Ryszard Czarnecki Odwołanie darowizny. Palestra 10/11(107), 18-27

Transkrypt

1 Ryszard Czarnecki Odwołanie darowizny Palestra 10/11(107),

2 18 Ry s z ard Czarnecki Nr 11 (107)1 Ogólne W arunki RW PG są uznaw ane w nauce krajów socjalistycznych za um ow y m iędzynarodow e reso rto w e.20 Skoro w iększość państw członkow skich RW PG należy do pow szechnych konw encji regulujących zagadnienia m iędzynarodow ego arbitrażu handlow ego (tj. konw encji now ojorskiej o uznaw aniu i w ykonyw aniu zagranicznych orzeczeń arb i trażow ych z 10.VI.1958 r. 21 i konw encji genew skiej o m iędzynarodow ym a rb itra ż u handlow ym z 21.IV.1961 r. 22), to należy zastanow ić się nad stosunkiem w zajem nym m iędzy tym i konw encjam i a O gólnym i W arunkam i RW PG. Poniew aż O gólne W arunki RW PG należy uznać rów nież za um ow y m iędzynarodow e, trzeba p rzy jąć, że te ostatnie stanow ią le x speęialis w stosunku do konw encji pow szechnych, i to zarów no ze w zględu n a ich węższy zakres przedm iotow y (spory związanez dostaw am i tow arów, m ontażem i obsługą techniczną), jak i ze w zględu n a ich węższy, regionalny ch arakter. W tej sy tu acji należy uznać, że konw encje p ow szechne obow iązują k raje RW PG w ich stosunkach w zajem nych, jeżeli inaczej nie stanow ią porozum ienia regionalne, ja k np. w spom niane Ogólne W arunki RW PG. To sam o tw ierdzenie odnosi się do stosunku w zajem nego konw encji pow szechnych i dw ustronnych konw encji między k rajam i socjalistycznym i dotyczącym i obrotu praw nego i pomocy p ra w n e j.23 N atom iast jeśli chodzi o stosunek w zajem ny tych konw encji dw ustronnych i Ogólnych W arunków RW PG, to problem p ie rw szeństw a tu nie w ystępuje, jako że ich przedm iot regulow ania w zasadzie n a siebie nie zachodzi. (dalszy ciąg nastąpi) 20 B liż e j o ty m zo b. J. J a k u b o w s k i: P r ó b y u n if ik a c ji p r a w a w r a m a c h R W P G, S p ra w y M ię d z y n a ro d o w e, 1965, z. 9, s B u łg a ria, C S R S, P R L, R u m u n ia, W ę g ry i Z S R R (D z. U. z 1962 r. N r 9 poz' 4) 2 2 T e s a m e p a ń s tw a (D z. U. z 1964 r. N r 40, p o r. ЭТО i 271). 23 P o ls k a z a w a rła ta k ie k o n w e n c je z N R D (] r. D z. u. z 1958 r. N r 27, p o z. 114), Z S R R (28.XU.1957 r. D z. U. z 1958 r. N r 32, p o z. 147), W ę g ra m i (6.1П.1959 r. D z. U. z i960 r. N r 8, poz. 54), C SR S (4.XI.1961 r. D z. U. z 1962 r. N r 23, p o z. 103), z B u łg a r ią (4.XII.1961 r. D z. U. z 1963 r. N r 17, p o z. 88) i z R u m u n ią ( r. Du. U. z 1962 r. N r 63, p o z. 301). RYSZARD CZARNECKI Odwołanie darowizny I. UW AGI W P R O W A D Z A J Ą C E O dw ołanie darow izny może nastąpić zarówno w tedy, gdy darow izna nie została jeszcze w ykonana, ja k i w tedy, gdy doszło już do jej w ykonania. O dw ołanie 'd aro w izn y jeszcze nie w ykonanej dopuszczalne jest w jednym tylko w ypadku polegającym na tym, że po zaw arciu umowy darow izny nastąpiła niekorzystna dla darczyńcy zm iana jego stanu m ajątkow ego, tj. gdy doszło do popadnięcia darczyńcy w niedostatek (art. 893 k.c.). D arow izna nie jest jeszcze

