Czy nadejdzie kredytowe tsunami? prof. Krzysztof Rybiński, Partner 28 maja 2009
Zombie to stworzenie które pojawia się w podaniach ludowych, najczęściej jest to oŝywiony trup, lub ciało pozbawione świadomości Źródło: Wikipedia Bank zombie oznacza instytucję finansową której wartość netto jest mniejsza od zera ale która kontynuuje działalność poniewaŝ jej zdolność do spłaty długów jest utrzymana na skutek pośredniego lub bezpośredniego wsparcia otrzymanego od rządu Źródło: Wikipedia Strona 2
Gospodarka światowa w pigułce Strona 3
Strona 4
Dynamika światowego PKB od 1950 r. 8% Dynamika światowego PKB w latach 1950-2010 (w %, rdr) 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 Ostatnie prognozy MFW Source: The Conference Board and Groningen Growth and Development Centre, Total Economy Database, Jan. 2009; World Economic Outlook, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Kwiecień 2009 Strona 5
Kryzys gospodarczy gdzie jesteśmy obecnie? Dynamika PKB sytuacja obecna a historyczne przypadki kryzysów finansowych Dynamika PKB (w %) 4 3 2 1 0-1 -2 8 6 4 2 0-2 -4-3 -12-10 -8-6 -4-2 0 2 4 6 8 10 12 Okres przed i po rozpoczęciu kryzysu (w kwartałach) -6 Poprzednie kryzysy finansowe Strefa Euro obecnie USA obecnie Polska obecnie (prawa oś) Źródło: MFW, Reuters Ecowin. Strona 6
Perspektywy na najbliŝsze kwartały nadal bardzo złe wskaźniki wyprzedzające OECD Wskaźniki wyprzedzające dla wybranych krajów/regionów OECD Strona 7 Źródło: OECD Composite Leading Indicators, maj 2009.
Wolniejsze tempo spadku globalnej produkcji przemysłowej Źródło: JP Morgan, maj 2009. Strona 8
Rynek CDS z zera kapitalizacji do 62 bilionów dolarów Swapy i opcje: na waluty i stopy procentowe oraz rynek CDS 500 70 Źródło: ISDA. 400 300 200 100 0 1988 1989 1990 Strona 9 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* Swapy i opcje - walutowe i stóp procentowych (bln USD, lewa oś) Credit default swaps (bln USD, prawa oś) 60 50 40 30 20 10 0
USA Islandia W wielu krajach wolumen kredytów przekracza dwukrotnie depozyty Relacja kredytów do depozytów (dane za lata 2007-2008) 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 Czechy Chiny Słowacja Niemcy Polska Rosja Wlk.Bryt. Szwajcaria Węgry Hiszpania Francja Włochy Słowenia Litwa Irlandia Estonia Szwecja Strona 10 Źródło: Bank Systemic Risk Report, FitchRatings, 21 Październik 2008.
Strona 11 Perspektywy gospodarki polskiej
Polska gdzie jesteśmy obecnie? (1) 8 Dynamika PKB w Polsce 2007-2008 oraz 1998-2003 7 6 5 4 3 2 1 0-14 -12-10 -8-6 -4-2 0 2 4 6 1998-2003 obecnie Źródło: MFW, Reuters Ecowin. Strona 12
Polska gdzie jesteśmy obecnie? (2) Polska Nakłady brutto na środki trwałe (dynamika rdr) 30 25 20 15 10 5 0-5 -10-15 -20-14 -12-10 -8-6 -4-2 0 2 4 6 1999-2004 current obecne slow spowolnienie dow n 8 7 6 5 4 3 2 1 Polska SpoŜycie indywidualne (dynamika rdr) 0-11 -9-7 -5-3 -1 1 3 5 7 9 1999-2004 current obecne slow spowolnienie dow n 30 25 20 15 10 5 0-5 -10-15 Polska Eksport (dynamika rdr) -11-9 -7-5 -3-1 1 3 5 7 9 20 15 10 5 0-5 -10 Polska Import (dynamika rdr) -11-9 -7-5 -3-1 1 3 5 7 9 1999-2004 current obecne slow spowolnienie dow n 1999-2004 current obecne slow spowolnienie dow n Strona 13 Źródło: MFW, Reuters Ecowin.
