Ryszard Czarnecki Powstanie, pozostanie w mocy, zmiana treści oraz wygaśnięcie służebności gruntowej i osobistej. Palestra 13/4(136), 30-45

Ryszard Czarnecki Powstanie, pozostanie w mocy, zmiana treści oraz wygaśnięcie służebności gruntowej i osobistej Palestra 13/4(136), 30-45 1969

30 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) część pracy A leksandra M ogilnickiego o adw okaturze w byłym zaborze rosyjskim 4, p raca prof. S tanisław a Kasznicy (dra A. Łużyckiego) pt.: Polskie praw o adm inistracyjne. Pojęcia i instytucje zasadnicze, w ydane konspiracyjnie w form ie książkow ej w 1943/44, podręcznik S tanisław a Janczew skiego pt. P raw o handlow e, w ekslow e i czekowe (wydany w 1946 r. przez firm ę Trzaska, E vert i M ichalski ). Po w yzw oleniu firm a K sięgarnia W ydawnicza Trzaska, E w ert i M ichalski w znow iła działalność w ograniczonym zakresie, przede w szystkim sprzedaży zachow anych w m agazynie w ydaw nictw przedw ojennych. D ziałalność w ydaw niczą w Polsce Ludow ej przejęły zakłady uspołecznione. * Polskie W ydaw nictwo Praw nicze, działające konspiracyjnie w latach 1942 1944, godne jest w spom nienia jako jeden z w ielu przejaw ów ruchu oporu w P olsce, któ ry zasięgiem sw ym obejm ow ał niem al w szystkie dziedziny życia zbiorowego. W podziem nych poczynaniach Polskiego W ydaw nictw a Praw niczego udział wzięli profesorow ie praw a, sędziowie, p ro k urato rzy i adw okaci, zjednoczeni w niezachw ianej w ierze w zwycięstwo nad hitlerow ską Rzeszą i pow odow ani w spólną troską o k u ltu rę praw n ą w w yzw olonej ojczyźnie. * C zęść p r a c y A le k s a n d r a M o g iln ic k ie g o o a d w o k a tu r z e z o s ta ła p rz e k a z a n a a u to r o w i p rz e z S ta n is ła w a J a n c z e w s k ie g o. RYSZARD CZARNECKI Powstanie, pozostanie w mocy, zmiana treści oraz wygaśnięcie służebności gruntowej i osobistej 1 I. P O W S T A N IE S Ł U Ż E B N O Ś C I G R U N T O W E J 1. Służebność gruntow a (art. 285 k.c.) może pow stać na mocy umowy, czynności p raw nej jednostronnej, w jednym w ypadku w drodze zasiedzenia, na podstaw ie orzeczenia sądowego, ugody sądow ej, a także decyzji organu adm inistracji* i Z a k re s a r t y k u ł u z o s ta ł z w ę ż o n y do k w e s tii u r e g u lo w a n ia s łu ż e b n o ś c i g ru n to w y c h i o so b is ty c h p rz e z p r z e p is y o g ó ln e, m. in. p rz e z p rz e p is y o g ó ln e p r a w rz e c z o w y c h o g ra n ic z o n y c h o ra z ptzez p rz e p is y p o z a k o d e k s o w e. J e ś li c h o d z i o te o s ta tn ie p rz e p is y, to b e z u ś w ia d o m ie n ia s o b ie z a w a r ty c h w n ic h u n o rm o w a ń s p o jrz e n ie n a s łu ż e b n o ś c i n ie je s t a n i ja s n e, a n i p e łn e. P r z e p is y a r t. 285 305 k.c. i a r t. 145 146 k.c. są p o w o ły w a n e w te k ś c ie w z a s a d z ie t y l k o d la z a z n a c z e n ia, że te ż r e g u lu ją d a n ą k w e s tię.

N r 4 (136) P o w s ta n ie o r a z w y g a ś m ę c ie s łu ż e b n o ś c i g r u n to w e j i o s o b is te j 3J N atom iast poza w ypadkiem zasiedzenia żadna służebność nie pow staje ex lege2. W szczególności żadna służebność nie w ypływ a ani z naturalnego położenia m iejsca, ani z obow iązków nałożonych przez praw o. Również służebności przew idziane w art. 145 i 151 k.c. nie pow stają ex lege. Te przepisy praw a sąsiedzkiego przew idują roszczenia o ustanow ienie służebności. N a mocy przepisów praw a sąsiedzkiego, ex lege istnieją tylko obowiązki i odpow iadające im upraw nienia, przy czym upraw nienia te mogą być uchylane przez służebności bierne. Z arów no służebności, których pow stanie przew idują przepisy p raw a sąsiedzkiego, jak i służebności bierne nie są w yłączane z reżym u służebności. Tzw. służebności legalne w cale nie is tn ie ją 3. Służebność gruntow a nie może już obecnie pow stać n a mocy jednostronnego ośw iadczenia w łaściciela co do obciążenia jednej ze swych nieruchom ości n a rzecz drugiej i konstytutyw nego w pisu do księgi w ieczystej. Zgodnie z zasadą p ra w a rzym skiego nemini res sua servit, art. 247 k.c. głosi, że ograniczone praw o rzeczowe w ygasa, jeżeli przejdzie na w łaściciela rzeczy obciążonej albo jeżeli ten, kom u praw o takie przysługuje, nabędzie w łasność rzeczy obciążonej. Otóż art. 187 pr. rzecz, zaw ierał w yjątek od pow ołanej zasady. P rzepis ten m iał na celu u ła t w ienie zbycia lub obciążenia nieruchom ości, której eksploatacja w ym aga częściowego korzystania z innej nieruchom ości. Poniew aż Państw o nie jest zainteresow a ne w sztucznym popieraniu obrotu nieruchom ościam i, przytoczony cel nie może być uznany za istotny. 4 A rt. 187 pr. rzecz, nie m iał społeczno-gospodarczego u zasadnienia i dlatego jego odpow iednik nie znalazł się w kodeksie cyw ilnym. 2. Co się tyczy ustanow ienia służebności gruntow ej n a podstaw ie um owy (art. 245 1 w zw iązku z art. 155 1 k.c.), to art. 285 1 k.c. w ypow iada zasadę, że służebność może być ustanow iona na rzecz w łaściciela nieruchom ości, tj. osoby fizycznej lub praw nej, w tym rów nież S k arb u P aństw a. Służebność przysługuje na rzecz całej nieruchom ości. Nie może być zatem ustanow ioną na rzecz udziału lub części udziału współw łaściciela nieruchom ości albo w spółspadkobiercy, w szczególności w ta k i sposób, by obciążała innego w spółw łaściciela albo w spółspadkobiercę. 5 U stanow ienie służebności nie zm ierza do utrzym ania istniejącego stan u p raw nego. Jeżeli więc nieruchom ość jest przedm iotem współwłasności, to ustanow ienie służebności na rzecz tej całej nieruchom ości nie stanow i czynności zachow aw czej (art. 209 k.c.).6 U stanow ienie służebności jest czynnością, k tó ra z reguły p rzekracza zakres zwykłego zarządu, i dlatego z reguły w ym aga zgody wszystkich w spółw łaścicieli (art. 199 k.c.), a w konsekw encji w szystkich w spółspadkobierców (art. 1035 w zw iązku z art. 199 k.c.). 2 O d m ie n n ie : S. Cichosz, T. S za w lo w sk i: P r a w a rz e c z o w e o g ra n ic z o n e, C e n tr a l n e Z a o c z n e S tu d iu m N o w eg o P r a w a C y w iln e g o, R o d z in n e g o i O p ie k u ń c z e g o 1965,. zesz. 11, s. 33. 3 in a c z e j n a t l e p r a w a rz e c z o w e g o S. Szer: N o w e p r a w o rz e c z o w e, D P P 1947, n r 5^ s. 14. 4 P o r. J. W asilk o w sk i: Z a ry s p r a w a rz e c z o w e g o, 1963, s. 172, s. 146 147. 5 P o r. S. B reyer: O rz e c z n ic tw o w s p r a w a c h o s łu ż e b n o ś c i g r u n to w e i in n e d o s tę p y ' d o n ie ru c h o m o ś c i, B M S 1963, n r 5, s. 43. O d m ie n n ie : o rz e cz. SW d la m. s t. W a rsz a w y z d n ia 8 lis to p a d a 1958 r. I I I C r 1525./58, B M S 1959, n r 4, s. 57 59 o ra z M. R a fac z -K rz y - żan o w sk a: S p o s trz e ż e n ia z p r a k ty k i n a d z w y c z a jn o r e w iz y jn e j n a o d c in k u s łu ż e b n o ś c i g ru n to w y c h, B M S 1961, n r 2, s. 37. 6 W te j k w e s tii n ie tr a f n e j e s t o rz e cz. SN z d n ia 16 lu te g o 1963 r. I I I C R 195/62,. O S N C P 1964, p o z. 19 i O S ip K A 1964, poz. 30.