3 N r 11 (107) Odwołanie darow izny 19 w ykonana, gdy um ow a darow izny została w praw dzie zaw arta (art. 896 k.c.), ale własność przedm iotu darow izny nie przeszła na obdarow anego. Jeżeli darczyńca złożył w form ie ak tu notarialnego ośw iadczenie co do d aro w izny rzeczy ruchom ej, a obdarow any nie w yraził co do tego swej w oli choćby" w sposób dorozum iany, to um ow a darow izny rzeczy ruchom ej w ogóle nie została zaw arta (art zd. 1 k.c. w zw iązku z art. 60 k.c.). Jeżeli zaś darczyńca złożył w form ie aktu notarialnego oświadczenie co do darow izny rzeczy ruchom ej, a obdarow any w yraził swą w olę choćby w sposób dorozum iany (art zd. 1 k.c. w zw iązku z art. 60 k.c.), albo jeżeli darczyńca w yraził sw ą w olę d aro w izny rzeczy ruchom ej choćby w sposób dorozum iany, w ręczył jednak tę rzecz obdarow anem u (art. 60 k.c. w zw iązku z art zd. 2 k.c.), to w łasność rzeczy ruchom ej przeszła n a obdarow anego (art k.c. w związku z art k.c.). W reszcie jeżeli strony zaw arły um owę darow izny nieruchom ości w formieaktu notarialnego i nie um ieściły w niej dodatkow ych postanow ień, to w łasność nieruchom ości rów nież przeszła na obdarow anego (art k.c. w związku z art k.c., art k.c. i art. 158 k.c.). Obie więc przesłanki w arunkujące pojęcie darow izny jeszcze nie wykonanej,, tj. zaw arcie umowy darow izny oraz pozostanie w łasności przedm iotu darow izny przy darczyńcy (art. 896 k.c.) są spełnione tylko w tedy, gdy strony zaw arły um owę darow izny nieruchom ości w form ie aktu notarialnego, jednakże do umowy tej doszło pod w arunkiem lub z zastrzeżeniem term inu, co z kolei wyłączyło przeniesienie w łasności nieruchom ości na obdarow anego (art k.c. w związku z art k.c. i art. 157 ' 1 k.c.). O dw ołanie darow izny-jeszcze nie w ykonanej (art. 896 k.c.) nie pow oduje p rzeniesienia własności. Również wiec w tedy, gdy m ą na względzie nieruchom ość, n ie w ym aga form y aktu notarialnego. O dw ołanie to następuje przez oświadczenie złożone obdarow anem u na piśm ie (art. 900 k.c.). Co się zaś tyczy zw rotu p rzed m iotu darow izny, to zw rot ten m a m iejsce jedynie w tedy, gdy obdarow any w szedł już w posiadanie tego przedm iotu; wówczas darczyńcy, jako właścicielowi,, przysługuje roszczenie o w ydanie przedm iotu nie w ykonanej darow izny, tj. typowe roszczenie w indykacyjne (art k.c.). Popadnięcie darczyńcy w niedostatek nie uzasadnia odw ołania darow izny już w ykonanej.1 W szczególności art. 397 k.c. nie m a na w zględzie odw ołania daro wizny. Odwołanie darow izny już ' wykonanej przewidziane jest tylko w tedy, gdy obdarow any dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności (art k.c.). Z tego, co wyżej powiedziano, w ynika, że darow izna jest już w ykonana wówczas, gdy własność przedm iotu darow izny przeszła na obdarowanego. Zachodzi to w tedy, kiedy darczyńca złożył w form ie aktu notarialnego oświadczenie co do darowizny rzeczy ruchom ej, a obdarow any w yraził sw ą wolę choćby w sposób dorozum iany (art zd. 1 k.c. w zw iązku z art. 60 k.c.), dalej w tedy, kiedy darczyńca w yraził sw ą wolę darow ania rzeczy ruchom ej choćby w 'sposób dorozumiany,, w ręczył jednak tę rzecz obdarow anem u (art. 60 k.c. w zw iązku z art zd. 2 k.c.), wreszcie wtedy* kiedy strony zaw arły umowę darow izny nieruchom ości w form ie aktu notarialnego i nie um ieściły w niej dodatkowych postanow ień (art k.c. w zw iązku z art k.c., art k.c. i art. 158 k.c.). Dopuszczenig się przez obdarow anego rażącej niewdzięczności (art k.c.) nie w zrusza darow izny z mocy samego praw a. Zdarzenie, jakim je st rażąca niew l P o r. R. L o n g c h a m p s de Berier: Z o b o w ią z a n ia, 1948, s. 492.