Prognozy wzrostu gospodarczego w 2009 r. duŝa rozbieŝność Prognozy dynamiki PKB w 2009 r. w Polsce 2.0 1.0 0.0 1.2 1.0 0.5 0.0 0.0-1.0-0.7-0.8-0.8-2.0-1.4-3.0-3.0-4.0 Erste Bank UBS Bank Światowy Citigroup EBOR MFW EIU Goldman Sachs Komisja Capital Europejska Economics Strona 14 Źródło: Consensus Economics, Maj 2009.
i silne rewizje w dół w ostatnich miesiącach 6 5 4 3 2 1 0 Zmiany prognozy dynamiki PKB w Polsce na 2009 r. 4.9 4.9 4.8 4.7 4.5 4.0 3.4 2.8 1.9 1.2 0.3 0.1 0.0 Dynamika PKB w 2009 r. 05-2008 06-2008 07-2008 08-2008 09-2008 10-2008 11-2008 12-2008 01-2009 02-2009 03-2009 04-2009 05-2009 data prognozy Strona 15 Źródło: Consensus Economics.
Silny spadek zatrudnienia w przemyśle 90 60 30 0-30 Zatrudnienie, skumulowana zmiana 6-miesięczna (w tys. osób)* * w związku z pewnymi zmianami w klasyfikacji, do danych źródłowych wprowadzono korekty eksperckie Strona 16 Źródło: GUS -60-90 -120 03-2006 05-2006 07-2006 09-2006 11-2006 01-2007 03-2007 05-2007 07-2007 09-2007 Przemysł Budownictwo Usługi rynkowe 11-2007 01-2008 03-2008 05-2008 07-2008 09-2008 11-2008 01-2009 03-2009
Wskaźniki koniunktury spadły bardzo mocno, w kwietniu odbicie tak jak na świecie Źródło: GUS 40 30 20 10 0-10 -20-30 -40 IV.06 Wskaźniki koniunktury w przemyśle, budownictwie, handlu det. i usługach VI.06 VIII.06 X.06 XII.06 Przemysł przemysł budownictwo Budownictwo handel Handel det. det. usługi Usługi Strona 17 II.07 IV.07 VI.07 VIII.07 X.07 XII.07 II.08 IV.08 VI.08 VIII.08 X.08 XII.08 II.09 IV.09
Badanie koniunktury NBP za I kw. 2009 na razie brak oznak końca spowolnienia 30% firm odczuwa barierę popytu (najwięcej w historii badania) Odsetek inwestycji planowanych na najbliŝszy kwartał na najniŝszym poziomie od 2001 r. Wzrost liczby firm, które zamierzają ograniczyć lub zrezygnować z dokończenia inwestycji, które są obecnie w fazie realizacji. Co czwarta firma planuje redukcję zatrudnienia, podczas gdy wzrost - niespełna 5% firm. Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w I kw. 2009 i prognoz koniunktury na II kw. 2009, Narodowy Bank Polski. Strona 18
ale firmy oczekują poprawy Wśród przedsiębiorstw, które odczuły pogorszenie sytuacji połowa oczekuje, Ŝe jeszcze w 2009 r. moŝna spodziewać się poprawy koniunktury. Mimo znaczącego pogorszenia koniunktury sytuacja płatnicza ankietowanych firm jest relatywnie dobra, a tempo jej pogorszenia stopniowe. Utrzymują się wysokie marŝe w sektorze usługowym, energetyce i górnictwie. W grupie eksporterów, dzięki osłabieniu złotego, marŝe na sprzedaŝy zagranicznej rosną pomimo spadku popytu. Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w I kw. 2009 i prognoz koniunktury na II kw. 2009, Narodowy Bank Polski. Strona 19
DuŜy udział konsumpcji w PKB i mała otwartość gospodarki chroni przed recesją Struktura PKB w krajach Europy Środkowo-Wschodniej Kraj Rok SpoŜycie indywidual ne SpoŜycie publiczne* Akumulacja brutto Eksport netto Import + Export (w % PKB) Polska Czechy Węgry Słowacja 2000 64% 17% 25% -6% 61% 2004 65% 18% 20% -2% 77% 2008 61% 17% 25% -3% 82% 2000 52% 22% 29% -3% 130% 2004 50% 23% 28% 0% 140% 2008 49% 21% 25% 5% 149% 2000 51% 22% 30% -4% 148% 2004 53% 24% 26% -3% 130% 2008 52% 23% 23% 1% 161% 2000 55% 21% 26% -2% 143% 2004 56% 20% 26% -3% 152% 2008 56% 18% 29% -2% 168% * powiększone o sektor instytucji niepublicznych typu non-profit. Strona 20 Źródło: Reuters Ecowin.