32 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) Na tle konstrukcji ustaw y (art. 128 k.c. oraz art. 233 k.c.) służebność może być ustanow iona rów nież na rzecz państw ow ej osoby praw nej (np. przedsiębiorstw a państwowego), k tóra w ykonuje w im ieniu w łasnym względem zarządzanej przez nią części m ienia ogólnonarodowego, będącego nieruchom ością, u p raw nienia p łynące z w łasności państw ow ej, oraz na rzecz użytkow nika wieczystego g ru n tu sta nowiącego w łasność p ań stw o w ą.7 W charakterze w yjątku od zasady, że służebność może być ustanow iona na rzecz w łaściciela nieruchom ości, art. 175 pr. rzecz, przew idyw ał, iż służebność może być ustanow iona także na rzecz każdoczesnego w łaściciela oznaczonego przedsiębiorstw a. W krótce po w ejściu w życie praw a rzeczowego podkreślano, że powołany przepis stanow i oryginalną koncepcję polskiego ustaw odaw cy8, pew ną in n o w ację.9 W m iarę jednak pogłębiania się przem ian społeczno-gospodarczych, poglądy co do przydatności art. 175 pr. rzecz, ulegały zm ianie. Otóż jeśli chodzi o przedsiębiorstw o państw owe, to potrzebom, które art. 175 pr. rzecz, m iał na względzie, m ożna uczynić zadość na podstaw ie art. 128 2 w zw iązku z art. 285 1 k.c., a ponadto na podstaw ie art. 4 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o zasadach i trybie w yw łaszczania nieruchom ości (Dz. U. z 1961 r. N r 18, poz. 94). Z art. 175 pr. rzecz, korzystałyby w ięc głów nie przedsiębiorstw a pryw atne. Z reszt ą w obecnych stosunkach przepis ten nie m iałby dla przedsiębiorstw pryw atnych praktycznego zn aczen ia10. A rt. 175 pr. rzecz, nie harm onizow ał zatem z istn iejącym i stosunkam i gospodarczym i i dlatego jego odpow iednik nie znalazł się w kodeksie cywilnym. Obecnie w yjątek od pow ołanej wyżej zasady norm uje m. in. «rt. 286 k.c. P or. też art. 146 k.c. Służebność obciąża nieruchom ość stanow iącą odrębny przedm iot w łasności (art. 285 1 k.c.) osoby fizycznej lub osoby praw nej, także S karbu Państw a, obciąża zatem całą nieruchom ość. Służebność nie może więc obciążyć udziału lub części udziału w spółw łaściciela nieruchom ości albo w spółspadkobiercy, w szczególności na rzecz innego w spółw łaściciela albo w spółspadkobiercy. Obciążenie nieruchom ości służebnością nie jest czynnością zachowawczą (art. 209 k.c.). O bciążenie to stanow i częściową alienację upraw nień, a w ięc rozporządzenie. Dlatego w ym aga ono zgody w szystkich współw łaścicieli (art. 199 k.c.), a w konsekw encji również w szystkich w spółspadkobierców (art. 1035 w związku z art. 199 k.c.). Ponadto służebność może obciążyć u p raw n ien ia przew idziane w art. 128 2 k.c. oraz w ieczyste użytkow anie gruntu. * U stanow ienie służebności na podstaw ie um ow y może dojść do skutku także z zastrzeżeniem term inu albo pod w arunkiem (art. 254 2 w związku z art. 157 k.c.). Do pow ołania służebności do życia przez um owę w ystarcza, żeby stanow iące składnik tej um ow y ośw iadczenie w łaściciela nieruchom ości, k tóry u stan aw ia słu żebność, było złożone w form ie aktu notarialnego (art. 245 2 k.c.). Oświadczenie w łaściciela nieruchom ości, na rzecz którego następuje ustanow ienie służebności, może być złożone naw et w sposób dorozum iany (art. 60 k.c.). Jeżeli nieruchom ość obciążana służebnością m a urządzoną księgę w ieczystą, to w płynięcie do państw o wego b iu ra notarialnego, prow adzącego tę księgę, dokum entu w form ie aktu no " D a le j id z ie J. G o ław sk a: Z b y w a n ie, o b c ią ż a n ie i w y d z ie r ż a w ia n ie n ie ru c h o m o ś c i p a ń s tw o w y c h, P U G 1962, n r 12, s. 397. 8 P o r. S. Szer: N o w e p ra w o rz e c z o w e, D P P 1947, n r 5, s. 15.» P o r. J. W as ilk o w s k i: P r a w a rz e c z o w e o g ra n ic z o n e, P N 1947, n r 9 10, s. 180 181. io P o r. J. W as ilk o w s k i: P r a w o rz e c z o w e w z a ry s ie, 1957, s. 229 o ra z Z a ry s p r a w a rz e c z o w e g o s. 172 173.

N r 4 (136) P o w s ta n ie o r a z w y g a ś n ię c ie s łu ż e b n o ś c i eruntotuej i o s o b is te } 33 tarialnego zaw ierającego oświadczenie w łaściciela nieruchom ości, który ustanaw ia służebność, zastępuje złożenie tego ośw iadczenia właścicielowi nieruchom ości, na rzecz którego dochodzi do ustanow ienia służebności (art. 126 1 pr. rzecz.). Służebność zostaje pow ołana do życia n a podstaw ie sam ej umowy. U m ow a m a chara k te r konstytutyw ny i z reguły w yw iera skutek rzeczowy (art. 245 1 w związku z art. 155 1 k.c.). W konsekw encji w pis do księgi w ieczystej m a znaczenie ty l ko d ek laraty w n e.11 Jeżeli osoba, która składa oświadczenie co do ustanow ienia służebności, nie jest w łaścicielem nieruchom ości, służebność pow staje jedynie w tedy, gdy nieruchomość ma urządzoną księgę wieczystą i zachodzą przesłanki przew idziane w art. 20 pr. rze cz.12 3. Służebność gruntow a może być też ustanow iona na mocy czynności praw nej jednostronnej, m ianow icie przez testam ent, jeżeli spadkodaw ca obciąża n ieru chom ość w chodzącą w skład rozrządzanego m ajątk u n a rzecz innej nieruchom ości. 4. W ypadek nabycia służebności gruntow ej przez zasiedzenie norm uje art. 292 k.c. 5. Służebność gruntow a pow staje na podstaw ie orzeczenia sądowego w razie uw zględnienia roszczenia o ustanow ienie służebności, przysługującego stosownie do przepisów art. 145, 146 i 151 k.c. W postanow ieniu o zniesieniu w spółw łasności sąd może przy podziale gruntu obciążyć poszczególne części potrzebnym i służebnościam i (art. 212 1 k.c.). Źródłem pow stania służebności może być też postanow ienie działowe (art. 1058 i 1035 w zw iązku z art. 212 1 k.c.). Nie jest w reszcie w yłączone pow stanie służebności w w yniku uw zględnienia roszczenia o zaw arcie um ow y przyrzeczonej o ustanow ienie służebności (art. 390 2 w związiku z art. 389 k.c.). P onadto służebność gruntow a pow staje na mocy ugody sądow ej (art. 223, 184 185 k.p.c.). 6. W edług art. 4 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o zasadach i try b ie w yw łaszczania nieruchom ości w yw łaszczenie może polegać także n a ograniczeniu p ra w a własności. W ywłaszczenie przez ograniczenie praw a w łasności sprow adza się do obciążenia nieruchom ości (pozostającej nadal w e w ładaniu dotychczasow ego podmiotu) m. in. służebnością gruntow ą n a rzecz Państw a, organu adm inistracji, in sty tu cji państw ow ej lub przedsiębiorstw a państw ow ego.13 II. PO ZO STANIE W MOCY SŁU ŻEBN O ŚC I GRUNTOW EJ 1. U staw a przew iduje szereg sytuacji, w których w ygasają obciążenia n ie ru chomości. Jednakże pomim o nabycia pierw otnego nieruchom ości obciążonej, spełnienia się przesłanek rękojm i w iary publicznej ksiąg w ieczystych, dalej, upraw om ocnien ia się postanow ienia o przysądzeniu w łasności nieruchom ości obciążonej, w reszcie w yrażonej w niektórych ustaw ach zasady co do w ygaśnięcia obciążeń n ieru chom ości służebności gruntow e pozostają niekiedy w mocy. Li P o r. n p. o rz e c z. S N z d n ia 4 lip c a 1960 r. 1 C R 347/60, O S P ik A 1962, ptoz. 70 1 O SN 1962, p o z. 126. 12 P o r. J. W asilk o w sk i: Z a ry s p r a w a rz e c z o w e g o, s. 142. 13 P o r. W. Ramus: P r a w o w y w ła s z c z e n io w e K o m e n ta rz, w y d. II, 1965, s. 27. 3 P a lestr a