4 20 Ryszard Czarnecki Nr 11 (107) dzięczność, daje darczyńcy tylko praw o odw ołania darow izny, k tó re w ygasa w r a zie przebaczenia przez darczyńcę obdarow anem u (art k.c.) albo w razie upływ u ro k u od dnia, w którym darczyńca dow iedział się o niewdzięczności obdarowanego (art. 8Si9 3 lk.c.).'z rażącą niewdzięcznością ustaw a w iąże skutek praw ny dopiero w tedy, gdy darczyńca skorzystał z przysługującego m u praw a odw ołania darow izny. U zasadnione odw ołanie darow izny już w ykonanej (art k.c.) pow oduje lub prow adzi (w zależności od przyjęcia jednego z rozw iązań, o czym niżej) do p rzeniesienia z pow rotem w łasności n a darczyńcę. Co się tyczy odw ołania darowizny, której przedm iotem jest nieruchom ość, to przeniesienie jej w łasności n a darczyńcę wym agałoby form y aktu notarialnego (art. 158 k.c.). A rt. 900 k.c. głosi zaś, że odw ołanie darow izny następuje przez oświadczenie złożone obdarow anem u na piśm ie. Jeśli chodzi o zw rot przedm iotu darowizny, który nie jest już w posiadaniu darczyńcy, to zw rot tego przedm iotu pow inien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstaw nym w zbogaceniu (art k.c.). N a gruncie tego, co przedstaw iono wyżej, w yłania się w ięc kw estia, czy uzasad nione rażącą niewdzięcznością obdarow anego oświadczenie darczyńcy, odw ołujące w ykonaną już darow iznę nieruchom ości, k tó ra nie je st już w posiadaniu d a r czyńcy, pow oduje sam o przez się przeniesienie z pow rotem w łasności tej n ieru ch o m ości z obdarow anego na darczyńcę, tzn. czy w yw iera skutek rzeczowy, czy też stw arza tylko pew ne obowiązki obdarow anego, oparte na przepisach o bezpodstaw nym w zbogaceniu, tj. w yw ołuje jedynie sku tek obligacyjny. Tej spornej kw estii, o dużej zresztą doniosłości praktycznej, pośw ięcone są poniższe uw agi. I pierwsze, i drugie z wchodzących w rachubę powyższych rozw iązań w iąże się z zagadnieniem przeniesienia w łasności nieruchom ości, a jeżeli przedm iotem odw o łan ia darow izny je st nieruchom ość rolna z przeniesieniem w łasności tej n ie ruchom ości. W edług art. 160 i nast. k.c. przenoszenie w łasności nieruchom ości rolnych podlega licznym ograniczeniom. Jednakże powyższy art. 160 i nast. k.c. zaw ierają przepisy ogólne z zakresu przenoszenia w łasności nieruchom ości rolnych. Z pilnktu w idzenia system atyki kodeksu cywilnego, art. 898 i nast. k.c. o odw ołaniu w ykonanej już darow izny nieruchom ości, a zatem i rolnej, są w stosunku do w spom nianych wyżej przepisów ogólnych przepisam i szczególnymi. Ponadto gdyby uznać, że odw ołanie darow izny nieruchom ości rolnej podlega ograniczeniom przew idzianym w art. 160 i nast. k.c., to instytucja ta zostałaby przekreślona, skoro np. wobec podeszłego zw ykle w ieku darczyńcy nie m a on kw alifikacji do prow adzenia gosp od arstw a rolnego. A zatem rów nież treść in sty tu cji odw ołania darow izny u sp ra w iedliw ia stanow isko, że odwołanie, o którym mowa, nie podlega przew idzianym w art. 160 i nast. k.c. ograniczeniom co do przenoszenia w łasności nieruchom ości rolnych.2 Przepisy te nie wchodzą więc w rachubę i nie kom plikują kw estii skutku odw ołania w ykonanej już darow izny nieruchom ości. W rozw ażanym przez nas zakresie aktualnie obowiązujący stan praw ny (art. 398 i nast. k.c., art. 155 i nast. k.c.) nie odbiegałby od stanu praw nego pod rządem art. 366 i nast. k.z. oraz art. 43 d nast. pr. rzecz., gdyby nie art. 156 k.c., k tóry z a w iera treść nieco odm ienną od treści art pr. rzecz. W łaśnie z dyspozycji art. 156 k.c. w ypływ a argum ent przem aw iający dodatkow o za w yborem jednego z n a suw ających się rozw iązań. 2 P o d o b n ie S. B r e y e r : P r z e n ie s ie n ie w ła sn o ś c i n ie ru c h o m o ś c i, 1966, s. 136.