Silna deprecjacja walut regionu 130 120 Kurs walut krajowych wobec euro w Polsce, Czechach, Węgrzech i Słowacji (Styczeń 1999=100) EUR/HUF 110 100 EUR/PLN 90 EUR/CZK 80 70 EUR/SKK 60 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Strona 21 Źródło: Reuters Ecowin.
Członkostwo w strefie euro w 2014 roku? Cel rządu wejścia do ERM II w I poł. 2009 roku i do strefy euro w 2012 (wcześniej było 2011) jest nierealistyczny Deficyt SFP przekroczy 3% PKB w 2009 i 2010 roku Złoty jest bardzo zmienny, daleko od kursu równowagi (słabszy) Nie ma konsensusu dla zmiany prawa Wszystkie przeciwności powinny ustąpić w ciągu 2-3 lat Strona 22
Strona 23 Kredytowa susza główne ryzyko
Koszt kredytu wzrósł RóŜnica między oprocentowaniem kredytów dla przedsiębiorstw a stawką WIBOR 3M 3.5% 3.0% 2.5% 2.0% 1.5% 1.0% Strona 24 Źródło: NBP, Reuters Ecowin. RóŜnica między oprocentowaniem nowych kredytów hipotecznych w CHF a stawką LIBOR 3M 4.0% 3.0% 2.0% 1.0% 0.0% 03-2007 05-2007 07-2007 09-2007 11-2007 01-2008 03-2008 05-2008 07-2008 09-2008 11-2008 01-2009 03-2009 03-2005 07-2005 11-2005 03-2006 07-2006 11-2006 03-2007 07-2007 11-2007 03-2008 07-2008 11-2008 03-2009
a banki planują zaostrzanie warunków udzielania kredytów Bilans odpowiedzi: rozluźnienie polityki kredytowej i zaostrzenie polityk kredytowej, ankieta skierowana do komitetów kredytowych MŚP kredyt średnioterminowy Gospodarstwa domowe- kredyt konsumpcyjny 75% 50% 25% 0% -25% -50% -75% 75% 50% 25% 0% -25% -50% -75% -100% -100% I.2004 III.2004 I.2005 III.2005 I.2006 III.2006 I.2007 III.2007 I.2008 III.2008 I.2009 I.2004 III.2004 I.2005 III.2005 I.2006 III.2006 I.2007 III.2007 I.2008 III.2008 I.2009 Current Sytuacja situation obecna Expectations Oczekiwania Current Sytuacja situation obecna Expectations Oczekiwania Strona 25 Źródło: NBP
Potwierdzają to wyniki badania koniunktury wśród przedsiębiorstw W I kw. 2009 dostępność kredytu bankowego wyraźnie się pogorszyła co trzecia firma występująca o przyznanie kredytu spotkała się z odmową jego udzielenia. Odrzucenie wniosku kredytowego było zdaniem przedsiębiorstw najczęściej niezaleŝne od sytuacji przedsiębiorstwa; W drugiej kolejności odmowa kredytu wynikała z braku zdolności kredytowej, a następnie z braku odpowiednich zabezpieczeń. Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w I kw. 2009 i prognoz koniunktury na II kw. 2009, Narodowy Bank Polski. Strona 26
Znaczna część kredytów bankowych w Polsce finansowana była zagranicą 180 Zannualizowany przyrost wybranych agregatów pienięŝnych oraz zadłuŝenia zagranicznego polskiego sektora bankowego (w mld zł). 150 120 90 60 30 0-30 06-2000 12-2000 06-2001 12-2001 06-2002 12-2002 06-2003 12-2003 06-2004 12-2004 06-2005 12-2005 06-2006 12-2006 06-2007 12-2007 06-2008 12-2008 Roczny przyrost Roczny przyrost Roczny przyrost Annual external debt growth Annual deposit growth Annual credit growth zadłuŝenia zagranicznego depozytów kredytów Strona 27 Źródło: NBP
co w tym roku będzie trudne moŝliwa dalsza presja na waluty regionu Strona 28 Źródło: IIF, Regional Overview, Emerging Europe, maj 2009
chociaŝ rynki oczekują silnego umocnienia złotego Strona 29 Źródło: Consensus Economics, Maj 2009.
