Kto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych. Autor: Artur Brzeziński

Transkrypt

1 Kto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych Autor: Artur Brzeziński

2 Skrócony opis lekcji Uczniowie poznają wybrane fakty z historii emerytur, przeanalizują dwa podstawowe systemy emerytalne oraz zastanowią się nad ich wadami i zaletami. Cele lekcji Uczeń powinien: wyjaśnić pojęcia:, system repartycyjny, system kapitałowy, wskazać wady i zalety tych systemów, wyjaśnić przyczyny zmian funkcjonowania systemów emerytalnych. Słowa kluczowe system emerytalny, system repartycyjny, system kapitałowy. Treści Zmiany systemów emerytalnych. Adresat Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. Metody realizacji zajęć dyskusja, wykład. 2

3 Materiały materiał pomocniczy nr 1 Wydatki emerytalne w krajach OECD, materiał pomocniczy nr 2 Wiek emerytalny w wybranych krajach. Proponowany przebieg zajęć 1. Na początku lekcji poproś uczniów o pisemne udzielenie odpowiedzi na pytanie: Kto, twoim zdaniem, jest odpowiedzialny za zapewnienie środków utrzymania dla osób, które ze względu na swój wiek nie mogą już pracować? 2. W następnej części lekcji w krótkim wykładzie przedstaw kilka faktów z historii emerytur. Wyjaśnij, że w Niemczech w końcu XIX wieku na pytanie postawione na początku lekcji odpowiedziano, że powinno to robić państwo. Wcześniej losy starych ludzi zależały od ich własnej zapobiegliwości i troski ich dzieci. To między innymi było przyczyną posiadania wielu dzieci większa liczba dzieci zwiększała szanse, że któreś z nich przeżyje wystarczająco długo, aby pomóc rodzicom (oraz będzie chciało i mogło się nimi zaopiekować). Na specjalne traktowanie mogli liczyć jedynie weterani wojenni (i to bardzo często tylko nieliczni). W 1880 roku niemiecki kanclerz Otto von Bismarck wprowadził gwarantowaną przez państwo emeryturę dla wszystkich ubezpieczonych pracowników, którzy ukończyli 65 lat. System emerytalny był oparty na składkach zatrudnionych. Emerytury miały być wypłacane ze składek płaconych przez pracujących (system repartycyjny). Średnia długość życia wynosiła wówczas 45 lat, robotnicy rozpoczynali pracę i opłacanie składek już w wieku kilkunastu lat, więc bardzo niewielu z nich mogło skorzystać z emerytur. Do drugiej wojny światowej państwowy system emerytalny wprowadzono w większości krajów europejskich. Najczęściej naśladowano niemiecki system. 3

4 Inaczej problem zapewnienia starym ludziom środków utrzymania rozwiązano w Wielkiej Brytanii. Brytyjski system różnił się od niemieckiego tym, że wysokość państwowej emerytury ustalono na stałym poziomie, umożliwiającym zaspokojenie jedynie podstawowych potrzeb. System brytyjski był finansowany z budżetu, czyli z podatków. Dodatkowo pracownicy, którzy chcieli na starość mieć więcej środków na utrzymanie, mogli oszczędzać w prywatnych funduszach emerytalnych. Systemy repartycyjne sprawnie funkcjonowały dopóty, dopóki zmiany demograficzne (wzrost średniej długości życia, spadek liczby dzieci) nie spowodowały, że coraz trudniej było finansować emerytury ze składek pracujących (materiał pomocniczy nr 1 Oczekiwana długość życia). Obecnie w krajach OECD średnia życia to ok. 76 lat (a wiek emerytalny pozostał na poziomie 65 lat, materiał pomocniczy nr 2- Wiek emerytalny w krajach OECD). Do systemu musiały zacząć dopłacać rządy (np. obecnie blisko 30% budżetu niemieckiej instytucji rządowej zajmującej się wypłatą emerytur stanowią dopłaty z budżetu państwa). Wydatki emerytalne stanowią coraz większą część wydatków rządowych. Zdaniem wielu ekonomistów koszty obsługi systemów emerytalnych utrudniają rozwój gospodarczy (materiał pomocniczy nr 3 Wydatki emerytalne w krajach OECD). Stąd pojawiła się konieczność stworzenia systemów lepiej odpowiadających zmienionym warunkom. Jedną z najbardziej znanych reform systemu emerytalnego była reforma przeprowadzona w Chile w 1981 r. W nowym systemie (system kapitałowy) każdy pracownik wpłaca 10% swoich zarobków na swoje osobiste konto w jednym z prywatnych funduszy inwestycyjnych. Fundusze są nadzorowane przez państwo a wielkość emerytury zależy od jakości zarządzania finansami przez każdy fundusz. 3. W następnej części zajęć wróć do pytania postawionego na początku lekcji. Zapytaj jak wymienione wyżej dwa systemy (system kapitałowy, system repartycyjny) udzielają odpowiedzi na to pytanie. Poleć uczniom, aby zastanowili się nad wadami i zaletami systemu repartycyjnego i kapitałowego. Wspólnie z uczniami przeanalizuj wady i zalety obu systemów. Zwróć uwagę, że system repartycyjny jest wrażliwy na: 4