5 N r 11 (107) Odwołanie daroioizny 21 I I. A R G U M fin T Y p r z e m a w i a j ą c e z a s t a n o w i s k i e m, Z e o d w o ł a n i e w y k o n a n e j D A R O W IZ N Y N IE R U C H O M O Ś C I P R Z E N O S I Z P O W R O T E M J E J W Ł A S N O S C N A D A R C Z Y Ń C Ę Zanim stanow isko, o którym mowa, przybrało pełną postać, został wyrażony w ju d y k atu rze pogląd, że jednostronne uchylenie się od skutków praw nych ośw iadczenia w oli w yw iera w pływ n a skuteczność um owy sprzedaży, inaczej m ó w iąc niweczy ono także sk u tek rzeczowy tei um ow y.3 Prócz tego zostało w y pow iedziane zapatryw anie, że art. 40 pr. rzecz, {obecnie art. 158 k.c.) głoszący, że um ow a o przeniesienie w łasności nieruchom ości pow inna być pod rygorem nieważności zaw arta w form ie aktu notarialnego nie dotyczy przewidzianego w art k.z. (obecnie art. 900 k.c.) w ypadku odw ołania darow izny. Na podstaw ie w spom nianego przepisu szczególnego odwołanie to w ykonuje się przez sam o ośw iadczenie na piśm ie, skierow ane do obdarow anego.4 Rozważane stanow isko w pełnej postaci polega n a tym, że uzasadnione rażącą niewdzięcznością obdarow anego odwołanie darow izny nieruchom ości pow oduje przeniesienie z pow rotem w łasności tei nieruchom ości z obdarow anego n a d a r czyńcę z chwilą, w której oświadczenie odw ołania darow izny w form ie pisem nej doszło do obdarow anego w ta k i sposób, że m ógł się zapoznać z treścią tego ośw iadczenia.5 U chw ała Sądu Najwyższego z dnia 17 października 1963 r. III CO 51/63 6 um o tyw ow ana jest założeniami, które trzeba by dopiero udowodnić.7 Ponadto uchw ała podkreśla, że kodeks zobowiązań nie niweczy upraw nień w ynikających z praw a rzeczowego, a następnie podnosi, że odwołanie darow izny na podstaw ie jednego z przepisów tego kodeksu zobowiązań niweczy także skutek rzeczowy umowy darow izny. W reszcie gdyby odw ołanie darow izny miało niweczyć także skutek rzeczowy, to um owa darow izny pow inna by być traktow ana jako niebyła, uchw ała zaś przyjm uje pow rotne przeniesienie własności, a zatem trw anie um owy aż do chw ili jej odwołania. To, co powiedziano wyżej, nie oznacza jednak, żeby w ynik, do którego uchw ała doszła,- był dowolny. Reprezentow ane w uchw ale stanow isko m iałoby oparcie w judykaturze n a tle art. 711 kodeksu cywilnego Napoleona w zw iązku z art. 954 wspom nianego kodeksu.8 Na gruncie zaś obowiązującego obecnie ustaw odaw stw a próbę uzasadnienia w yniku, o którym m ow a, m ożna by podjąć zw łaszcza w sposób dw ojaki. Po pierw sze nasuw a się tok myśli, który w punkcie w yjściowym zw raca uw agę na okoliczność, że umowa darow izny nieruchom ości jako ak t szczodrobliwości przenosi w łasność bez ekw iw alentu (art k.c.), m usi w ięc interesow i d a r czyńcy zapewniać pierw szeństw o przed interesem obdarow anego.9 W spom niany brak ekw iw alentu jest jednak pozorny w ty m sensie, że darow izna w k łada n a obda 3 P o r. o rz e c z e n ie S ą d u N a jw y ż s z e g o z d n ia 5 m a ja 1948 r. C III 229/48 (O S N 1949, poz. 35). 4 P o r. o rz e c z e n ie S ą d u N a jw y ż s z e g o % d n ia 16 m a rc a 1918 r. C III 2318/47 (P N 1949, n r 3 4, s. 316). 5 T a k u c h w a ła S ą d u N a jw y ż s z e g o z d n ia 17 p a ź d z ie rn ik a 1963 r. III CO 51/63 (O S N C P 1964, poz. 170; O S P ik A 1965, poz. 32). 6 P a tr z p rz y p P o r. S. B reyer: G lo sa d o p o w o ła n e j u c h w a ły S ą d u N a jw y ż s z e g o, O S P ik A 196S, s P o r. T. D obaczew ski: F o r m a i s k u tk i p r a w n e o d w o ła n ia d a ro w iz n y n ie r u c h o m ości, N P 1957, n r 3, s. 103.» P o r. R. L o n g c h a m p s de Berier: Z o b o w ią z a n ia, 1948, s. 49!.

