Streszczenie Podjęta w dysertacji problematyka dotyczy zmian w warsztacie pracy nauczyciela wynikających ze stosowania mediów cyfrowych w jego działaniach pedagogicznych. Zainteresowanie podjętą tematyką wynika z przekonania autora, iż media cyfrowe, stanowiąc element naturalnego środowiska pokolenia C stają się ważnym, a wręcz nieodzownym elementem współczesnej edukacji. Zdaniem autora postać warsztatu pracy pedagogicznej powinna być w ścisłej korelacji z oczekiwaniami współczesnego ucznia, co zapobiegnie sytuacji, w której zarówno szkoła jak i postać nauczyciela będą dla niego czymś/kimś obcym i archaicznym. Konsekwencją takiego rozumowania jest przekonanie, iż potencjał rozwojowy ucznia pokolenia C w znacznej mierze warunkowany jest sposobem pracy nauczyciela wyrażającym się w dużej mierze postacią szeroko rozumianego warsztatu jego pracy pedagogicznej 1 wspomaganego udziałem mediów cyfrowych. Skoro zatem media cyfrowe w sposób zauważalny i istotny zmieniają charakterystykę współczesnego pokolenia, oczekującego od szkoły oferty gwarantującej rozwój zainteresowań oraz kształcenie umiejętności skutkujących twórczym udziałem w ponowoczesnym społeczeństwie opartym na wiedzy, nie powinny i nie mogą być ignorowane w pracy nauczyciela. Przeciwnie nauczyciel poprzez oparte na głębokiej refleksji działania wspomagane stosowaniem nowych mediów ma szansę zapobiec pogłębianiu się przepaści pomiędzy rzeczywistością silnie osadzonego w świecie mediów pokolenia C a realiami tradycyjnie rozumianej edukacji, zbliżając te dwa byty do siebie, a nawet je jednocząc. Myślenie takie nie oznacza absolutnie, zdaniem autora, skierowania działań nauczyciela na wyłącznie techniczny udział mediów cyfrowych w realizację procesu kształcenia. Przeciwnie, wszelkie działania powinny być oparte na głębokiej refleksji i krytycznym stosunku do mediów cyfrowych i te właśnie wartości powinny stanowić jeden z głównych celów kształcenia. W zaistniałej sytuacji ważne staje się więc zrozumienie kogo kształcimy oraz ustalenie odpowiedzi na pytanie w jaki sposób to robić 2 aby pokolenie C mogło 1 K. Duraj-Nowakowa, Nauczyciel kultura osoba zawód, Dom Wydawniczy Kosiński, Kielce 2002, s. 213. 2 J. Morbitzer, Ekspertyza dotycząca zmian w sposobie uczenia się osób urodzonych po 1990 r. (pokolenie C, pokolenie homo mediens), z uwzględnieniem rekomendacji dotyczących dostosowania metod i treści nauczania, w szczególności e-podręczników, do potrzeb i sposobu uczenia się współczesnych uczniów oraz wyzwań wynikających z rozwoju technologii informacyjnych, Ośrodek Wspierania Edukacji, Warszawa 2013, s. 6. 1
stać się pokoleniem największych szans 3 z równoczesnym zachowaniem przyjętego systemu wartości i postaw 4. Z uwagi na znaczenie zmian zachodzących we współczesnej edukacji, dotyczących zwłaszcza miejsca nauczyciela w procesie kształcenia, za przedmiot badań przyjąłem media cyfrowe jako źródło zmian w warsztacie pracy nauczyciela. Celem poznawczym pracy jest rozpoznanie i opisanie zmian zachodzących w warsztacie pracy nauczyciela w wyniku wprowadzenia mediów cyfrowych do szkoły. Celem wyjaśniającym jest próba wyłonienia wniosków dotyczących zmiany warsztatu pracy nauczyciela wynikających z wprowadzenia mediów cyfrowych do szkoły kierowanych pod adresem nauczycieli oraz osób zainteresowanych pracą nauczyciela: dyrektora szkoły, władz oświatowych, badaczy - naukowców i innych zainteresowanych problematyką osób. Praca składa się z ośmiu rozdziałów. W rozdziale pierwszym, zatytułowanym Media cyfrowe w szkole XXI wieku na podstawie przeglądu literatury zaprezentowane zostały ujęcia (przywołane przede