 0,54 1,14 1,02 1,2 Belgia 0,97 1,06 0,92 1,02 Cypr 1,7 0,73 0,51 1,43 Estonia 0,3 0,82 1,48 1,58 -Finlandia 0,69 0,97 1,07 1,35 Francja 1,07 1,07 0,78 1,08 Niemcy 0,76 1,39 0,77 0,75 Grecja 0,66 0,5 1,45 1,9 Irlandia 2,05 1,11 0,14 0,66 Włochy 0,38 1,12 1,14 1,28 Luksemburg 0,41 0,68 1,86 1,23 Łotwa 0,60 0,58 1,13 2,22 Litwa 0,23 0,74 1,67 1,57 Malta 2,66 0,50 0,50 0,80 Holandia 1,08 0,89 0,92 1,27 Portugalia 0,33 0,84 1,09 2,06 Słowacja 1,07 1,03 1,09 0,72 Słowenia 0,62 1,25 1,04 0,86 Hiszpania 0,49 1,18 0,93 1,31 Źródło: T. Białowąs, Zróżnicowanie konkurencyjności, op. cit. s. 141. Niekorzystnie na międzynarodową konkurencyjność strefy euro wpływa słabo rozwinięty sektor wytwarzający towary typu high-tech. W 2009 r. zaledwie 6 krajach SE posiadało przewagę komparatywną w eksporcie produktów wysokiej technologii tj. Malta, Irlandia, Cypr, Holandia, Słowacja oraz Francja. W przypadku tak małych gospodarek krajowych jak Malty, Cypru oraz Słowacji tak wysoki indeks RCA jest wynikiem obecności na rynku krajowym korporacji międzynarodowych oraz wysokim napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). W pozostałych krajach przewaga ta jest rezultatem m.in. wysokich nakładów na B+R oraz dużej innowacyjności. Luka konkurencyjna odzwierciedlająca brak lub niską specjalizację w eksporcie produktów najbardziej zaawansowanych technologicznie była zauważalna w tym okresie na Litwie, w Portugalii, Estonii i Włoszech. W produkcji towarów średnich-wysokich technologii (głównie produkcja kapitałochłonna) 8 krajów z pośród SE-19 posiadało przewagę komparatywną. Najwyższe wartości indeksu Balassy charakteryzowały Niemcy, Słowenię i Hiszpanię oraz Austrię. Najbardziej liczną grupę krajów pod względem uzyskanej przewagi komparatywnej dotyczy produkcji niskich oraz średnio-niskich produktów, w przypadku których wymagane są wysokie nakłady pracy oraz surowców. Do grupy krajów eksportujących w najwyższym stopniu te produkty zalicza się kraje PIGS (Portugalię, 25