6 22 Ryszard Czarnecki Nr 11 (107) row anego więzy zobowiązujące go do szczególnego zachow ania się wobec darczyńcy, m ianow icie sprow adzające się do obowiązku wdzięczności.10 Rażące naruszenie tego obow iązku u praw n ia darczyńcę do odw ołania darow izny (art k.c.). In sty tu cja odw ołania darow izny należy więc do istoty umowy darowizny, przy czym instytucja ta jest pom yślana pod kątem w idzenia interesów darczyńcy. M usi być ona zatem tak rozum iana, żeby te interesy rzeczywiście zabezpieczać. W razie zajęcia stanow iska, że uzasadnione odwołanie darow izny nie w yw iera sk u tk u rzeczowego, obdarow any pozostaje w łaścicielem nieruchom ości, wobec czego także po odwołaniu darow izny może on skutecznie rozporządzić nieruchom ością. Stanow isko to nie zabezpiecza przeto interesów darczyńcy i dlatego sprzeczne jest z istotą odw ołania darow izny. W spom niana istota instytucji odw ołania w ystarczająco uspraw iedliw ia w ysnucie w niosku, że pom im o um iejscow ienia art k.c. i art. 900 k.c. w księdze trzeciej kodeksu obejm ującej zobowiązania, przytoczone przepisy m ają tak ą treść, iż uzasadnione odw ołanie darow izny nieruchom ości w yw ołuje także skutek rz e czowy. W konsekw encji tego, że z chw ilą uzasadnionego odw ołania darow izny nieru ch o mości darczyńca staje się z pow rotem jej właścicielem, przysługuje m u roszczenie w indykacyjne (art k.c.) przeciw ko każdem u posiadaczowi tej nieruchom ości. Skoro zaś z chw ilą odw ołania darow izny obdarow any przestaje być właścicielem nieruchom ości, to rozporządzenie przez niego tą cudzą już nieruchom ością przedstaw ia się jako nieważne. Toteż roszczenie w indykacyjne nabyw cy kieruje się zwłaszcza przeciw ko obdarow anem u albo nabyw cy nieruchom ości od obd aro wanego. Roszczenie skierow ane przeciwko nabyw cy nie odnosi skutku tylko wtedy, gdy bądź jest on chroniony rękojm ią w iary publicznej ksiąg wieczystych (art. 20 pr. rzecz.), bądź też nabył w łasność tej nieruchom ości przez zasiedzenia. W praw dzie art k.c. stanow i, że zw rot przedm iotu odwołanej darow izny pow inien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstaw nym wzbogaceniu, jednakże pow ołany przepis przew idziany jest tylko na w ypadek, kiedy roszczenie w indykaeyjne darczyńcy okazuje się bezskuteczne. Jeśli chodzi o niepew ność stan u praw nego co do w łasności nieruchom ości, w y w ierającą ujem ny w pływ n a gospodarkę n a tej nieruchom ości, to w razie sporu co do zasadności odw ołania darow izny w spom niana niepewność trw a przez okrcns toczenia się procesu. Na tle względów, o których była wyżej mowa, odpowiada jed n ak istocie uzasadnionego odw ołania darow izny to, żeby w toku procesu w ła ścicielem nieruchom ości był darczyńca, a nie obdarow any, któ ry w w yp ad ku p o deszłego w ieku darczyńcy może działać n a zwłokę albo podejm ow ać różne inne kroki, w skutek czego uzasadnione odw ołanie darow izny staje się praktycznie n ie w ykonalne. Po drugie m ożna bronić sprecyzowanego wyżej stanow iska utrzym ując, że czynność p raw n a jednostronna darczyńcy, jak ą jest odw ołanie darow izny n ie ru chom ości, oznacza odpadnięcie przyczyny praw nej św iadczenia przedm iotu darow izny (causae donandi). W odniesieniu do w łasności nieruchom ości m a to ten sens, że odpadnięcie w spom nianej causae niw eczy skutki um owy darowizny, a w ięc także i sku tek rzeczowy tej umowy, w obec czego obdarow any p rzestaje być w łaścicielem nieruchom ości, darczyńca zaś staje się z pow rotem w łaścicielem tej nieruchom ości. io P o r. A. Ohanowicz, J. Górski: Z o b o w ią z a n ia C zęść szc z eg ó ło w a, 1964, s. 318.

