Definicja inteligencji INTELIGENCJA CZŁOWIEKA wykład 3 Określeniem "inteligencja" posługujemy się po to, by scharakteryzować różnice indywidualne w szybkości i jakości, z jaką ludzie rozwiązują problemy czy zadania. Za bardziej inteligentnych uważamy tych, którzy zadania i problemy rozwiązują szybciej, lepiej i skuteczniej w porównaniu z innymi. Ta osoba, która nie jest zdolna do rozwiązania zadań, z jakimi inni ludzie radzą sobie w miarę łatwo, jest uważana za mniej inteligentną. Wg Spearmana - inteligencja stanowi ogólny, niezróżnicowany czynnik, na który składają się takie procesy, jak wnioskowanie i rozumowanie. 1 2 Adaptacyjne modele inteligencji Inteligencja jako specyficzna zdolność adaptacyjna. Wg. Sterna inteligencja to ogólna zdolność adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadań. Zdolność ta jest wg niego właściwa zarówno człowiekowi jak i zwierzętom. Nawiązuje więc tym samym to teorii ewolucji gdzie dzięki inteligencji zwierzęta adoptują się do zmian środowiska aby zapewnić przetrwanie gatunku. Adaptacyjne modele inteligencji Inteligencja jako specyficzna zdolność adaptacyjna. Inteligencja jako zdolność do uczenia się. Ferguson rozumie przez inteligencję nabyty przez jednostkę repertuar uogólnionych technik uczenia się. Miara zdolności do uczenia się jest łatwość i szybkość, z jaka jednostka (człowiek lub zwierzę) nabywa określone zachowania. 3 4 Inteligencja w kategorii efektywności działań tutaj inteligencję należy rozumieć jako właściwość psychiczną, która przejawia się we względnie stałej, charakterystycznej dla jednostki efektywności wykonywania działań. Jednak efektywność działań zależy także od motywacji, cech osobowościowo - temperamentalnych, doświadczenia itp. Podejście procesualne (kładące nacisk na procesy a nie na właściwości umysłowe) Inteligencja jako zdolność rozwiązywania zadań - Piaget Inteligencja to zdolność przetwarzania informacji - E. Hunt. 5 6 1
7 8 Operacjonizm Boring: inteligencja jako zjawisko, które mierzą testy inteligencji Vernon: określił inteligencje mierzoną przez testy jako psychometryczną i oznaczył ją symbolem C. Wg niego inteligencja ogranicza się do zachowań, które ujawniają się w badaniach na podstawie testów inteligencji. Definicja ze względu na genezę Hebb wprowadził pojęcie inteligencji A i B. Inteligencja A stanowi potencjał intelektualny organizmu zdeterminowany wyposażeniem genetycznym (odpowiada genotypowi, o którym wnioskujemy droga pośrednią); Inteligencja B to zdolność intelektualna przejawiająca się na zewnątrz w zachowaniu (jest fenotypem). Stanowi wynik interakcji między inteligencją A a środowiskiem. 9 10 Pomiar inteligencji Skala inteligencji Bineta - Simona - składa się z zadań wymagających udziału złożonych procesów umysłowych, angażujących wnioskowanie i rozumowanie; bierze także pod uwagę wiek badanych. Binet wprowadził określenia: WŻ- wiek życia oraz WU- wiek umysłowy czyli liczbę określającą ilość prawidłowo rozwiązanych zadań testowych, przeznaczonych dla odpowiedniej grupy wiekowej. Stern zamiast WU wprowadził iloraz inteligencji (IQ), który wynosi: IQ = WU WŻ x 100 11 12 2