Złoty a kapitały banków Deprecjacja kursu złotego ogranicza poziom kapitałów własnych banków. Główne mechanizmy: Słabszy kurs to więcej złych kredytów, a więc wyŝsze rezerwy i niŝsze kapitały własne Nawet bez wzrostu liczby niespłacanych kredytów kapitały i tak się skurczą bo słabszy złoty to: wyŝsza złotowa wartość złych kredytów, nawet przy niezmienionej wartości wyraŝonej w walucie; wzrost niezabezpieczonej części kredytu (bo wartość zabezpieczenia spada lub nie zmienia się, a wartość kredytu przeliczonego na złote rośnie); moŝliwość większych strat banków na opcjach walutowych; W marcu największy miesięczny wzrost NPL w sektorze bankowym w historii Strona 30
Jakie zmiany przyniósł kryzys, jak kraje próbują z nim walczyć? Strona 31
Humpty Dumpty Humpty Dumpty siedział na murze, niestety Humpty Dumpty nagle spadł na podłoŝe Teraz nawet największe mózgi i autorytety Do kupy go z powrotem nie złoŝą Humpty Dumpty sat on a wall, Humpty Dumpty had a great fall. All the king's horses, And all the king's men, Couldn't put Humpty together again Źródło: Bajka dla dzieci Strona 32
Jak rząd USA naprawia Humpty Dumpy? Strona 33
Jakie zmiany przyniósł kryzys? śyliśmy w iluzji wielkiego uspokojenia, część gospodarki okazała się iluzją, bańką mydlaną, miejsca pracy teŝ Następuje zmiana systemów wartości (Własność państwowa jest dobra? Na jak długo?) Działania podejmowane teraz nakierowane są na uniknięcie depresji, ale w długim okresie niektóre mogą być szkodliwe (jeszcze większe skomplikowanie systemu, nacjonalizacja banków, nacjonalizacja strat, zadłuŝenie) Strona 34
Co kryzys spowolnił? Globalne ocieplenie (mniej CO2) Wzrost cen ropy ale i inwestycje w nowe złoŝa Inwestycje w nowe technologie (trudniej o finansowanie) Moment wystąpienia blackoutów w Polsce Czy to nie rodzi ryzyka fałszywego spokoju i zaniechania działań? Strona 35
Co kryzys przyspieszył? Przesuwanie centrum finansowo-gospodarczego do Azji, Chindie, Chinafrica Zmiany w zarządzaniu światem (od G8 do G20) ZadłuŜanie się krajów rozwiniętych, w UE poziom długu do PKB prognozowany w 2010 roku (ponad 80%) miał być osiągnięty dopiero w 2030 roku!!! Europa nie wydostanie się z pułapki zadłuŝenia bez radykalnej zmiany polityki gospodarczej Zmiany regulacyjne - więcej regulacji!!! ŚLEPA ULICZKA!!! Strona 36
Strategia karalucha jako rozwiązanie Przestańmy karmić banki-zombie, trzeba się ich pozbyć (zwolnić złych bankierów). W przypadku Ŝywych trupów ciało musi być kompletnie zniszczone, w przeciwnym przypadku kawałki dalej będą nas ścigać, trzeba uŝyć ognia, kwasu lub zamrozić (www.zombiesurvivalwiki.com) I tak będzie trzeba znacjonalizować znaczną część sektora bankowego w USA i Europie Zach. Uczmy się od najlepszych: Ograniczyć dźwignię finansową Uprościć Powrót do bankowości 3-5-3 Strona 37
Co po kryzysie? Inflacja? Walka z obecnym kryzysem polega na drukowaniu pieniędzy i produkowaniu deficytów To rodzi ryzyko wzrostu globalnej inflacji i silnego osłabienia dolara w kolejnych latach (po kryzysie) Strona 38
W Polsce impuls fiskalny niski i ukierunkowany na inwestycje strategia pasaŝera na gapę Inwestycje Rynek pracy Trwałe cięcia podatków i transfery Działania sektorowe Tymczasowe cięcia podatków i transfery Strona 39 Źródło: Bruegel Policy Contribution, EU Stimulus Packages, April 2009.