7 INTr 11 (107) Odwołanie darow izny 23 Je śli zaś chodzi o zw rot przedm iotu odw ołanej darowizny, to ze w zględu n a odpadnięcie causae przedm iot ten sta je się św iadczeniem nienależnym ](art. 410 k.c.), które obdarow any zw raca stosownie do przepisów o bezpodstaw nym wzbogaceniu. T re ść art k.c. sprow adza się do określenia zakresu w spom nianego zw rotu. II I. K R Y T Y K A S T A N O W IS K A, Ż E O D W O Ł A N IE W Y K O N A N E J D A R O W IZ N Y N IE R U C H O M O Ś C I P R Z E N O S I Z P O W R O T E M J E J W Ł A S N O S C N A D A R C Z Y Ń C Ę W stosunku do pierw szej w ersji uzasadnienia przytoczonego wyżej stanow iska n a su w a ją się następujące uw agi krytyczne: 1. K to decyduje się n a darow iznę nieruchom ości, ten m usi poddać się tym k on sekw encjom, jakie ustaw a w iąże z um ow ą darow izny i z odw ołaniem w ykonanej darowizny. Jeżeli więc ustaw a tak stanow i, to darczyńca m usi się poddać również niekorzystnym dla niego konsekw encjom odw ołania darow izny. Umiejscowienie zaś art k.c. i art. 900 k.c. w księdze trzeciej kodeksu obejm ującej zobow iązania wyłącza możność przyjęcia, by odwołanie darow izny w yw oływ ało skutek rzeczowy. 2. W edług krytykow anego stanow iska darczyńcy przysługiw ałoby roszczenie w indykacyjne, roszczenie zaś oparte n a bezpodstaw nym w zbogaceniu w chodziłoby w r a chubę tylko w nielicznych w ypadkach, m ianow icie w tedy, kiedy roszczenie w indykacyjne okazałoby się bezskuteczne. Darczyńcy przysługiw ałoby w ięc w zasadzie roszczenie windyfoacyjne, a w yjątkow o roszczenie oparte n a bezpodstaw nym wzbogaceniu. Tymczasem art. 888 i nast. k.c. w ogóle nie w spom inają o roszczeniu w indykacyjnym, a art k.c. głosi, że zw rot przedm iotu odw ołanej darowizny pow inien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstaw nym wzbogaceniu. Tym sam ym w ięc krytykow ane stanow isko jest stanow iskiem contra legem. 3. W razie sporu co do zasadności odw ołania darow izny nieruchom ości skuteczność przejścia z pow rotem w łasności tej nieruchom ości z obdarow anego n a d a r czyńcę zależy dopiero od w yniku procesu o odw ołanie darow izny. Oczywiście n ik t n ie utrzym uje, że chodzi tu bądź o pow tórne przeniesienie w łasności z darczyńcy n a obdarow anego z chwilą, kiedy pow ództw o co do zasadności odw ołania darowizny ulega oddaleniu, bądź też o przeniesienie w łasności n a darczyńcę pod w arunkiem, -że uzyska on w yrok uw zględniający powództwo. Po prostu chodzi tu o to, że w razie praw om ocnego oddalenia powództwa darczyńcy co do zasadności odwołania darow izny w łasność nie przeszła n a darczyńcę, natom iast w razie uzyskania przez darczyńcę prawom ocnego w yroku uw zględniającego powództwo w łasność przeszłaby -na darczyńcę z chw ilą odw ołania darowizny, itj. ze skutkiem w stecznym. Inaczej m ów iąc, praw om ocny w yrok co do zasadności odwołania darow izny rozstrzygałby z m ocą w steczną o tym, k to jest od chw ili odw ołania darow izny w łaścicielem n ie ruchom ości. Skoro zaś od chwili odw ołania darow izny do chwili zapadnięcia wyroku co do zasadności tego odw ołania może upłynąć szereg lat, to w yw o ła n a tym niepew ność stanu praw nego co do w łasności nieruchom ości nie tylko w yw ierałaby niekorzystne skutki na gospodarkę prow adzoną n a te j (nieruchomości, lecz tak że w yłączałaby bezpieczeństw o obrotu nieruchom ością. Rów nież jedn ak i druga w ersja uzasadnienia nasuw a uw agi krytyczne: 1. W m yśl art k.c. um ow a darow izny nieruchom ości przenosi w łasność le j nieruchom ości z darczyńcy n a obdarow anego, tj. w yw iera także skutek rae- czowy. B rak jed n ak bądź zasady ogólnej, bądź przepisu szczególnego, który by