34 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) 2. Otóż w charakterze w y jątk u od zasady, że nabycie pierw otne nieruchom ości obciążonej następnie w stanie w olnym od obciążenia (por. niżej p k t IV ust. 6), służebność gruntow a nie w ygasa, gdy w ynika to z przepisu ustaw y lub z istoty i fu n k cji danego sposobu nabycia w łasności. W szczególności służebność nie w y gasa w razie nabycia w łasności nieruchom ości obciążonej przez przem ilczenie oraz przez zasiedzenie. u 3. Pom im o spełnienia się przesłanek przew idzianych w art. 20 pr. rzecz, n a byw ca nieruchom ości nie m oże się zasłaniać rękojm ią w iary publicznej ksiąg w ieczystych w odniesieniu do nie ujaw nionej w księdze w ieczystej służebności gruntow ej, k tó ra została ustanow iona w zw iązku z przebudow ą ustroju rolnego lu b w zw iązku z w ykonaniem narodow ego p la n u gospodarczego, a tak że w odniesieniu do służebności drogowej (art. 145 k.c.) i służebności budynkow ej (art. 151 k.c.). Służebność gruntow a obciąża zawsze całą nieruchom ość. U trzym uje się więc w mocy w stosunku do w szystkich w spółw łaścicieli dopóty, dopóki utrzym uje się w mocy choćby w stosunku do jednego z tych w spółw łaścicieli. Dlatego też w razie nabycia n a w spółw łasność całej nieruchom ości obciążonej służebnością nie ujaw nioną w księdze w ieczystej, służebność utrzy m u je się w mocy na całej nieruchom ości, jeżeli choćby jeden z nabyw ców nie może się powołać n a rękojm ię w iary publicznej ksiąg w ieczystych. W w yp ad ku zaś nab y cia udziału w e w spółw łasności nieruchom ości obciążonej służebnością nie ujaw nioną w księdze w ieczystej, służebność ta utrzym uje się w mocy n a całej nieruchom ości, jeżeli w rękach zbyw cy pozostaje reszta udziału w e w spółw łasności tej nieruchom ości15. 4. W charakterze w y jątk u od zasady w ypow iedzianej w art. 1000 1 k.p.c. pozostaje w mocy służebność gruntow a zn ajd u jąca pełne pokrycie w cenie n a bycia (art. 1000 3 k.p.c.), służebność, której przysługuje pierw szeństw o przed w szystkim i hipotekam i (art. 1000 3 k.p.c.), dalej służebność, k tó ra w praw dzie nie czyni zadość żadnej z tych przesłanek, jednakże jest dla nieruchom ości w ładnącej konieczna, a nie obciąża w sposób istotny w artości nieruchom ości obciążonej (art. 1001 k.p.c.), ponadto bez w zględu n a przesłanki, o których m owa służebność ustanow iona w zw iązku z przebudow ą ustroju rolnego lub w związku z w ykonaniem narodow ego planu gospodarczego, służebność drogowa i służebność budynkow a (art. 1000 2 k.p.c.). 5. Pom im o w y rażen ia w niektórych ustaw ach zasady co do w ygaśnięcia obciążeń nieruchom ości, służebności gruntow e w w ielu w ypadkach pozostają w mocy. Otóż art. 18 dekretu Polskiego K om itetu W yzwolenia Narodowego z dnia 6 w rześnia 1944 r. o przeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13 z póżn. zm.) głosi, że nabyw ca otrzym uje od S karbu P ań stw a ziemię w stanie w olnym od ciężarów, przy czym odpow iedzialność S k arbu P ań stw a za dotychczasowe obdłużenie hipoteczne będzie uregulow ane odrębnym dekretem. Zgodnie z 8 rozporządzenia M inistra R olnictw a i R eform Rolnych z dnia 1 m arca 1945 r. w spraw ie w ykonania dekretu o przeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51 ze zm.), długi niehipotekow ane nie obciążają S karbu Państw a. Sąd N a j w yższy w uchw ale podjętej w składzie 7 sędziów z dnia 24 m arca 1962 r. 1 CO i* P o r. o rzecz. SN z d n ia 29 g ru d n ia 1967 r. III CR 59/67, O SN C P 1968, poz. 128. 15 P o r. o rz e c z. S N z d n ia 4 lip c a 1960 r. 1 CR 347/60, O S P ik A 1962, poz. 70 i O SN 1962, po z. 126. C o d o u s ta n o w ie n ia s łu ż e b n o ś c i n a p o d s ta w ie u m o w y i ta k ie g o ż o b c ią ż e n ia s łu ż e b n o ś c ią w te d y, k ie d y n ie ru c h o m o ś ć s ta n o w i p rz e d m io t w s p ó łw ła s n o ś c i- p o r. w y ż e j p k t I u s t. 2.

N r 4 (136) P o w s ta n ie o ra z w y g a ś n ię c ie s łu ż e b n o ś c i g r u n to w e j i osobistej 35 1/62 (OSNCP 1963, poz. 29) w yjaśnił pow ołane przepisy w ten sposób, że S karbu P aństw a nie obciążają jedynie długi niehipotekow ane, a zatem obciążają go w szelkie praw a rzeczowe ujaw nione w księdze hipotecznej (gruntow ej), w tym rów nież służebności gruntow e ujaw nione w te j księdze. Jednakże w m yśl art. 1 u st. 2 dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o w pisyw aniu w księgach hipotecznych {gruntowych) praw a w łasności nieruchom ości przejętych na cele reform y rolnej {Dz. U. N r 39, poz. 233), przy w pisyw aniu w łasności na rzecz S karbu P aństw a, spośród służebności trw ający ch n ad al pozostają te, k tó re decyzją organ u adm in i strac ji zostały u trzym ane w mocy. Również w edług art. 5 dekretu z dnia 6 w rześnia 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictw ie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 49, poz. 279 ze zm.) oraz w edług art. 2 ust. 2 dekretu z dnia 5 w rześnia 1947 r. o przejściu na w łasność P ań stw a m ienia pozostałego po osobach przesiedlanych do ZSRR (Dz. U. N r 59, poz. 318; zm.: Dz. U. z 1949 r. N r 53, poz. 404), nieruchom ości S karbu P aństw a są obciążone tym i służebnościam i gruntow ym i, k tó re decyzją organu adm inistracji zostały utrzym ane w mocy. Por. też art. 6 ust. 3 dekretu z dnia 28 października 1947 r. o mocy praw nej ksiąg w ieczystych na obszarze Ziem Odzyskanych i b. W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 66, poz. 410).. Z art. 1 ust. 2 p k t 1 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o um orzeniu niektórych długów i ciężarów (Dz. U. N r 17, poz. 72) w ynika, że od dnia w ejścia w życie te j ustaw y w yłączone jest w wyżej w skazanych w ypadkach zapadnięcie decyzji co do utrzy m ania w mocy służebności gruntow ej. Pow ołana ustaw a nie w ym ienia dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o przejęciu na w łasność P aństw a nie pozostających w faktycznym w ładaniu w łaścicieli n ieru chom ości ziem skich położonych w niektórych pow iatach w ojew ództw a białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i krakow skiego (Dz. U. N r 46, poz. 339), a art. 2 ust. 1 tegoż dekretu głosi, że nieruchom ości objęte jego- dyspozycją są obciążone tym i służebnościam i gruntow ym i, które decyzją organu adm inistracji zostały u trzym ane w mocy. Pom inięcie w spom nianego w ypadku przez przepis art. 1 ust. 2 pkt 1 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. zdaje się być w ynikiem przeoczenia ustaw odaw cy. W istocie również i ten w ypadek podlega reżym ow i a art. 1 ust. 2 p k t 1 tej ustaw y. Ponadto w m yśl art. 1 ust. 2 p k t 2 i 3 cyt. w yżej ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. (Dz. TJ. N r 17, poz. 72) trw a ją nadal służebności gruntow e obciążające nieruchom ości przejęte n a w łasność P aństw a na podstaw ie dekretu z dnia 12 g ru d n ia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na w łasność S karbu P aństw a (Dz. U. N r 15, poz. 82) oraz służebności gruntow e w ym ienione w art. 5 ust. 1 dekretu z dn ia 24 kw ietnia 1952 r. o zniesieniu fun d acji (Dz. U. N r 25, poz. 172), tj. słu żebności na rzecz gospodarstw m ałorolnych i średniorolnych. Służebności gruntow e pozostają w mocy także w w ypadkach przew idzianych w innych przepisach. M ianow icie w edług art. 6 ust. 1 i 3 ustaw y z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na w łasność P aństw a podstaw ow ych gałęzi gospodarki narodow ej (Dz. U. N r 3, poz. 17) pozostają n ad al te służebności gruntow e, które w chw ili ich pow stan ia były gospodarczo uzasadnione. Zgodnie z 4 ust. 2 i 3 oraz 5 ust. 1 p kt 6 rozporządzenia Rady M inistró w z dnia 10 lutego 1951 r. w spraw ie przekazyw ania rolniczym spółdzielniom p ro d uk cy jn ym nieruchom ości rolnych stanow iących w łasność P aństw a (Dz. U.