5 zmiany demograficzne (jeżeli społeczeństwo się starzeje, maleje liczba osób pracujących i opłacających składki, a rośnie liczba emerytów korzystających z świadczeń emerytalnych), wzrost bezrobocia (bezrobotni nie wpłacają składek do systemu), zmiany polityczne (politycy chętnie wykorzystują kwestie emerytur dla osiągania swoich celów politycznych). Efektywność systemu kapitałowego 1 zależy natomiast od sytuacji gospodarczej. Kryzysy finansowe, spadki na giełdach, wysoka inflacja mogą spowodować, że gromadzone na emeryturę środki mogą okazać się niewystarczające. Te uwagi możesz zapisać w formie tabeli na tablicy. Następnie zapytaj uczniów, jaką rolę, w zapewnieniu starszym osobom środków utrzymania, powinno odgrywać państwo. Wyjaśnij, że w przypadku systemu repartycyjnego państwo decyduje o wysokości wypłacanych świadczeń, w systemie kapitałowym państwo kontroluje prywatne instytucje finansowe, tworzy reguły ich finansowania, ale wysokość emerytur będzie zależała od wysokości odprowadzanych składek emerytalnych, skuteczności, z jaką będą one inwestowane przez fundusze emerytalne i średniego dalszego trwania życia osób przechodzących na emeryturę w wieku, w którym dana osoba zdecyduje się na emeryturę przejść. 4. Na zakończenie zajęć wyjaśnij, że w 1999 roku wprowadzono reformę polskiego systemu emerytalnego. W systemie tym starano się połączyć przedstawione wyżej dwa systemy finansowania emerytur. Reforma systemu emerytalnego była zaplanowana w taki sposób, aby środki zgromadzone w obowiązkowym systemie emerytalnym wystarczyły na życie co najmniej na poziomie uznawanym za minimalny, jednak dla większości oszczędzających będzie to poziom niższy od tego, do którego przywykli. Dlatego, jeśli ktoś chce po przejściu na emeryturę uzyskiwać dochody na poziomie zbliżonym do dotychczasowego powinien korzystać z możliwości dodatkowego (dobrowolnego) oszczędzania. 5. W domu chętni uczniowie mogą przygotować opracowanie na temat ocen polskiego systemu emerytalnego. 1 System kapitałowy jest mniej wrażliwy na zmiany demograficzne niż system repartycyjny, ale ta wrażliwość jest dość znaczna. Niewrażliwy zupełnie byłby tylko wtedy, gdyby wszystkie aktywa funduszy emerytalnych były inwestowane za granicą. 5

6 Materiały pomocnicze Materiał pomocniczy nr 1 Tabela 1. Oczekiwana długość życia w momencie urodzenia Okres Botswana Świat Europa Japonia ,5 46,5 65,7 63, ,2 58, ,2 63,9 72,6 79, ,1 66,0 73,7 81, ,6 73,4 79,1 86, ,2 76,0 80,8 88,0 Źródło: 6

7 Materiał pomocniczy nr 2 Tabela 2. Wiek emerytalny w wybranych krajach Kraj Obecny wiek emerytalny Kobiety Mężczyźni Austria Dania Japonia USA Węgry Wielka Brytania Norwegia Szwajcaria Źródło: 7

8 Materiał pomocniczy nr 3 Tabela 3. Wydatki z budżetu państwa na świadczenia emerytalne w wybranych krajach OECD Kraj Wydatki emerytalne w 2000 r w % PKB Wydatki emerytalne w 2050 w % PKB Zmiana w punktach procentowych USA 4,4 6,2 1,8 Niemcy 11,8 16,9 5,1 Francja 12,1 15,8 3,7 Włochy 14,2 13,9-0,3 Czechy 7,8 14,6 6,8 Japonia 7,9 8,5 0,6 Hiszpania 9,4 17,4 8,0 Polska 10,8 8,3-2,5 Węgry 6,0 7,2 1,2 OECD (średnia) 7,4 10,6 3,2 Źródło: OECD 8

9 Bibliografia Wydatki emerytalne w krajach ODCE 4th International Research Conference on Social Security, Wiek emerytalny w wybranych krajach OECD. 9

10