Przykładowy efekt: wzrost sprzedaŝy nowych samochodów w lutym i marcu w Polsce Przyczyniły się do tego głównie: Słaby złoty, Dopłaty do kupowanych samochodów wprowadzone u naszych sąsiadów. SprzedaŜ nowych samochodów w Polsce w 2009 r. (liczba samochodów w tys.) 35 35 30 25 20 15 10 5 0 sty-2009 lut-2009 mar-2009 30 25 20 15 10 5 0 Rynek wew. Rynek zew. 2008 -razem Strona 40
Mimo to KE prognozuje znaczne pogorszenie się stanu finansów publicznych w Polsce 18 12 6 0-6 Deficyt SFP w krajach UE w 2008 i 2010 r. prognoza KE (w proc. PKB) Średnia dla UE w 2010 r. (7.3% PKB) Bułgaria Finlandia Dania Estonia Węgry Swecja Włochy Czechy Austria Słowacja Rumunia Grecja Niemcy Belgia Holandia Słowenia Portugalia Francja Polska Litwa Hiszpania Łotwa Wlk.Bryt. Irlandia 120 90 60 30 0 Dług SFP w krajach UE w 2008 i 2010 r. prognoza KE (w proc. PKB) Średnia dla UE w 2010 r. (79.4% PKB) Estonia Bułgaria Rumunia Litwa Dania Słowenia Słowacja Czechy Finlandia Swecja Łotwa Polska Hiszpania Holandia Austria Niemcy Irlandia Portugalia Wlk.Bryt. Węgry Francja Belgia Grecja Włochy 2008 2010 Strona 41 Źródło: Komisja Europejska, Economic Forecast, Spring 2009.
Co nas czeka? Co trzeba jeszcze zrobić? Ciągle wysoka niepewność dotycząca realizowanych scenariuszy (V, U, W, L) W Polsce ryzyko suszy kredytowej (niskie kapitały sektora bankowego) Konieczne wdroŝenie działań (poręczenia, ubezpieczenia, zwiększenie kapitałów, długoterminowe finansowanie przez NBP) Ryzyko braku środków budŝetowych na inwestycje Przy podjęciu właściwych działań, Polska moŝe uniknąć recesji 2009-2010, jako jedyny kraj w Europie!!! Początek polskiej złotej dekady? Strona 42
Strona 43 Kryzys a perspektywa branŝ związanych z budownictwem
Europejski rynek budowlany znajduje się w dołku 280 Pozwolenia na budowę (indeks 01.1999=100) 240 200 160 120 80 40 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Hiszpania Wielka Brytania Strefa Euro (12 krajów) Strona 44
A w Polsce trwa bezprecedensowa mobilizacja budowlana Strona 45
choć i u nas w sektorze mieszkaniowym widać wyraźne spowolnienie Mieszkania w budowie (w tys. sztuk lewa oś; dynamika roczna w % - prawa oś) 725 700 675 650 625 600 575 10% 5% 0% -5% -10% 550 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 mieszkania w budowie (w tys., lewa oś) dynamika roczna mieszkań w budowie (w %, prawa oś) -15% Strona 46
które juŝ teraz przekłada się na spadek produkcji w wielu branŝach Produkcja wyrobów sanitarnych ceramicznych (w tys. ton lewa oś; dynamika roczna w % - prawa oś) 13 12 11 10 9 8 7 6 5 48% 36% 24% 12% 0% -12% -24% 03-2003 09-2003 03-2004 09-2004 03-2005 09-2005 03-2006 09-2006 03-2007 09-2007 03-2008 09-2008 03-2009 Produkcja wyrobów sanitarnych ceramicznych (tys. ton) Dynamika rdr (%, prawa oś) Strona 47
Q & A