Test Wechslera skonstruował on test na inteligencji dla dorosłych. Wprowadził on w miejsce II stałą liczbę równą 100. Za osobę dorosłą uznaje on jednostkę powyżej 16 roku życia. Jako miarę odchylenia standardowego Wechsler przyjął wartość 15 pkt. IQ wyraża możliwość dziecka w różnych zdolnościach, wypadkowa różnych zdolności (percepcyjne, motoryczne, pamięciowe itd.) > 140 - bardzo wysoka 120 139 - wysoka 90-110 przeciętna inteligencja (ok. 50% populacji) < 70 - różne formy upośledzenia 13 14 Iloraz inteligencji: Eysenck - jest to miara inteligencji ogólnej Vernon - traktuje II jako miarę inteligencji psychometrycznej czyli informującej nas o poziomie zachowania intelektualnego w zadaniach odzwierciedlających sytuacje rozwiązywania problemów w życiu codziennym. Zarzuty wobec II: nie uwzględnia zmian rozwojowych inteligencji II ujmuje inteligencje jako zjawisko jednorodne osoby charakteryzujące się różną struktura inteligencji mogą uzyskać tę sama wartość II II opiera się na założeniu, że inteligencja jest przede wszystkim pochodzenia biologicznego 15 16 Teoria dwóch czynników Spearmana (nurt hierarchiczny) punktem wyjścia były wyniki badań testowych poddane analizie czynnikowej oraz wyjaśnienie fakty iż wyniki rozmaitych testów umysłowych są ze sobą w mniejszym lub większym stopniu skorelowane. Spearman wyjaśnia, że we wszystkich rodzajach działalności intelektualnej bierze udział czynnik g (inteligencja ogólna). Poziom inteligencji ogólnej jest stały. Przy każdej czynności jest także aktywizowany czynnik s (zdolności specjalne), który jest specyficzny dla określonej czynności. Im bardziej specyficzna czynność tym mniejszy udział czynnika g a większy czynnika s. 17 Teoria czynników równorzędnych - Guilford Joy Paul Guilford stosując ortogonalną analizę czynnikową, która wymusza uzyskanie niekorelujących ze sobą czynników zbudował model "trójwymiarowy", to znaczy skonstruowany z trzech wymiarów, z których pierwszy odzwierciedlał rodzaj zaangażowanych operacji umysłowych: Operacje Treści Wytwory poznawcze 18 3
Teoria czynników równorzędnych - Guilford Operacje: poznawanie czyli odbiór informacji pamięć jako zapamiętywanie oraz przechowywanie inf. myślenie konwergencyjne myślenie dywergencyjne ocenianie czyli określenie znaczenia informacji Teoria czynników równorzędnych - Guilford Materiał, treści: treści spostrzeżeniowe symbole treść semantyczna (słowa, pojęcia, sądy) materiał behawioralny czyli spostrzeganie zachowań się człowieka 19 20 Teoria czynników równorzędnych - Guilford Wytwory poznawcze: pojedyncze informacje (jednostki treściowe) klasy złożone z zespołu jednostek wg jakiejś zasady stosunki miedzy wyróżnionymi jednostkami systemy czyli zorganizowane całości transformacje dotychczasowych informacji implikacje czyli konkluzje i przewidywania oparte na innych informacjach Uwzględniając te kategorie przedstawiony model intelektu stanowił dla Guilforda podstawę generowania hipotez odnośnie do nowych, dotąd nie wyodrębnionych czynników inteligencji. 21 22 Teoria wielorakich inteligencji - Gardnera - Inteligencja jest unikatową kombinacją siedmiu zdolności, która wyraża indywidualny profil inteligencji Inteligencja muzyczna Inteligencja logiczno matematyczna Inteligencja językowa Inteligencja ruchowo kinestetyczna Inteligencja przestrzenna Inteligencja intrapersonalna Inteligencja interpersonalna 23 Rodzaje inteligencji wg Gardnera Inteligencja muzyczna to domena osób, które odznaczają się niezwyczajną wrażliwością na dźwięki i ich konstelacje. Słyszą więcej i poprzez dźwięki wyrażają swój obraz świata. Inteligencja muzyczna cechuje wybitnych kompozytorów, śpiewaków, dyrygentów, producentów muzycznych, konserwatorów sprzętu muzycznego i recenzentów wydarzeń muzycznych. A także imitatorów dźwięków, fanów muzyki klasycznej i nie tylko, kolekcjonerów płyt oraz wszystkich ludzi z potrzebami posiadania wysokiej klasy sprzętu hi-fi, wrażliwym uchem na hałasy, trzaski i brzmienie świata. Inteligencja matematyczno-logiczna jest właściwa ludziom, których porywa świat abstrakcji i precyzji logicznego myślenia oraz