36 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) N r 10, poz. 77), spółdzielnia produkcyjna przejm uje odpow iedzialność za niektóre służebności gruntow e obciążające nieruchom ość państw ow ą, a m ianow icie za słu żebności określone w decyzji o przekazaniu spółdzielni tej nieruchom ości do u ży t kow ania. ' j ( Stosownie do art. 15 ust. 1 dekretu z dnia 18 kw ietnia 1955 r. o uw łaszczeniu i o uregulow aniu innych sp raw zw iązanych z refo rm ą rolną i osadnictw em ro l nym (Dz. U. z 1959 r. N r 14, poz. 78), pozostają nadal służebności gruntow e obciążające gospodarstw a rolne (działki pracow nicze, rzem ieślnicze), które, jako opuszczone przez w łaścicieli przed w ejściem w życie dekretu, przeszły n a w łasność P aństw a. Z kolei, w m yśl art. 2 ust. 1 ustaw y z dnia 13 llpca 1957 r. o zm ianie dekretu z dnia 18 kw ietnia 1955 r. o uw łaszczeniu i o uregulow aniu innych spraw zw iązanych z reform ą rolną i osadnictw em rolnym (Dz. U. z 1961 r. N r 32, poz. 161) oraz w m yśl 2 rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 5 sierpnia 1961 r. w spraw ie opuszczonych gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 39, poz. 198), n ie ru chomości w ym ienione w tych przepisach a opuszczone przez właścicieli po dniu 28 k w ietn ia 1955 r. i n a tej podstaw ie p rzejęte n a w łasność P ań stw a są obciążone tym i służebnościam i gruntow ym i, k tó re decyzja organu ad m in istracji u trzy m ała w mocy.16 W edług art. 12 ust. 1 ustaw y z dnia 28 m a ja 1957 r. o sprzedaży przez P a ń stw o dom ów m ieszkalnych i działek budow lanych (Dz. U. N r 31, poz. 132), słu żebności gruntow e zostają utrzym ane w mocy w tedy, kiedy um ow a sprzedaży zaw iera ta k ie postanow ienie. Z art. 9 ust. 1 u staw y z dnia 25 lutego 1958 r. o uregulow aniu stan u p raw nego m ienia pozostającego pod zarządem państw ow ym (Dz. U. Nr. 11, poz. 37) w ynika, że pozostają n ad al służebności gruntow e obciążające sk ładn ik i m a ją t kow e przedsiębiorstw a przejętego na w łasność P aństw a. Służebności gruntow e trw a ją też n ad al stosow nie do niektórych przepisów w y danych bądź równocześnie, bądź też po w ejściu w życie ustaw y z dnia 12 m a r ca 1958 r. (Dz. U. N r 17, poz. 72). Otóż w edług art. 25 ustaw y z d n ia 12 m arca 1958 r. o zasadach i try b ie w y w łaszczenia nieruchom ości (Dz. U. z 1961 r. N r 18, poz. 94), pozostaje n ad al słu żebność gruntow a obciążająca nieruchom ość w yw łaszczoną, jeżeli pom iędzy u biegającym się o w yw łaszczenie a osobą, k tórej p rzysługuje służebność gruntow a, została zaw arta um owa zaw ierająca takie postanow ienie. Poza tym, w m yśl art. 22 ust. 1 p k t 1 pow ołanej ustaw y, nieruchom ość w yw łaszczoną obciążają te służebności gruntow e, które decyzja o w yw łaszczeniu utrzym ała w mocy. Por. też art. 32 ust. 1 tej ustaw y. Podobnie stanow i art. 9 ust. 1 i 3 ustaw y z dnia 12 m arca 1959 r. o sprzedaży państw ow ych nieruchom ości rolnych oraz o uporządkow aniu niektórych spraw zw iązanych z przeprow adzeniem reform y rolnej i osadnictw a rolnego (Dz. U. N r 17, poz. 71, zm.: Dz. U. z 1963 r. N r 28, poz. 168). M ianowicie nieruchom ości p rzejęte n a w łasność P aństw a są obciążone ty m i służebnościam i gruntow ym i, k tó re decyzją org an u adm in istracji zostały utrzym ane w mocy. Z godnie z art. 21 ustaw y z d n ia 22 m a ja 1958 r. o teren ach dla budow nictw a dom ów jednorodzinnych w m iastach i osiedlach (Dz. U. N r 31, poz. 138; zm.: Dz. U. z 1961 r. N r 7, poz. 47 i N r 32, poz. 159), trw a ją nadal n a gruncie słu 1«P or. J. Paliw oda: R ola a k tu a d m in is tr a c y jn e g o w k s z ta łto w a n iu s to su n k ó w w ła s n o ściow y ch w ro ln ictw ie, 1965, s. 131 134.

