INFORMATYKA W SEKTORZE PUBLICZNYM (ze szczególnym uwzględnieniem systemu ubezpieczeń społecznych) Jacek Jarnicki
Sektor publiczny wybrane działy 1. System fiskalny VAT, Akcyza, PIT, CIT 2. System ubezpieczeń społecznych emerytury, renty, zasiłki 3. System opieki zdrowotnej finansowanie i rozliczanie świadczeń 4. Statystyka i ewidencja ludności zbieranie i przetwarzanie danych 2
Sektor publiczny cechy systemów informatycznych 1. Bardzo duży rozmiar liczba rekordów danych porównywalna z liczbą ludności kraju 2. Skomplikowane algorytmy działania częste zmiany prawa i koncepcji działania 3. Wrażliwość przechowywanych danych zagrożenia zewnętrzne i wewnętrzne 4. Znaczne koszty budowy i eksploatacji procedury przetargowe, czynniki polityczne 3
Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne Przykładowe rozliczenie miesięczne pracownika zatrudnionego na etacie Ubezpieczony -pracownik Płatnik -pracodawca 4
Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne Algorytm obliczania składek na ubezpieczenie społeczne Składki na ubezpieczenie społeczne płacone są przez pracownika i pracodawcę. ubezpieczenie emerytalne - 19,52 % podstawy wymiaru, (połowę płaci pracownik, połowę pracodawca) ubezpieczenie rentowe - 6,00 % podstawy wymiaru, (1,5% płaci pracownik, 4,5% pracodawca) ubezpieczenie chorobowe - 2,45 % podstawy wymiaru, (płaci pracownik) ubezpieczenie wypadkowe - od 0,67 % do 3,33 % podstawy wymiaru, (płaci pracodawca). Część składki przeznaczonej na ubezpieczenie emerytalne (1% podstawy wymiaru) odprowadzana jest do Funduszu Rezerwy Demograficznej 5
Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne Składka chorobowa Składka emerytalna Składka rentowa Składka wypadkowa 6
Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne Algorytm obliczania składek na ubezpieczenie zdrowotne Składka na ubezpieczenie zdrowotne płacona jest przez pracownika. Podstawę wymiaru składki zdrowotnej wylicza się pomniejszając podstawę składek na ubezpieczenia społeczne o płacone przez pracownika składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe. 6.040,00 828,08 = 5.211,92 7
Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne 7,75% z 5.211,92 1,25% z 5.211,92 Składka na ubezpieczenie zdrowotne wynosi obecnie 9% podstawy wymiaru składki zdrowotnej i dzieli się na dwie części: część podlegająca odliczeniu od podatku 7,75% podstawy wymiaru składki zdrowotnej pozostała część - 1,25% podstawy wymiaru składki zdrowotnej 8
Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne Inne składki płacone przez pracodawcę Składka na Fundusz Pracy wynosi 2,45 % podstawy wymiaru i jest finansowana ze środków płatnika składek. Składka na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych wynosi 0,10 % podstawy wymiaru i jest w całości finansowana ze środków płatnika składek. Podstawę wymiaru składek stanowi podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe bez stosowania ograniczenia podstawy do kwoty 30-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. 9
System emerytalny jako część systemu ubezpieczeń społecznych Cel organizowania systemu emerytalnego: Zapewnienie na odpowiednim poziomie środków do utrzymania obywatelom w zaawansowanym wieku i ograniczanie kosztów wynikających z tego faktu dla reszty społeczeństwa. Systemy emerytalne są historycznie rozwiązaniem stosunkowo nowym Obecnie wszystkie w miarę zorganizowane kraje posiadają jakieś systemy emerytalne 10
Systemy emerytalne parę faktów historycznych Starożytność emerytury wypłacano po zakończeniu służby żołnierzom armii rzymskiej 1880, Niemcy (Otto von Bismarck ) - pierwszy powszechny system emerytalny -składki potrącane były z pensji - wiek przejścia na emeryturę 70 lat - średni wiek podjęcia pracy kilkanaście lat - średni czas życia około 45 lat Dwudziestolecie międzywojenne w państwach europejskich wprowadzane są różne systemy emerytalne n.p. w Wielkiej Brytanii system finansowany z budżetu (podatków). 11