8 24 Ryszard Czarnecki N r 11 (107> zrów nyw ał z um ow ą (czynnością p raw ną dw ustronną) czynność p raw n ą jednostronną i stanow ił, że czynność praw n a jednostronna, jak ą jest odw ołanie d aro wizny, przenosi z pow rotem w łasność z obdarow anego n a darczyńcę O dw ołanie darow izny nieruchom ości następuje przez oświadczenie złożone' kontrahentow i tej umowy (art. 900 k.c.). Je st ono zbliżone do uchylenia się od' umowy w innych w ypadkach przew idzianych w ustaw ie, np. w razie błędu lub groźby (art. 88 k.c.). U chylenie się zaś od skutków praw nych ośw iadczenia w oli złożonego pod w pływ em błędu lub groźby m a jedynie to znaczenie, że ośw iadczenie w oli drugiej strony staje się jednostronne i dlatego um owa traci swą moc.12r Jeżeli n a podstaw ie umowy, k tó ra straciła sw ą moc, nastąpiło już przeniesieniew łasności na d rugą stronę, to pierw sza stro na może tylko dom agać się p o w rotnego przeniesienia tego p raw a n a nią.13 B rak podstaw do uznania, by sk utek o d w ołania darow izny nieruchom ości m iał iść dalej. 3. O dpadnięcie przyczyny praw nej św iadczenia przedm iotu darow iany (causaedonandi) rodzi obowiązek w ydania korzyści w n atu rze lub zw rotu jej w artości (art. 410 w zw iązku z art. 405 k.c.).14 Dalszy skutek z opadnięcia te j causae n ie wynika. 4. Zgodnie z krytykow anym stanow iskiem, po odw ołaniu darow izny p rzy słu giw ałoby darczyńcy roszczenie w indykacyjne, chyba że w yjątkow o okazałoby się ono bezskuteczne. D opóki by m u jed n ak to roszczenie przysługiw ało, dopóty zachodziłby po jego stro nie b rak zasadniczej przesłanki roszczenia opartego n a bezpodstaw nym wzbogaceniu, a m ianowicie b rak zubożenia, wobec czego darczyńca nie m ógłby w ystąpić z tym roszczeniem.15 Tym czasem art k.c. przew iduje w łaśnie roszczenie oparte n a bezpodstaw nym w zbogaceniu, i to generalnie. P onadto dalsze jeszcze w zględy przem aw iają przeciw ko w yżej przytoczonem u sta now isku: 1. F orm a pisem na ośw iadczenia darczyńcy o odw ołaniu darow izny nieruchom ości (art. 900 k.c.) jest zastrzeżona beż rygoru niew ażności i pociąga za" sobą jedynie skutek dowodowy (art k.c. w zw iązku z art. 74 k.c.). Jeżeliby w w yniku oświadczenia darczyńcy złożonego w tak iej farm ie m iało nastąpić przeniesienie z pow rotem w łasności nieruchom ości z obdarow enego n a darczyńcę, to krytykow ane stanow isko nie harm onizow ałoby z dyspozycją art k.c. w zw iązku z a rt k.c., art k.c. i art. 158 k.c., w edług których przeniesienie n a p o d staw ie um ow y darow izny w łasności nieruchom ości z darczyńcy n a obdarow anego nastąpiło w form ie aktu notarialnego. B rak zaś w ystarczających przesłanek do w ysnucia w niosku, żeby w łaśnie odw ołanie darow izny nieruchom ości m iało stan o wić w yłom od zasady art. 158 k.c., któ ry w im ię jasności sytuacji p raw nej n ie ruchom ości wymaga,- by przeniesienie jej w łasności w drodze czynności praw ne) następow ało w form ie ak tu notarialnego. 2. Roszczenie w indykacyjne, które by przysługiw ało darczyńcy, m a ch arak ter rzeczowy. Gdyby więc, po uzasadnionym odwołaniu darowizny, darczyńca pogodził się z obdarow anym i zrezygnował z odw ołania darowizny, to nie m ógłby zrzec sięswego roszczenia. W praktyce, do odw ołania darow izny dochodzi za pomocą listu, a do pogodzenia się stron w form ie dorozum ianej. Choćby w ięc naw et sam e 11 P o r. S. B reyer: G lo sa (...), O S P ik A 1965, s P o r. L. D om ański: I n s ty tu c je k o d e k s u z o b o w ią z a ń C zęść o g ó ln a, 1936, s. 291, 13 Op. c lt., s. 292 (p rzy p. 12).,14 P o r. W. C zachórski: Z a ry s p r a w a z o b o w ią z a ń C zęść o g ó ln a, 1963, s P o r. A. O hanow icz: Z b ie g n o rm w p o ls k im p r a w ie c y w iln y m, 1966, s. 131.

9 Nr 11 (107) Odwołanie darow izny 25 strony traktow ały w ysłanie i doręczenie listu jako incydent niebyły, to jednak darczyńca pozostaw ałby w łaścicielem nieruchom ości, a dla pow tórnego p rzeniesienia jej w łasności n a obdarow anego strony m usiałyby zawrzeć now ą umowę darow izny w form ie aktu notarialnego. P rzy przyjęciu krytykow anego stanow iska w łasność nieruchom ości m ogłaby" być zatem niespodzianką dla sam ych stron. 