N r 4 (136) P o w s ta n ie o r a z w y g a ś n ię c ie s łu ż e b n o ś c i g r u n to w e j i o s o b is te j 37 żebności gruntow e obciążające nieruchom ości objęte podziałem, jeżeli organu adm inistracji nie stanow i inaczej. decyzja Stosow nie do art. 161 1 k.c. oraz art. 1068 1 k.c. w zw iązku 6 rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 28 listopada 1964 r. w spraw ie przenoszenia w łasności nieruchom ości rolnych, znoszenia w spółw łasności takich nieruchom ości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 45, poz. 304), pozostają nadal służebności gruntow e obciążające nieruchom ość, k tóra jako nadw yżka obszaru została p rzejęta n a w łasność P aństw a. W edług art. 9 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o scalaniu i w ym ianie gruntów (Dz. U. Nr 3, poz. 13), na gruntach poddanych scaleniu lub w ym ianie pozostają te służebności gruntow e, o których nie w spom ina decyzja o zatw ierdzeniu p ro jektu scalenia lub w ym iany. Por. też art. 4 ust. 3 ustaw y z dnia 17 lutego 1960 r o u tracie mocy praw nej niektórych ksiąg w ieczystych (Dz. U. N r 11, poz. 67). A rtykuł 11 ust. 1 p k t 1 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o przym usow ym w y kupie nieruchom ości wchodzących w skład gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 3, poz. 14) oraz art. 16 w zw iązku z art. 18 ust. 1 ustaw y z tej sam ej daty o re n tach i innych św iadczeniach dla rolników przekazujących nieruchom ości rolne na w łasność P aństw a (Dz. U. N r 3, poz. 15) głoszą, że nieruchom ości objęte dyspozycją w spom nianych przepisów, po ich przejściu na w łasność P aństw a, są obciążone tym i służebnościam i gruntow ym i, które decyzją organu adm inistracji zostały utrzym ane w mocy. III. Z M IA N A TREŚCI SŁ U Ż E B N O ŚC I G R U N TO W EJ Do zm iany treści służebności gruntow ej może dojść na podstaw ie um owy, orzeczenia sądowego i decyzji organu adm inistracji. N atom iast ze w zględu na zasadę w yrażoną w art. 247 k.c. oraz ze w zględu na b rak w kodeksie cyw ilnym odpow iednika art. 187 pr. rzecz, źródłem zm iany treści służebności gruntow ej nie może już być jednostronne oświadczenie w łaściciela nieruchom ości w ładnącej i obciążonej. W edług art. 248 1 k.c., do zm iany treści służebności gruntow ej potrzebna jest um ow a pom iędzy w łaścicielem nieruchom ości w ładnącej a w łaścicielem nieruchom ości obciążonej. Umowa nie w ym aga form y szczególnej. Jeżeli jednak służebność jest ujaw niona w księdze w ieczystej, wchodzi w rachubę art. 20 pr. o ks. wiecz. Zm iana treści służebności następuje na mocy umowy, a jeżeli służebność jest ujaw niona w księdze w ieczystej w w yniku w pisu zm iany do te j księgi (art. 115 pr. rzecz.). Zm ianę treści służebności gruntow ej w skutek orzeczenia sądowego norm ują art. 290 3 i 291 k.c. W szeregu w ypadków, do zm iany treści służebności gruntow ej dochodzi na podstaw ie decyzji organu adm inistracji. Ju ż decyzja o utrzym aniu w mocy słu żebności jako niezbędnej może m ieścić w sobie zm ianę treści tej służebności. W szczególności w edług art. 1 ust. 3 dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o w pisyw aniu w księgach hipotecznych (gruntowych) praw a w łasności nieruchom ości przejętych na cele reform y rolnej (Dz. U. N r 39, poz. 233), treść utrzym anej w mocy służebności gruntow ej m ogła być zm ieniona decyzją.organu ad m in istracji stosownie do potrzeb nowo utw orzonego gospodarstwa. Z kolei w m yśl art. 6 ust. 3 dekretu z dnia 28 października 1947 r. o mocy praw nej ksiąg w ieczystych na obszarze Ziem O dzyskanych i b. W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 66, poz.

38 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) 410), granice treści utrzym anej w mocy służebności gruntow ej u stalała decyzja o r ganu adm inistracji. P or. też art. 2 ust. 3 tego dekretu. Z art. 1 ust. 2 p k t 1 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o um orzeniu niektórych długów i ciężarów (Dz. U. N r 17, poz. 72) w ynika, że od dnia w ejścia w życie tej ustaw y w yłączone je st w w yżej w skazanych w ypadkach zapadnięcie decyzji co do zm iany treści służebności gruntow ej. W edług art. 4 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o zasadach i try b ie w yw łaszczania nieruchom ości (Dz. U. z 1961 r. N r 18, poz. 94), w yw łaszczenie może polegać m. in. n a ograniczeniu innego niż w łasność p raw a rzeczowego n a nieruchomości. W ywłaszczenie przez ograniczenie praw a rzeczowego ograniczonego je st skierow ane nie przeciw ko w łaścicielow i nieruchom ości, lecz przeciw ko osobie, k tó rej to praw o przysługuje. Jeśli chodzi o służebność gruntow ą, to w spom niane w y w łaszczenie polega n a zm ianie treści służebności w celu zw ężenia te j treści. W m yśl a rt. 21 ust. 2 ustaw y z dnia 22 m a ja 1958 r. o terenach dla budow nictw a domów jednorodzinnych w m iastach i osiedlach (Dz. U. N r 31, poz. 138; zm.: Dz. U. z 1961 r. N r 7, poz. 47 i N r 32, poz. 159), sposób w ykorzystyw ania służebności gruntow ej może być zm ieniony decyzją organu adm inistracji. Z reguły, sku tk iem ostatecznej decyzji organu ad m in istracji jest k o n stytu ty w n a zm iana treści służebności także w tedy, gdy służebność jest ujaw niona w k siędze w ieczystej; wówczas w pis zm iany m a tylko ch arak ter deklaratyw ny, chociaż przepisy szczególne mogą stanow ić inaczej. IV. W T G A S N IĘ C IE S Ł U Ż E B N O Ś C I G R U N T O W E J 1. W ygaśnięcie służebności gruntow ej następ u je w razie upływ u term in u końcowego lub spełnienia się w aru n k u rozw iązującego, w w ypadku zrzeczenia się słu żebności przez w łaściciela nieruchom ości w ładnącej, wobec przejścia służebności n a w łaściciela nieruchom ości obciążonej lub nabycia nieruchom ości obciążonej przez w łaściciela nieruchom ości w ładnącej, w w ypadku niew ykonyw ania służebności, w zasadzie jeżeli doszło do n abycia pierw otnego nieruchom ości obciążonej, z reguły w sk utek uzasadnionego pow ołania się n a rękojm ię w iary publicznej ksiąg w ieczystych, z reguły w w yniku egzekucji z nieruchom ości obciążonej, na podstaw ie orzeczenia sądowego, na mocy sam ej ustaw y (ex lege), stosow n ie do decyzji organu adm inistracji. W edług 4 ust. 2 i 3 rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 10 lutego 1951 r. w spraw ie przekazyw ania rolniczym spółdzielniom produkcyjnym nieruchom ości rolnych stanow iących w łasność P ań stw a (Dz. U. N r 10, poz. 77), spółdzielnia p ro duk cy jn a nie p rzejm u je odpow iedzialności za niektóre służebności gruntow e obciążające nieruchom ość państw ow ą przekazaną spółdzielni do użytkow ania. Treść tego przepisu nie daje w ystarczającej podstaw y do uznania, że w ygasły służebności za k tóre spółdzielnia nie przejęła odpowiedzialności. Rozważany przepis m a n a w zględzie jedynie sw oiste zaw ieszenie w ykonyw ania tych służebności. 2. W w ypadku gdy służebność została pow ołana do życia przez um ow ę zaw ierającą postanow ienie co do term in u końcowego albo w aru n k u rozw iązującego, n a d e j ście term inu albo spełnienia się w arunku pow oduje w ygaśnięcie służebności. To w ygaśnięcie ipso iure, nie jest objęte dyspozycją art. 125 1 pr. rzecz. W ygasa w ięc także służebność ujaw niona w księdze w ieczystej. W ykreślenie (por. jednak art. 28 pr. o ks. wiecz.) m a ch a rak te r tylko d ek laratyw n y.17 17 P or. J. W asilkow ski: Z arys p ra w a rzeczow e g o, s. 146.