Systemy emerytalne w Polsce 1933 w całej Polsce (ustawa scaleniowa) wprowadzono system emerytalny, który oparty był o model dla byłego zaboru pruskiego. Składki płacił pracownik i pracodawca. System nie obejmował niektórych istotnych grup społecznych. Urzędnicy państwowi, wojsko i policja mieli dodatkowe przywileje. Po II wojnie światowej przyjęty został system repartycyjny. Składkę płacił pracodawca. Wysokość składki i sposób obliczania świadczenia wielokrotnie zmieniano. 1999 - reforma systemu ubezpieczeń, wprowadzono system oparty na trzech tzw. filarach, I - repartycyjny (obowiązkowy), II kapitałowy (obowiązkowy), III kapitałowy (dobrowolny). Składki płaci pracownik i pracodawca. 12
Systemy emerytalne klasyfikacja, pojęcia podstawowe, terminologia 1. Sposób uczestniczenia w systemie obowiązkowe dobrowolne 2. Zasada finansowania świadczeń repartycyjny kapitałowy finansowany z podatków 3. Sposób określania świadczenia i przejmowania ryzyka zdefiniowane świadczenie zdefiniowana składka 4. Sposób organizacji i zarządzania systemem publiczne prywatne 13
Systemy emerytalne sposoby finansowania świadczeń System repartycyjny (pay-as-you-go) - finansowanie świadczeń emerytalnych ze składek opłacanych przez osoby aktualnie pracujące. Zalety: ochrona przed skokową inflacją możliwość zwiększania emerytury przy większym wzroście gospodarczym łatwe sterowanie zmianami składek i emerytur nie ma potrzeby zarządzania znacznym kapitałem Wady: wrażliwość na zmiany demograficzne i kryzysy ekonomiczne nie ma możliwości zwiększenia emerytury przez korzystne inwestycje na rynku kapitałowym 14
Systemy emerytalne sposoby finansowania świadczeń System kapitałowy (funded pensions) świadczenia wypłacane są ze środków zebranych na indywidualnych rachunkach jego uczestników. Wysokość świadczenia zależy od sumy zebranych przez ubezpieczonego składek i efektów ich inwestowania. Zalety: Wady: Przeciwieństwo wad systemu repartycyjnego Przeciwieństwo zalet systemu repartycyjnego 15
Systemy emerytalne sposoby określania świadczenia i przejmowania ryzyka System zdefiniowanego świadczenia (Defined Benefit) wysokość świadczenia emerytalnego nie jest powiązana bezpośrednio z wysokością wpłacanej składki. Świadczenie jest ustalane na podstawie określonego w przepisach prawa algorytmu. W systemie tym społeczeństwo przejmuje ryzyko, że gospodarka nie będzie działała gorzej niż przewidywano lub ludzie będą żyli dłużej niż sądzono przy ustalaniu algorytmu. Przykład: stary system emerytalny obowiązujący w Polsce Emeryturę wyznacza się według algorytmu, który uwzględnia: zarobki z 10 najlepiej opłacanych kolejnych lat z ostatnich 20 lat pracy relację płacy w wybranych latach do płacy przeciętnej w tych latach liczbę przepracowanych lat (okresy składkowe) oraz tzw. okresy nieskładkowe np. studia walgorytmieokreślono próg, czyli tzw. emeryturę minimalną 16
Systemy emerytalne sposoby określania świadczenia i przejmowania ryzyka System zdefiniowanej składki (Defined Contribution) - wysokość emerytury uzależniona jest od wysokości wnoszonej składki oraz poziomu stopy zwrotu z zainwestowanych składek (system kapitałowy) lub waloryzacji składek (system repartycyjny). Ryzyko inwestycyjne i ryzyko długowieczności ponoszą uczestnicy systemu a nie państwo. Przykład: nowy system emerytalny obowiązujący w Polsce Emeryturę wyznacza się na podstawie: sumy składek (zwaloryzowanych lub inwestowanych) zgromadzonych na indywidualnym koncie do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego dalszego oczekiwanego czasu życia 17
Nowy system emerytalny w Polsce podstawowe założenia 1,0% - FRD składka 19,52% podstawy wymiaru składki dodatkowe 16,22% (11,22%) 2,3% (7,3%) I filar (ZUS) obowiązkowy publiczny repartycyjny o zdefiniowanej składce II filar (OFE) obowiązkowy prywatny kapitałowy o zdefiniowanej składce III filar (PPE) dobrowolny prywatny kapitałowy o zdefiniowanej składce 18
Nowy system emerytalny w Polsce podstawowe założenia I filar Administrowany przez państwo za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). Składka jest ewidencjonowana na indywidualnym koncie ubezpieczonego. Kwota zebranych składek jest rewaloryzowana zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach. Świadczenie wypłaca ZUS. II filar Realizowany przez prywatne podmioty, którymi są OtwarteFunduszeEmerytalne(OFE).Gromadzą one składki i inwestują je w dopuszczone przez odpowiednie przepisy instrumenty rynku finansowego i kapitałowego w celu ich pomożenia. OFE pobierają okresowe opłaty za zarządzanie zebranymi aktywami. Zgromadzone środki są ewidencjonowane na indywidualnym koncie ubezpieczonego. Sposób wypłaty świadczeń z OFE nie został do tej pory określony. 19