zamiłowanie do nauk ścisłych. To świat teorii, badania poprawności, wynikania, stawiania hipotez. Inteligencja ta jest właściwa przedstawicielom nauk ścisłych księgowym, bankierom, statystykom, metodologom, planistom, programistom komputerowym. Ale może się również przejawiać w zamiłowaniu do literatury detektywistycznej, rozwiązywania testów, gier umysłowych, szachów oraz wypełniania PIT-ów Inteligencja ruchowa zwana też kinestetyczną, charakterystyczna dla osób mających zamiłowanie do ruchu. Odznaczają się one niezwykłym poczuciem równowagi i harmonią ruchów oraz precyzją w wyrażaniu swoim ciałem różnych stanów psychicznych (wysoka umiejętność ekspresji). Inteligencja kinestetyczna wypełnia świat tancerzy, aktorów, sportowców, rzeźbiarzy, 24 chirurgów, mechaników. 4
Rodzaje inteligencji wg Gardnera Inteligencja wizualno-przestrzenna cechuje ludzi, którzy z łatwością poruszają się w przestrzeni relacji trójwymiarowych wobec obiektów praktycznych lub teoretycznych. Są elastyczni, inwazyjni i otwarci na nowe sytuacje. Ta inteligencja wybija się znacząco u architektów, malarzy, rzeźbiarzy, konstruktorów, projektantów, fizyków, strategów, ale też krawcowych, uzdolnionych przestawiaczy mebli w domu i samodzielnych dekoratorów wnętrz. Inteligencja językowa cechuje ludzi zainteresowanych wyrażaniem się przy pomocy słów. Posiadają oni bogaty słownik i intuicję językową, przy pomocy słowa komunikują się niezwykle sprawnie. Ich ulubione zajęcia to czytanie, pisanie, mówienie, tłumaczenia. Osoby o tym typie inteligencji to dziennikarze, lingwiści, tłumacze, pisarze, prawnicy, nauczyciele, sprzedawcy, politycy. To osoby z zamiłowaniem oddające się łamigłówkom językowym np. grze w scrabble! 25 Rodzaje inteligencji wg Gardnera Inteligencja intrapersonalna zwana duchową jest właściwa osobom obdarzonym tzw. bogatym życiem wewnętrznym. Cechuje ich samoświadomość, zdolność do rozpoznawania własnych emocji, wartości przy zachowaniu dystansu do siebie. Dominuje u filozofów, psychoterapeutów, pisarzy, kompozytorów, poetów. Cechuje osoby zainteresowane osobistym rozwojem, doskonaleniem dyspozycji psychicznych poprzez lektury, medytacje, udział w treningach. Inteligencja interpersonalna jest właściwa ludziom wrażliwym na relacje międzyludzkie. Cechuje ich wysoka empatia, nadzwyczajne zainteresowanie i rozumienie innych, nastawienie usługowe, wspieranie różnorodności. Obdarzeni są cechami liderów potrafią uczyć i naturalnie wpływać na innych, łagodzić konflikty, tworzą więzi, współpracują. Jest właściwa wybitnym liderom politycznym, społecznym i religijnym, pedagogom, psychologom, lekarzom, pracownikom socjalnym, rehabilitantom, pielęgniarkom. Na co dzień przejawia się w zainteresowaniu kontaktami z różnymi ludźmi, posiadaniu dużej liczby znajomych i przyjaciół, uznaniu przez otoczenie za osobę bezpośrednią, komunikatywną, obdarzaną zaufaniem. Często są obdarzeni talentem Pigmaliona znakomicie wspierają innych w rozwoju! 26 Trójwarstwowa teoria inteligencji - Sternberga Założeniem było przekonanie badacza, że wszelkie operacje umysłowe prowadzące do tzw. inteligentnego zachowania można sprowadzić do trzech kategorii: komponentów nabywania wiedzy, komponentów wykonawczych oraz metakomponentów. Struktura inteligencji: Aspekt kontekstowy Aspekt doświadczeniowy Aspekt komponentowy Metakomponenty Komponenty wykonawcze Struktura inteligencji wg Sternberga Aspekt kontekstowy W kontekście środowiska w jakim jednostka funkcjonuje celowe działanie człowieka adaptacja do środowiska selekcja środowiska mało inteligentni: nie zdolni do wyboru najkorzystniejszego środowiska 27 28 Struktura inteligencji wg Sternberga Aspekt doświadczeniowy zdolność do rozwiązywania nowych zadań inteligentne dostosowanie się do nowych sytuacji różnice w inteligencji: różnice w predyspozycjach do rozwiązywania zadań im lepsze używanie struktur poznawczych tym wyższa inteligencja 29 30 5