wszystkim za polskim autorami z uwagi na osadzenie badań w polskim środowisku badawczym), charakterystyka oraz analiza głównych kierunków rozwoju opartego głównie na rozwoju technologii cyfrowych społeczeństwa informacyjnego. Podjęta została również próba wyjaśnienia dychotomii społecznej wynikającej z odmiennych sposobów funkcjonowania człowieka (Digitall natives, Digital immigrants) we współczesnej sieciowej/medialnej rzeczywistości. Wymagania dotyczące jednostki funkcjonującej w społeczeństwie informacyjnym stawiają edukację przed koniecznością przedefiniowania swoich zadań, funkcji oraz celów, przede wszystkim zaś przed próbą wypracowania nowego paradygmatu zdobywania wiedzy, opartej na oryginalności, kreatywności i umiejętności samokształcenia. Kolejna część rozdziału poświęcona jest zatem próbie zaprezentowania różnych stanowisk dotyczących funkcjonowania szkoły i nauczyciela w taki sposób, aby dotychczasowe środowisko przekształcić ze środowiska nauczania w środowisko uczenia się zgodnie z oczekiwaniami i postulatami charakterystycznymi dla społeczeństwa informacyjnego. Szczególny nacisk położony został na rozważania dotyczące ewolucji roli nauczyciela, jak również niestereotypowego spojrzenia na media cyfrowe w kontekście możliwości ich konstruktywnego zastosowania w procesie 3 J. Morbitzer, Ekspertyza dotycząca zmian, op. cit., s. 7. 4 A. Bogaj, Kształcenie ogólne. Między tradycją a ponowoczesnością, IBE, Warszawa 2000, s. 47. 2
edukacyjnym. W odrębnym podrozdziale zaprezentowane zostały edukacyjne walory, funkcje oraz obszary zastosowań mediów cyfrowych. W rozdziale drugim (Nauczyciel w warunkach zmiany społecznej i edukacyjnej) poszukując odpowiedzi na pytanie, jak zmiana społeczna wpływa na warsztat pracy pedagogicznej, odwołano się do badań socjologicznych i pedagogicznych z zakresu zmiany. Analiza literatury skierowała uwagę autora na zagadnienia związane z reakcjami związanymi z jej wprowadzaniem. W kolejnej części rozdziału skoncentrowano się zatem na inhibitorach i stymulatorach zmiany zachodzącej w warsztacie pracy nauczyciela, wywołanej stosowaniem mediów cyfrowych w procesie edukacyjnym jak również wynikającą z tego tytułu ewentualną zmianą paradygmatu kształcenia: z opartego na dyskursie funkcjonalistycznobehawiorystycznym w kierunku kształcenia inspirowanego założeniami konstruktywizmu pedagogicznego, którego początków doszukiwać się należy w pracach J. Deweya 5, J. Piageta 6 i L.S. Wygotskiego 7, zaś ich rozwinięcia w pracach J. S. Brunera 8. Autor przedstawia również konstruktywistyczną perspektywę stosowania mediów cyfrowych w ujęciu różnych autorów zajmujących się problematyką związaną z zastosowaniem mediów cyfrowych w procesie kształcenia i organizacji pracy szkoły. Rozdział trzeci dotyczy szerokiego i złożonego tematu, jakim jest warsztat pracy nauczyciela. Szeroki zakres znaczeniowy oraz różne stanowiska w sposobie definiowania pojęcia skłoniły autora do próby jego konceptualizacji. W toku wnikliwej analizy źródeł literaturowych przedmiotu autor przyjął, iż warsztat pracy nauczyciela to indywidualne, niepowtarzalne i ustawicznie zmieniające się świadome i celowe działania pedagogiczne, na które składają się: pole personalne (kompetencje, innowacyjność i twórczość, pedagogiczna refleksja nauczyciela, wiedza profesjonalna, doświadczenie), pole metodyczne (metody kształcenia, środki dydaktyczne, ocenianie) oraz pole organizacyjne (planowanie, ewaluacja, organizacja przestrzeni klasy). W rozdziale czwartym przedstawione zostały metodologiczne podstawy pracy. Na podstawie przeglądu literatury odnoszącej się do metodologii prowadzenia badań pedagogicznych wybrano strategię badań. W pracy zastosowana została triangulacja 5 Zob.:J. Dewey, Szkoła a społeczeństwo, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2005; J. Dewey, Moje pedagogiczne credo, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2005; J. Dewey, Szkoła i dziecko, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2006. 