Nowy system emerytalny w Polsce podstawowe założenia III filar Zarządzany przez podmioty prywatne. Oszczędzanie realizowane przez tzw. Pracownicze Programy Emerytalne (PPE) i może przyjmować różne formy: np. oszczędności gromadzone w funduszach inwestycyjnych, na specjalnych polisach inwestycyjno-ubezpieczeniowych czy lokatach bankowych. Programy te mogą z kolei występować w postaci: pracowniczego funduszu emerytalnego, umowy o wnoszenie przez pracodawcę składek do funduszu inwestycyjnego, umowy grupowego inwestycyjnego ubezpieczenia na życie z zakładem ubezpieczeń lub umowy grupowego inwestycyjnego ubezpieczenia na życie z towarzystwem ubezpieczeniowym. 20
Systemy emerytalne w krajach UE (stan na 01.07.2010) 21
System modelowy propozycja Banku Światowego (2005 r.) Filar 0 - emerytura obywatelska, finansowana z podatków Filar 1 - obowiązkowy, publiczny, finansowany ze składek Filar 2 - obowiązkowe pracownicze lub indywidualne programy emerytalne, finansowane kapitałowo Filar 3 - dobrowolne pracownicze lub indywidualne programy emerytalne, finansowane kapitałowo Filar 4 - indywidualne oszczędności, nieruchomości, dzieła sztuki 22
System modelowy propozycja Międzynarodowej Organizacji Pracy Filar 1 - gwarantowana emerytura minimalna, finansowana z podatków, z zastosowaniem kryterium dochodowego (powyżej pewnego dochodu nie jest wypłacana) Filar 2 - obowiązkowy system repartycyjny ze zdefiniowanym górnym progiem dochodu podlegającego naliczaniu składek Filar 3 - system kapitałowy oparty o programy pracownicze lub programy indywidualne 23
System informatyczny ZUS ogólna charakterystyka Przed wprowadzeniem reformy ZUS obsługiwał jedynie płatników składek Dane ubezpieczonego nie były gromadzone (nie był on klientem Zakładu) Pracodawca opłacał jedną składkę za wszystkich pracowników (obliczaną jako funkcja funduszu płac) Po osiągnieciu wieku emerytalnego ubezpieczony był zobowiązany do przedstawienia właściwych dokumentów płacowych w celu obliczenia emerytury Rocznie przekazywano około 18 mln. dokumentów 24
System informatyczny ZUS ogólna charakterystyka Po wprowadzeniu reformy Każdy ubezpieczony posiada indywidulane konto Pracodawcy co miesiąc indywidualnie rozliczają każdego pracownika Składki przekazywane są na cztery fundusze: ubezpieczeń społecznych (emerytalny, rentowy, chorobowy i wypadkowy) oraz fundusz ubezpieczenia zdrowotnego Rocznie do ZUS przekazywanych jest ponad 260 mln. dokumentów 25
System informatyczny ZUS historia projektu 1996 ZUS opracował dokument "Kompleksowy System Informatyczny ZUS. Koncepcja realizacji", który przyjęto jako postawę do składania ofert na KSI (Kompleksowy System Informatyczny). 1997 Komisja powołana przez prezesa ZUS rozstrzygnęła przetarg (IBM, Hewlett-Packard Polska, Prokom-Software Systems sp. z oo.) 1997 - Podpisano umowę o zaprojektowanie i wykonanie KSI, termin zakończenia umowy 2010 r., wartość kontraktu 700 mln. PLN, odpowiedzialność wykonawcy za niewykonanie kontraktu 10,5 mln PLN (później na podstawie aneksu zwiększona), kody źródłowe własnością wykonawcy do 2010 roku. 26
System informatyczny ZUS historia projektu 1999 Weszła w życie ustawa z 13 października 1998 r. osystemieubezpieczeń społecznych. 1999 - Uruchomienie pierwszych podsystemów (skanowanie i OCR dokumentów, przyjmowanie dokumentów w postaci elektronicznej, pierwsza wersja programu Płatnik ). 2008 - Wykonawca systemu firma Prokom-Software zostaje przejęta przez firmę Asseco Poland SA, która staje się stroną umowy. 2010 Zakończenie umowy i przekazanie zamawiającemu kodów źródłowych oprogramowania (łączny koszt systemu wyniósł około 3 mld PLN). 27
System informatyczny ZUS historia projektu 2010 System nie został jeszcze dokończony. Formalnie umowa dobiegła końca i dalsze prace można było przekazać innemu wykonawcy. Ostatecznie, po wielu dyskusjach, ZUS podpisał umowę z Asseco Poland SA (bez przetargu, w tzw. trybie z wolnej ręki ) na następne trzy lata. System wymaga obecnie : - uzupełnienia części dotyczącej wypłacania emerytur i zasiłków, - dokończenia części dla ewidencjonowania składek, - wprowadzenia ewidencji i obsługi ubezpieczonych, których nie objęła reforma systemu z 1999 r. - bieżącej obsługi eksploatacyjnej i konserwacji. 28