Inteligencja płynna i skrystalizowana - Cattella Geneza: wyniki uzyskiwane w tradycyjnych testach inteligencji wydawały się zależeć nie tylko od czynnika g lecz od jakiegoś innego rozwój zdolności mierzony testami percepcyjnymi osiąga swój szczyt w 13 r.ż. a mierzone testami słownikowymi w 16-17 r.ż. testy neutralne kulturowo mają różne wyniki od testów słownych, liczbowych itp. (stosowane po osiągnięciu dojrzałości) na skutek uszkodzeń mózgu wyniki w testach percepcyjnych obniżały się natomiast w testach tradycyjnych obniżały się wybiórczo. INTELIGENCJA PŁYNNA powstaje i rozwija się w wyniku działań czynników biologicznych takich jak wyposażenie genetyczne oraz dojrzewanie biologicznych struktur nerwowych jest dziedziczna i wrodzona ale wyposażenie genetyczne może ulegać różnym wpływom środowiska może być skierowana na jakikolwiek problem jest ogólną zdolnością do spostrzegania związków, wyciągania wniosków oraz do utrzymywania w świadomości elementów potrzebnych do wykonywania tych operacji przejawia się w testach neutralnych kulturowo rozwija się intensywnie we wczesnym okresie rozwoju, a szczyt przypada na 20 r.ż. 31 32 INTELIGENCJA SKRYSTALIZOWANA powstaje na podłożu inteligencji płynnej w wyniku uczenia się i gromadzenia doświadczenia przejawia się w określonych dziedzinach, w których się krystalizuje przejawia się w testach, których zadania są niemożliwe do rozwiązania bez przyswojenia sobie pewnych narzędzi intelektualnych najsilniej rozwija się we wczesnym okresie rozwoju gdy procesy socjalizacji i przyswajania sobie pewnych czynności działają najsilniej 33 34 Triarchiczna teoria inteligencji - Sternberga Teoria inspirowana przez teorię przetwarzania informacji i składa się z trzech subteorii: Subteoria kontekstu (aspekt praktyczny) ujmuje inteligencję jako sposób adaptacji do środowiska (rzeczywistości), która pozwala na jego wybór lub kształtowanie. Subteoria doświadczenia (aspekt kreatywny) ujmuje inteligencję jako właściwość, która pozwala na efektywne rozwiązywanie nowych zadań w ramach świadomego ogólnego systemu przetwarzania informacji oraz automatyczne przetwarzanie powtarzalnych procesów myślowych w ramach lokalnego systemu przetwarzania informacji. Subteoria składników (aspekt analityczny) ujmuje inteligencję jako sposób organizowania procesów poznawczych Inteligencja to kombinacja rozmaitych procesów informacyjnych, które leżą u podłoża wykonywania zadań. To co powinniśmy poznawać to procesy, które leżą u podstaw 35 funkcjonowania człowieka. Struktura inteligencji wg Sternberga Aspekt komponentowy Metakomponenty: złożone procesy wykonawcze odpowiedzialne za planowanie i kontrolowanie zachowania; podstawowa rzeczą jaka się analizuje jest proces informacyjny. Im procesy są sprawniejsze tym wyższa inteligencja Komponenty wykonawcze: komponenty nabywania wiedzy 36 6