6 Zob.: J. Piaget, The Origins of Intelligence in Children, International University Press, New York 1952. 7 Zob.: L. Wygotski, Myślenie i mowa, [w:] Wybrane prace psychologiczne, PWN, Warszawa 1971, s. 159-488. 8 Zob.: J. Bruner, Poza dostarczone informacje, PWN, Warszawa 1978. 3
źródeł oraz triangulacja metodologiczna 9. Dzięki metodom empirycznym zgromadzono pewną ilość faktów dotyczących kompetencji nauczyciela w zakresie technologii w warsztacie pracy nauczyciela. Metody hermeneutyczne pozwoliły na całościowe potraktowanie, zrozumienie i opisanie badanych faktów zmian w warsztacie pracy nauczyciela. Badania przeprowadzone zostały w szkole, która jako jedna z sześćdziesięciu siedmiu szkół na świecie (dane z roku 2012) otrzymała tytuł Pathfinder School oraz dwukrotnie zdobyła tytuł Innowacyjnej Szkoły. Sprawozdanie z badań obejmujących komponenty personalnego pola warsztatu pracy nauczyciela zaprezentowane zostały w rozdziale piątym. Przedstawione zostały przykłady innowacyjnych działań z zastosowaniem mediów cyfrowych w praktyce pedagogicznej oraz osiągnięcia nauczycieli i szkoły wynikające z innowacyjnego stosowania mediów cyfrowych w kształceniu i organizacji pracy szkoły stanowiącej teren badań. Przeprowadzona została również analiza materiału badawczego dotyczącego aktywności innowacyjnej nauczyciela, jej inhibitorów i stymulatorów, dynamiki kompetencji edukacyjnych nauczycieli w zakresie technologii informacyjnej, refleksji pedagogicznej nauczyciela wynikającej z udziału mediów cyfrowych w praktyce pedagogicznej oraz dzielenia się wiedzą profesjonalną i doświadczeniem nauczyciela wynikających ze stosowania nowych mediów w pracy nauczyciela. Rozdział szósty poświęcono sprawozdaniu z badań dotyczących zmian warsztatu pracy w obrębie jego pola metodycznego. Wskazano, iż udział mediów cyfrowych wpływa na dobór metod opartych na aktywizacji, sprzyja również wyzwalaniu refleksji pedagogicznej skutkującej przejściem od myślenia w kategoriach adaptacji i transmisji wiedzy do myślenia w kategoriach kreatywności i rozwiązywania problemów jako głównych zasad praktyki pedagogicznej nauczyciela. Na przykładzie nowoczesnego narzędzia, jakim jest tablica interaktywna, zaprezentowane zostały wyniki badań dotyczących reakcji nauczycieli na wprowadzanie mediów cyfrowych do własnej praktyki oraz wynikających z nich zmian w obszarze metodycznego pola warsztatu pracy pedagogicznej. Rozdział siódmy dotyczy zmian wynikających z udziału mediów cyfrowych w obrębie organizacyjnego pola warsztatu pracy. Skoncentrowano się w nim na analizie materiału badawczego dotyczącego udziału mediów cyfrowych w organizacji przestrzeni klasy i szkoły jak również poszerzaniu środowiska edukacyjnego poprzez 9 N. K. Denzin, The Research Act: A Theoretical Introduction to Sociological Methods, Aldine, Chicago1970, s. 237 i nast. 4
zastosowanie narzędzi związanych z e-learningiem (platformy e-learningowe, dziennik elektroniczny). W podsumowaniu pracy (rozdział ósmy) opisano rozpoznane zmiany zachodzące w warsztacie pracy nauczyciela w następstwie wprowadzenia mediów cyfrowych do szkoły oraz zaprezentowano wnioski kierowane pod adresem nauczycieli oraz osób zainteresowanych poruszoną w dysertacji problematyką. Krzysztof Nowak 5