N r 4 (136) Powstanie oraz wygaśnięcie służebności gruntowe} i osobistej 39 3. Stosow nie do art. 246 k.c. zrzeczenie się służebności gruntow ej przez w łaściciela nieruchom ości w ładnącej spraw ia, że praw o to w ygasa. W spom niane zrzeczenie się jest czynnością p raw n ą jednostronną. W ygaśnięcie służebności następ u je n a podstaw ie zrzeczenia się złożonego w łaścicielow i nieruchom ości obciążonej. Sam o zrzeczenie się nie w ym aga form y szczególnej. Jeżeli jed nak służebność jest ujaw niona w księdze w ieczystej, to zrzeczenie się pow inno być zaw arte w dokum encie z podpisem notarialnie pośw iadczonym (art. 20 pr. o ks. wiecz.). W płynięcie takiego dokum entu do państw ow ego b iu ra notarialnego prow adzącego księgę w ieczystą zastępuje złożenie zrzeczenia się w łaścicielow i nieruchom ości obciążonej (art. 126 2 pr. rzecz.). Dopiero w ykreślenie służebności z księgi w ieczystej w yw ołuje sku tek konstytutyw ny (art. 125 1 pr. rzecz.). 4. Ze w zględu na zasadę w yrażoną w art. 247 k.c. i b rak w kodeksie cyw ilnym odpow iednika art. 187 pr. rzecz., służebność gruntow a w ygasa, jeżeli dochodzi do połączenia w jednej osobie służebności i w łasności nieruchom ości obciążonej. 5. W ygaśnięcia służebności w sk u tek niew ykonyw ania dotyczy art. 293 k.c. 6. W w ypadku nabycia pierw otnego nieruchom ości obciążonej, w łasność te j nieruchom ości przechodzi n a nabyw cę ze w zględu n a b rak n astępstw a p raw nego pom iędzy dotychczasow ym a now ym w łaścicielem w zasadzie w stanie w olnym od obciążeń. Tym sam ym służebność gruntow a w ygasa. Jednakże co do istotnych w y jątk ó w od te j zasady por. w yżej p k t II ust. 2. 7. W m yśl art. 20 pr. rzecz, treść księgi w ieczystej rozstrzyga n a korzyść tego, k to nabyw a w łasność przez czynność p raw n ą w dobrej w ierze i pod tytułem odpłatnym od osoby, na rzecz k tó rej to p raw o było w pisane w księdze w ieczystej. Sform ułow anie art. 20 pr. rzecz, co do treści księgi w ieczystej" oznacza, że gdy w edług te j treści nabyw ane p raw o jest w olne od obciążeń, a zachodzą p rzesłanki ze w spom nianego przepisu, to nabycie praw a następuje bez obciążeń. Jeżeli w ięc nabyw ca uzyskuje w łasność nieruchom ości, k tó ra je st obciążona służebnością, ale to obciążenie nie zostało ujaw nione w księdze w ieczystej, to w razie spełnienia się przesłanek z art. 20 pr. rzecz, nabyw a w łasność nieruchom ości w olną od obciążenia służebnością. Skuteczne zatem pow ołanie się na rękojm ię w iary publicznej ksiąg w ieczystych prow adzi do w ygaśnięcia słu żebn o ści18 (co do w y jątków por. p k t II ust. 3). 8. A rtyk u ł 100 1 k.p.c. w ypow iada zasadę, że w w yniku egzekucji z nieruchom ości obciążonej, m ianowicie z chw ilą upraw om ocnienia się postanow ienia o przysądzeniu własności, w ygasają ciążące na w spom nianej nieruchom ości te służebności gruntow e, które nie są ujaw nione w księdze w ieczystej lub p rzez złożenie dokum entu do zbioru dokum entów i które nie zostały zgłoszone najpóźniej na trzy dni przed rozpoczęciem licytacji, a spośród służebności ujaw nionych lub zgłoszonych te, k tó re nie zn ajd u ją pełnego pokrycia w cenie nabycia. W ygaśnięcie służebności stosownie do postanow ienia o przysądzeniu w łasności nie jest objęte dyspozycją art. 125 1 pr. rzecz. W ygasa w ięc tak że służebność ujaw n io na w księdze w ieczystej; w ykreślenie służebności z te j księgi m a jedynie ch a rak te r deklaratyw ny. i* T a k : W. P r ą d z y ń s k i: R ę k o jm ia w ia r y p u b lic z n e j k s ią g w ie c z y s ty c h, P N 1948, n r 9,10, s. 224; o rz e c z. S N z d n ia 4 lip c a 1960 r. 1 CR 347/60, O S P ik A 1962, p o z. 70 i O S N 1962, p o z. 126,; o rz e c z. SN z d n ia 29 g r u d n ia 1967 r. III CR 59/67, O S N C P 1968, p o z. 128. O d m ie n n ie : J. W itecki: O d p o w ie d z n a p y ta n ie p r a w n e, P ip 1948, n r 11, s. 127 128; A. S te lm a c h o w s k i: G lo sa d o o rz e c z. S N z d n ia 4 lip c a 1960 r. 1 CR 347/60, O S P ik A 1962, s. 415 417; A. S zpunar: U w ag i o r ę k o jm i w ia r y p u b lic z n e j k s ią g w ie c z y s ty c h, P ip 1963, n r 8 9, s. 277 278.

40 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) 9. W ygaśnięcie służebności n a mocy orzeczenia sądowego przew idują też art. 290 1 i 2, 294 oraz 295 k.c. 10. Jeśli chodzi o w ygaśnięcie służebności gruntow ej ex lege lub w m yśl decyzji organu adm inistracji, to w edług art. 18 d ek retu Polskiego K om itetu W yzwolenia N arodowego z dnia 6 w rześnia 1944 r. o przeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. z 1945 r. N r 3, poz. 13) w związku z 8 rozporządzenia M inistra Rolnictwia i Reform Rolnych z dnia 1 m arca 1945 r. w spraw ie w ykonania dekretu o przeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. N r 10, poz. 51 ze zm.), ex lege w y gasły służebności gruntow e ciążące n a nieruchom ościach przejętych n a cele refo r m y rolnej, jeżeli nie były ujaw nione w księdze gruntow ej (hipotecznej). Z kolei, stosow nie do art. 1 ust. 2 dek retu z d nia 8 sierpnia 1946 r. o w pisyw aniu w księgach hipotecznych (gruntow ych) p raw a w łasności nieruchom ości p rzejętych na cele reform y rolnej (Dz. U. Nr 39, poz. 233), stosownie do art. 5 dekretu z dnia 6 w rześnia 1946 r. o u s tro ju ' rolnym i osadnictw ie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 49, poz. 279 ze zm.) w związku z art. 6 ust. 3 dekretu z dnia 28 października 1947 r. o mocy praw nej ksiąg w ieczystych na obszarze Ziem O dzyskanych i b. W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 66, poz. 410) oraz stosownie do art. 2 ust. 2 dekretu z dnia 5 w rześnia 1947 r. o przejściu n a w łasność P ań stw a m ienia pozostałego po osobach przesiedlonych do ZSRR (Dz. U. N r 59, poz. 318; zm.: Dz. U. z 1949 r. N r 53, poz. 404) w ygasły te służebności gruntow e obciążające nieruchom ości w y m ienione w pow ołanych przepisach, k tó re decyzją organu adm inistracji nie zostały utrzym ane w mocy, przy czym w edług art. 1 ust. 2 pkt 1 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o um orzeniu niektórych długów i ciężarów (Dz. U. N r 17, poz. 72), w e w szystkich tych w yżej w skazanych w ypadkach w ygaśnięcie służebności g ru n tow ych, co do których nie zapadły decyzje, nastąpiło ex lege najpóźniej z dniem w ejścia w życie w spom nianej ustaw y.19 Dotyczy to także sytuacji, k tórą m a na względzie art. 2 ust. 1 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o przejęciu na w łasność P ań stw a nie pozostających w faktycznym w ład aniu w łaścicieli nieruchom ości ziem skich położonych w niektórych pow iatach w ojew ództw a białostockiego, lubelskiego, rzeszow skiego i krakow skiego (Dz. U. N r 46, poz. 339). P onadto na podstaw ie art. 1 ust. 1 p kt 1 w zw iązku z art. 1 ust. 2 pk t 3 u sta w y z dnia 12 m arca 1958 r., ex lege w ygasły służebności gruntow e obciążające nieruchom ości ziem skie zniesionych fu nd acji poza służebnościam i w ym ienionym i w art. 5 ust. 1 dekretu z dnia 24 kw ietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji (Dz. U. N r 25, poz. 172). Zgodnie z art. 6 ust. 1 i 3 ustaw y z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na w ła sność P aństw a podstaw ow ych gałęzi gospodarki narodow ej (Dz. U. N r 3, poz. 17) w ygasły te służebności gruntow e, które zostały umorzone, jako gospodarczo nieuzasadnione. Stosownie do art. 2 ust. 1 ustaw y z dnia 20 m arca 1950 r. o przejęciu przez P aństw o dóbr m artw ej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw ro l nych i utw orzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. N r 9, poz. 87), ex lege w ygasły służebności gruntow e obciążające nieruchom ości ziem skie, które n a mocy tej u staw y przeszły ń a w łasność Państw a. i P o r. R. C zarn ec k i: G ło s w d y s k u s ji, S e s ja d w u d z ie s to le c ia S ą d u N a jw y ż s z e g o w P o ls c e L u d o w e j, 1967, s. 220.