System informatyczny ZUS trudności w realizacji Na początkowym etapie tworzenia systemu wiele przepisów prawnych (ustaw i aktów wykonawczych) wpływających na reguły jego działania nie było do końca sprecyzowanych. W trakcie budowy sytemu zmieniano pewne istotne przepisy. Niektóre przepisy stwarzały trudności interpretacyjne. Początkowo duża część (około 30%) dokumentów dostarczanych do systemu przez płatników zawierała błędy. Dane zawierające błędy wymagały korekty przez prowadzenie żmudnych postepowań wyjaśniających (realizowanych metodami tradycyjnymi przez pracowników ZUS, co wiązało się ze zwiększeniem zatrudnienia) Problemy z wdrażaniem systemu były często tematem negatywnych kampanii medialnych i wystąpień politycznych. 29
System informatyczny ZUS podstawowe funkcje Przetwarzanie dokumentów składanych w wersji elektronicznej i papierowej Realizacja rozliczeń na kontach ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego Obsługę zwolnień lekarskich Obsługę dochodzenia należności Komunikację elektroniczną z NBP, OFE, NFZ Sprawozdawczość i statystykę 30
System informatyczny ZUS właściwości KSI ZUS jest systemem scentralizowanym i oparty jest w głównej mierze o platformę IBM Mainframe Dane przetwarzane przez KSI gromadzone są w bazach opartych o technologię IBM DB2 oraz IBM Informix Aplikacja wykorzystuje platformę integracyjną IBM WebSphere (m.in. WebSphere Application serwer oraz WebSphere Process Server w zakresie implementacji procesów biznesowych W systemie przechowywanych jest do 60 TB danych operacyjnych Z systemu korzysta około 16 tysięcy pracowników ZUS i około 1 milion pracodawców korzystających z programu Płatnik 31
System informatyczny ZUS ogólna struktura 32
System informatyczny ZUS ogólna struktura 33
System informatyczny ZUS ogólna struktura 34
Program Płatnik Program Płatnik jest bezpłatną, (do pobrania w Internecie) aplikacją opracowaną dla płatników składek na ubezpieczenie społeczne. Program pozwala na pełną obsługę dokumentów ubezpieczeniowych i wymianę informacji z ZUS. Program ma wiele funkcji, między innymi: wprowadzanie wszelkich danych ręcznie i poprzez import z innych programów, automatyczne przygotowywanie dokumentów ubezpieczeniowych, gromadzenie danych historycznych osób ubezpieczonych, 35
Program Płatnik weryfikację dokumentów ubezpieczeniowych oraz raportowanie o wynikach weryfikacji, tworzenie dokumentów rozliczeniowych na podstawie dokumentów z innego miesiąca, wyświetlanie zawartości elektronicznych dokumentów ubezpieczeniowych, drukowanie dokumentów zgłoszeniowych i rozliczeniowych, drukowanie przelewów bankowych i dokumentów wpłaty, 36
Program Płatnik automatyczne tworzenie i drukowanie raportów miesięcznych dla ubezpieczonego, zawierających m.in. informacje o oddziale NFZ, do którego odprowadzana jest składka na ubezpieczenie zdrowotne, przygotowanie i weryfikację zestawów dokumentów ubezpieczeniowych, wysyłkę i potwierdzenie zestawów dokumentów, obsługę certyfikatów niezbędnych do elektronicznej wymiany dokumentów z ZUS, 37
Program Płatnik 38
Ciekawostka - Program Płatnik i tak zwana akcja Janosik Program Płatnik został wykonany w ramach umowy na KSI ZUS, na zamówienie ZUS przez firmę Prokom Software. Program jest i był bezpłatny, lecz jak ustalono w umowie, działa jedynie na platformie systemu Windows. Poważny problem prawny powstał gdy potencjalni autorzy alternatywnego oprogramowania (wbudowanego w systemy finansowo-księgowe, czy np. dla systemu LINUX) zaczęli domagać się od ZUS udostępnienia specyfikacji protokołu komunikacji klienta z serwerem - KSI MAIL. Jeden z przedsiębiorców branży informatycznej zażądał od ZUS udostepnienia specyfikacji protokołu powołując się na zapisy ustawy o dostępie do informacji publicznej. 39
Ciekawostka - Program Płatnik i tak zwana akcja Janosik Pojawił się problem, kto jest właścicielem protokołu, ZUS czy Prokom Software? Jeden z programistów Prokom Software ujawnił pewne elementy opisu protokołu. Powstało alternatywne oprogramowanie o nazwie Janosik. 24.04.2007 Sąd Okręgowy w Warszawie (po 5 latach postępowania) nakazuje odtajnienie opisu protokołu komunikacyjnego 40