Rodzaje inteligencji - Sternberga Biologiczne koncepcje inteligencji Inteligencja analityczna - książkowa, rozwiązywanie problemów Inteligencja twórcza - - przystosowawcze reakcje w nowych warunkach Inteligencja praktyczna - - niedookreślone problemy życia codziennego 37 38 Szybkość neuronalna Ich rozwój miał związek z powstaniem nowych technik badawczych: tomografii pozytonowej (badanie aktywności metabolicznej określonych obszarów mózgu) i rezonansu magnetycznego (badanie stopnia ukrwienia mózgu). Biologicznego podłoża inteligencji wyraża się w trzech źródłach: szybkości neuronalnej, sprawności układu nerwowego wielkości mózgu. Wg tej koncepcji podłożem inteligencji jest szybkość przewodzenia impulsów w układzie nerwowym. Dzięki zwiększonemu tempu przewodzenia niektóre osoby uzyskują przewagę w zadaniach intelektualnych - szczególnie w takich, gdzie wymagane jest szybkie reagowanie lub gdzie stawia się osobom badanym ograniczenia czasowe. Ponadto, szybkie tempo procesów nerwowych sprawia, że mniej jesteśmy narażeni na to, że nie zdążymy wypracować rozwiązania, zanim informacje przechowywane w pamięci krótkotrwałej zanikną w wyniku procesów zapominania. 39 40 Szybkość neuronalna Badania behawioralne wykazały ujemną korelację miedzy ilorazem inteligencji a czasem reakcji prostej lub wyborem. Im wyższy jest poziom inteligencji u danej osoby, tym krócej trwa u niej proces mentalny zaangażowany w wypracowanie pożądanego sposobu reagowania. Inteligencja nie jest tutaj przyczyną, ale skutkiem. Pierwotnym czynnikiem sprawczym jest właśnie szybkość przewodzenia nerwowego, która decyduje o krótkim czasie reakcji (lub inspekcji) i jednocześnie o podwyższonej sprawności w zakresie testów inteligencji i innych zadań kryterialnych. Szybkość neuronalna wyjaśnia 15% wariancji ilorazu inteligencji. Oznacza to, że SN może być uznana za jedno z wielu źródeł różnic indywidualnych w zakresie inteligencji psychometrycznej. Sprawność układu nerwowego O zdolności umysłowej świadczy także biologiczna jakość mózgu jako narządu, tj. odporność układu nerwowego na zakłócenia transmisji impulsów nerwowych Osoby inteligentne charakteryzują się krótkim czasem reakcji, ale także niewielkim odchyleniem poszczególnych czasów reakcji od średniej. Reagują one szybciej i bardziej regularnie od osób mniej inteligentnych. Wyjaśnia się to większą niezawodnością układu nerwowego osoby bardziej inteligentnej. Sama regularność, jak się okazuje, zezwala na skrócenie czasu reakcji, ponieważ system niezawodny w mniejszym stopniu narażony jest na powtórki i inne procesy związane z "naprawieniem" popełnionych błędów. Odporność systemu nerwowego na błędy związana jest także z kompetencją w zakresie trudnych zadań, wymagających myślenia, rozumowania i innych czynności intelektualnych. 41 42 7
Energetyczna wydajność mózgu R. Haier i jego współpracownicy wykazali, że rozwiązywaniu zadań złożonych (trudnych) towarzyszy większy poziom zużycia glukozy. Są one więc bardziej energochłonne od zadań prostych (łatwych). Osoby intelektualnie uzdolnione są w stanie rozwiązywać trudne zadania przy stosunkowo niewielkim zapotrzebowaniu na glukozę. Innymi słowy, wydatkują one mniej energii, niż osoby o niższym poziomie inteligencji. Wyjaśnić to można z jednej strony wyższa energetyczna wydajnością tkanki mózgowej u osób inteligentniejszych, z drugiej zaś strony - stosowaniem przez nich skuteczniejszych strategii rozwiązywania zadań lub wyższym tempem uczenia się rozwiązywania pewnych klas problemów i upraszczaniem sobie w ten sposób zadania. INTELIGENCJA EMOCJONALNA świadczy o łatwości dokonywania wglądu w emocje i samoregulacji zachowania w warunkach silnego wpływu emocji 43 44 Podstawowe zdolności emocjonalne zdolność trafnej percepcji, oceny oraz ekspresji emocji; zdolność uzyskiwania dostępu do procesów emocjonalnych i generowania uczuć wówczas, gdy ułatwiają one proces myślenia; zdolność rozumienia emocji i wiedzy o emocjach; zdolność regulacji i kontroli emocjonalnej zapewniającej rozwój emocjonalny i intelektualny (Mayer, Salovey, 1989) 45 8