N r 4 (136) Powstanie oraz wygaśnięcie służebności gruntowej i osobistej 41 W m yśl art. 2 ust. 1 ustaw y z dnia 13 lipca 1957 r. o zm ianie dekretu z dnia 18 kw ietnia 1955 r. o uwłaszczeniu i o uregulow aniu innych spraw zw iązanych z reform ą rolną i osadnictwem rolnym (Dz. U. z 1961 r. N r 32, poz. 161) oraz w m yśl 2 rozporządzenia Rady M inistrów z dnia 5 sierpnia 1961 r. w spraw ie opuszczonych gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 31, poz. 198), w ygasły służebności gruntow e obciążające nieruchom ości w ym ienione w tych przepisach a opuszczone przez w łaścicieli po dniu 28 k w ietn ia 1955 r., jeżeli nastąpiło przejęcie nieruchom ości na w łasność P aństw a, decyzją zaś organu adm inistracji służebności gru n to w e nie zostały u trzym ane w mocy. Z art. 12 ust. 1 ustaw y z dnia 28 m aja 1957 r. o sprzedaży przez P aństw o dom ów m ieszkalnych i działek budow lanych (Dz. U. N r 31, poz. 132) w ynika, że ex lege w ygasły te służebności gruntow e obciążające przedm iot sprzedaży, co do k tóry ch um ow a sprzedaży nie zaw iera odm iennego lub żadnego postanow ienia. Stosownie do art. 32 ust. 1 w związku z art. 22 ust. 1 p k t 1 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o zasadach i trybie w yw łaszczania nieruchom ości (Dz. U. z 1961 r. N r 18, poz. 94), z chw ilą ujaw nienia w księdze w ieczystej p raw a w łasności nieruchom ości w ywłaszczonej podlegają w ykreśleniu te w szystkie ciążące na niej służebności gruntow e, które decyzją o w yw łaszczeniu nie zostały utrzym ane w mocy. Ponadto w m yśl art. 4 pow ołanej ustaw y w yw łaszczenie może polegać m.in. n a całkow itym odjęciu innego niż w łasność p raw a rzeczowego na n ieru chomości. W ywłaszczenie przez odjęcie służebności gruntow ej jest skierow ane nie przeciw ko właścicielowi nieruchom ości, lecz przeciw ko osobie, której to praw o przysługuje.20 Zgodnie z art. 9 ust. 1 i 3 ustaw y z d nia 12 m arca 1958 r. o sprzedaży p ań stw ow ych nieruchom ości rolnych oraz uporządkow aniu niektórych sp raw zw iązanych z przeprow adzeniem reform y rolnej i osadnictw a rolnego (Dz. U. N r 17, poz. 71; zm.: Dz. U. z 1963 r. N r 28, poz. 168). w ygasły te służebności gruntow e obciążające nieruchom ości przejęte na w łasność Państw a, które decyzją organu ad m inistracji nie zostały utrzym ane w mocy. W m yśl art. 21 ust. 2 ustaw y z d nia 22 m aja 1958 r. o teren ach dla budow nictw a domów jednorodzinnych w m iastach i osiedlach (Dz. U. N r 31, poz. 138; zm.: Dz. U. z 1961 r. N r 7, poz. 47 i N r 32, poz. 159), w ygasły te służebności gru n to we, co do których ta k stanow i decyzja organu adm inistracji. W edług art. 9 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o scalaniu i w ym ianie g ru n tów (Dz. U. N r 3, poz. 13) w ygasły te służebności gruntow e obciążające grunty poddane scaleniu lub w ym ianie, które wyszczególnia decyzja o zatw ierdzeniu pro jek tu scalenia lub w ym iany. Z art. 11 ust. 1 p k t 1 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o przym usow ym w y kupie nieruchom ości wchodzących w skład gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 3, poz. 14) oraz z art. 16 w zw iązku z art. 18 ust. 1 ustaw y z tej sam ej daty o re n tach i innych świadczeniach dla rolników przekazujących nieruchom ości rolne na w łasność P aństw a (Dz. U. N r 3, poz. 15) w ynika, że w ygasły te służebności gruntow e obciążające nieruchom ości w ym ienione w tych przepisach, któ re p rzeszły na w łasność P aństw a, jeżeli decyzją organu adm inistracji nie zostały u trzy m ane w mocy. Z reguły spełnienie się przesłanek ustaw y albo zapadnięcie ostatecznej decyzji organu adm inistracji pociąga za sobą konstytutyw ne w ygaśnięcie służebności 20 P o r. W. Ram us: P r a w o w y w ła s z c z e n io w e K o m e n ta rz, s. 28.

42 Ryszard Czarnecki N r 4 (138) także w tedy, gdy służebność jest ujaw niona w księdze w ieczystej. Przepisy szczególne mogą jedn ak stanow ić inaczej. V. PO W ST A N IE S Ł U Ż E B N O ŚC I O SO B IST E J Służebność osobista (art. 296 k.c.) może pow stać n a mocy umowy, czynności p raw n ej jednostronnej, orzeczenia sądowego, ugody sądow ej, a także decyzji organu adm inistracji. K odeksow i cyw ilnem u nie jest już znana instytucja nabycia służebności przez zasiedzenie secundum tabulas. Dopuszczalność nabycia służebności osobistej przez zasiedzenie w edług innych przesłanek w yłącza art. 304 k.c. Służebność osobista nie pow staje też ex lege. 2. Jeżeli służebność osobista jest pow ołana do życia n a podstaw ie um owy, to najczęściej n a podstaw ie um ow y o dożywocie. W w ypadku takim upraw nienie w y pływ ające ze służebności stanow i składnik treści praw a 'dożywocia (art. 908 2 k.c.). 3. Do ustanow ienia służebności osobistej w w yniku czynności p raw nej jednostronnej, m ianow icie przez testam ent, odnosi się odpowiednio uw aga pod pkt I ust. 3. 4. Pow stanie służebności osobistej n a mocy postanow ienia sądowego dopuszcza art. 146 k.c. Nie jest też w yłączone ustanow ienie tej służebności w w yniku uw zględnienia roszczenia o zaw arcie um ow y przyrzeczonej o ustanow ienie służebności (art. 390 2 w zw iązku z art. 389 k.c.). Por. też art. 1083 k.c. przew idujący upraw nienie, do którego stosuje się odpow iednio przepisy o służebności m ieszkania. Ponadto służebność osobista pow staje n a mocy ugody sądowej (art. 223, 184 185 k.p.c.). 5. D ecyzja organu ad m inistracji stanow i źródło pow stania służebności osobistej, m ianow icie m ieszkania, w w ypadku przew idzianym w art. 4 ust. 3 p k t 1 w zw iązku z art. 18 ust. 1 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o rentach i innych św iadczeniach dla rolników przekazujących nieruchom ości rolne na w łasność P ań stw a (Dz. U. N r 3, poz. 15). V I. PO Z O S T A N IE W M OCT SŁ U Ż E B N O ŚC I O SO BIST E J 1. Służebności osobiste, pomim o pow stania sytuacji, w których z reguły w y gasają obciążenia nieruchom ości, pozostają jed nak w mocy: w tedy kiedy n a byw ca nieruchom ości nie może zasłonić się rękojm ią w iary publicznej ksiąg w ieczystych, w k ilku w ypadkach pomim o upraw om ocnienia się postanow ienia o przy sądzeniu w łasności nieruchom ości obciążonej, w reszcie w kilku dalszych sytuacjach. 2. Chociaż zostają spełnione przesłanki z art. 20 pr. rzecz., nabyw ca n ie ru chomości nie m oże zasłonić się rękojm ią w iary publicznej ksiąg w ieczystych w odniesieniu do nie ujaw nionej w księdze w ieczystej służebności drogowej osobistej (art. 146 k.c.).

N r 4 (136) Powstanie oraz wygaśnięcie służebności gruntowe) i osobiste} 43 3. Pom im o upraw om ocnienia się postanow ienia o przysądzeniu w łasności n ie ru chom ości obciążonej, pozostaje w m ocy służebność osobista znajdu jąca pełne pokrycie w cenie nabycia (art. 1000 3 k.p.c.), służebność, której przysługuje p ierw szeństw o przed w szystkim i hipotekam i (art. 1000 3 k.p.c.), bez w zględu zaś na przesłanki, o których mowa, służebność drogowa osobista (art. 1000 2 p k t 3 k.p.c.). Co się tyczy w spom nianych wyżej dalszych sytuacji, to w m yśl art. 12 ust. 1 ustaw y z dnia 28 m aja 1957 r. o sprzedaży przez Państw o domów m ieszkalnych i działek budow lanych (Dz. U. N r 31, poz. 132) służebność osobista zostaje u trzy m ana w mocy w w ypadku, gdy um ow a sprzedaży zaw iera takie postanow ienie. Rów nież art. 25 oraz art. 22 ust. 1 p k t 1 ustaw y z dnia 12 m aroa 1958 r. o zasadach i trybie w yw łaszczania nieruchom ości (Dz. U. z 1961 r. N r 18, poz. 94> przew idują możność dalszego trw an ia służebności osobistych. Zgodnie z art. 21 ust. 1 ustaw y z dnia 22 m a ja 1958 r. o teren ach dla budow nictw a domów jednorodzinnych w m iastach i osiedlach (Dz. U. N r 31, poz. 138; zm.: Dz. U. z 1961 r. N r 7, poz. 47 i N r 32, poz. 159), służebności osobiste obciążające nieruchom ości objęte podziałem przechodzą n a działki, które otrzym ał w łaściciel w w yniku podziału. W reszcie art. 16 ust. 2 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o scalaniu i w ym ianie gruntów (Dz. U. N r 3, poz. 13) głosi, że służebności osobiste w pisane do ksiąg w ieczystych przenosi się z gruntów poddanych scaleniu lub w ym ianie n a gru n ty w ydzielone w w yniku scalenia lub w ym iany. V II. Z M IA N A T R EŚC I SŁ U Ż E B N O ŚC I O SO B IST E J Z m iana treści służebności osobistej może nastąpić n a podstaw ie um ow y, orzeczenia sądow ego lub decyzji organu adm inistracji. Jeśli chodzi o zm ianę treści służebności n a mocy orzeczenia sądowego (art. 290 3, 291 k.c.), to do zm iany treści służebności osobistej poza w ypadkiem zm iany treści służebności drogowej osobistej (art. 146 k.c.) nie stosuje się art. 290 3 k.c. w części dotyczącej potrzeby zm iany w yw ołanej podziałem nieruchomości w ładnącej. Ponadto ze w zględu na term inow y ch a rak te r służebności osobistej (art. 299 k.c.) w ynagrodzenie upraw nionego ze służebności (art. 297 w zw iązku z art. 291 k.c.) pow inno się w yrażać w artością uszczuplenia upraw nienia za krótszy okres niż przy służebności gruntow ej. Poza tym do zm iany treści służebności osobistej m a odpow iednie zastosowanie zarówno art. 290 3 k.c., jak i art. 291 k.c. Zm ianę treści służebności osobistej przew iduje art. 4 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o zasadach i trybie w yw łaszczenia nieruchom ości (Dz. U. N r 18 z 1961 r., poz. 94). Do zm iany treści służebności może też dojść w w yniku podziału terenów dla budow nictw a, scalenia lub w ym iany. VII. W YGAŚNIĘCIE SŁU ŻEBN O ŚC I OSO BISTEJ 1. W ygaśnięcie służebności osobistej następ u je w razie upływ u term in u końcowego albo spełnienia się w arunku rozw iązującego, w w ypadku zrzeczenia się służebności przez upraw nionego, wobec nabycia nieruchom ości obciążonej przez upraw nionego, w w ypadku niew ykonyw ania służebności, w zasadzie w skutek uzasadnionego pow ołania się na rękojm ię w iary publicznej ksiąg w ieczystych, z reguły w w ypadku egzekucji z nieruchom ości obciążonej, n a podstaw ie orze

44 Ryszard Czarnecki Nr 4 (136) czenia sądowego, w skutek śm ierci upraw nionego, ex lege, stosownie do decyzji organu adm inistracji. W edług 4 ust. 2 rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 10 lutego 1951 r. w spraw ie przekazyw ania rolniczym spółdzielniom produkcyjnym nieruchom ości rolnych stanow iących w łasność P aństw a (Dz. U. N r 10, poz. 77), spółdzielnia p ro dukcyjna nie p rzejm u je odpowiedzialności za służebności osobiste obciążające n ieruchom ość państw ow ą przekazaną spółdzielni do użytkow ania. Treść pow ołanego przepisu nie daje w ystarczającej podstaw y do uznania, że służebności te w y gasły. P arag raf 4 ust. 2 m a na względzie jedynie sw oiste zaw ieszenie ich w y konyw ania. Do w ygaśnięcia służebności osobistej stosuje się odpow iednio art. 293 k.c. Co się tyczy w ygaśnięcia służebności osobistej na mocy orzeczenia sądowego, to art. 290 1 k.c. m a n a względzie podział nieruchom ości w ładnącej. Toteż na jego podstaw ie poza w ypadkiem służebności drogowej osobistej (art. 146 k.c.) nie może nastąpić w ygaśnięcie służebności osobistej. Z kolei treść art. 290 2 i 294 k.c. przem aw ia za stanow iskiem, że w edług przesłanek tych przepisów nie może być orzeczone w ygaśnięcie służebności m ieszkania. Poza tym do w ygaśnięcia służebności osobistej stosują się odpowiednio art. 290 2, 294 i 295 k.c. Ponadto swoisty w ypadek w ygaśnięcia służebności osobistej na mocy orzeczenia sądowego p rzew iduje art. 303 k.c. Jeżeli zaś służebność m ieszkania stanow i składnik dożywocia, to w ygaśnięcie tej służebności następuje również w sytuacjach w skazanych w art. 913 i 914 k.c. Por. też art. 305 k.c. Co do w ygaśnięcia służebności w skutek śm ierci upraw nionego por. art. 299 k.c. 2. Jeśli chodzi o w ygaśnięcie służebności osobistej ex lege lub w myśl decyzji organu adm inistracji, to w edług art. 18 dekretu Polskiego K om itetu W yzwolenia Narodowego z dnia 6 w rześnia 1944 r. o przeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. z 1945 r. N r 3, poz. 13 ze zm.) w zw iązku z 8 rozporządzenia M inistra R olnictw a i R eform Rolnych z dnia 1 m arca 1945 r. w spraw ie w ykonania dekretu o p rzeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. N r 10, poz. 31 ze zm.) w ygasły ex lege służebności osobiste ciążące n a nieruchom ościach przejętych na cele reform y rolnej, jeżeli nie były ujaw nione w księdze gruntow ej (hipotecznej). W ygasły dalej służebności osobiste n aw et ujaw nione w księdze gruntow ej (hipotecznej), a obciążające nieruchom ości, których dotyczą następujące przepisy: art. 6 ust. 1 ustaw y z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na w łasność P aństw a podstaw owych gałęzi gospodarki narodow ej (Dz. U. N r 3, poz.17), art. 1 ust. 2 dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o w pisyw aniu w księgach hipotecznych (gruntow ych) praw a w łasności nieruchom ości p rzejętych na cele reform y rolnej (Dz. U. N r 39, poz. 233), art. 5 dekretu z dnia 6 w rześnia 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictw ie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 49, poz. 279 ze zm.) w związku z art. 6 ust. 3 dekretu z dnia 28 października 1947 r. o mocy praw nej ksiąg w ieczystych na obszarze Ziem O dzyskanych i b. W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 66, poz. 410), art. 2 ust. 2 dekretu z dnia 5 w rześnia 1947 r. o przejęciu na w łasność P aństw a m ienia pozostałego po osobach przesiedlonych do ZSRR (Dz. U. N r 59, poz. 318 zm.: Dz. U. z 1949 r. N r 53, poz. 404), art. 2 ust. 1 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o przejęciu na w łasność P aństw a nie pozostających w fa k tycznym w ładaniu w łaścicieli nieruchom ości ziem skich, położonych w niektórych pow iatach w ojew ództw a białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i krak ow sk iego (Dz. U. N r 46, poz. 339), art. 2 ust. 1 ustaw y z dnia 20 m arca 1950 r. o prze-