3. Jeżeliby obdarow any zbył nieruchom ość po odw ołaniu darow izny, to w edług krytykow anego stanow iska zbyłby cudzą nieruchom ość, a nabyw ca byłby narażony na roszczenie w indykacyjne darczyńcy. Toteż kandydat n a nabyw cę m usiałby zbierać inform acje co do stosunków panujących pomiędzy darczyńcą a obdarow anym i gdyby się dow iedział, że te stosunki były choćby w jakim ś okresie n a pięte, m usiałby spraw dzić, czy obdarow any nie otrzym ał listu zaw ierającego odw ołanie darow izny. Bez takiej zapobiegliwości kan dy d at n a nabyw cę m ógłby n a r a zić się na to, że nabycie przez niego nieruchom ości okaże się niew ażne. Tego rodzaju w yłączenie bezpieczeństw a obrotu nieruchom ością nie mogło być zam iarem ustaw odaw cy. IV. U Z A S A D N IE N IE I K O N SE K W E N C JE ST A N O W IS K A, ŻE O D W O ŁANIE W Y K O N A N E J DAROW IZNY NIERUCHOM OŚCI N IE PR ZEN O SI SAM O PRZEZ SIĘ Z POW ROTEM JE J W Ł A SN O SC I N A D A R C ZY Ń C Ę O dw ołanie przez darczyńcę w ykonanej darow izny nieruchom ości, uzasadnione rażącą niewdzięcznością obdarow anego (art k.c. w zw iązku z art. 900 k.c.), spraw ia, że obdarow any od chwili, w której oświadczenie o odw ołaniu darow izny doszło do niego w taki sposób, iż m ógł zapoznać się z jego treścią (art. 900 k.c. w zw iązku z art. 61 k.c.), pow inien zwrócić darczyńcy przedm iot odw ołanej d arowizny w edług (przepisów o bezpodstaw nym wzbogaceniu (art zd. 1 k.c. w zw iązku z art. 405 i nast. k.c.).16 A rtykuł zd. 1 k.c. odsyła ogólnie do przepisów o bezpodstaw nym wzbogaceniu. W szczególności nie czyni w yjątku ani ze w zględu n a rodzaj przedm iotu odwołanej daro w izn y 17, ani ze w zględu n a to, czy obdarow any może jeszcze w ydać w naturze przedm iot darow izny, czy też może nastąpić już tylko zw rot jego w artości. Z punktu w idzenia tego przepisu jest więc rzeczą obojętną, czy obdarow any pozostaje właścicielem nieruchom ości będącej przedm iotem darow izny, czy też zbył tę nieruchom ość. Rozw ażany przepis ustanaw ia przeto nie tylko generalną, lecz także jednolitą zasadę odpowiedzialności obdarow anego względem darczyńcy za zw rot przedm iotu odw ołanej darowizny. Gdyby zaś w w yniku uzasadnianego odw ołania darow izny nieruchom ości następow ało przeniesienie z pow rotem jej w łasności n a darczyńcę, to po stronie obdarow anego n ie zachodziłoby wzbogacenie (poza w ypadkiem, w którym roszczenie w indykacyjne darczyńcy okazałoby się bezskuteczne), wobec czego do zw rotu przedm iotu darow izny nie m ogłaby dojść (poza w spom nianym wypadkiem ) w edług przepisów o bezpodstaw nym w zbogaceniu. Oznacza to, że obdarow any, w skutek uzasadnianego odw ołania darow izny, n ie '.przestaje być w łaścicielem jej przedm iotu. Skoro w spom niane odwołanie jedynie w praw ia w ru ch m echanizm bezpodstaw nego w zbogacenia i n a gruncie tej in sty tu cji stw arza obow iązek w ydania przedm iotu odw ołanej darow izny w n aturze albo z w ro tu ' w a r tości tego przedm iotu (art. 405 k.c.) to w yw ołuje ono jedynie sk u tek obligacyjny. 16 P o r. R. L o n g c h a m p s de Berier: Z o b o w ią z a n ia, 1948, s. 4*4. 17 p o r. o rz e c z e n ie S ą d u N a jw y ż s z e g o z d n ia 27 m a r c a 1957 r. 3 CR 922/50 (R P E is 1953, k w. I, s. 309).

10 26 Ryszard Czarnecki Nr 11 (107) W ykładnia, że odw ołanie darow izny nieruchom ości, któ rej dokonuje się w fo r m ie pisem nej bez rygoru niew ażności {art. 900 k.c.), nie przenosi w łasności n ie ru chom ości n a darczyńcę, harm onizuje z dyspozycją art. 158 k.c., któ ry do p rzeniesienia w łasności nieruchom ości w ym aga form y aktu notarialnego. Z najduje zaś potw ierdzenie w dyspozycji art. 156 k.c., w edług k tó rej, w w ykonaniu zobow iązan ia w ynikającego z bezpodstaw nego w zbogacenia, może dopiero nastąpić z a w arcie um ow y przenoszącej w łasność. B ezpodstaw ne w zbogacenie się nie po w oduje w ięc przeniesienia w łasności nieruchom ości. W spom niane przeniesienie, tj. skutek rzeczowy, następuje dopiero na mocy umowy. Z resztą już art. 155 k.c. form ułuje generalnie zasadę, że w łasność nieruchom ości zostaje przeniesiona na podstaw ie nie jednostronnej czynności praw nej, lecz dw ustronnej, tzn. umowy. Na gruncie tego, co wyżej przedstaw iono, w w ypadku kiedy nieruchom ość będąca przedm iotem odw ołanej darow izny stanow i jeszcze w łasność obdarow anego, obow iązek obdarow anego nie ogranicza się tylko do w ydania darczyńcy nieruchom ości w naturze w edług przepisów o bezpodstaw nym wzbogaceniu. O bdarow any, jako wzbogacony, obow iązany jest nadto przyw rócić ten stan praw ny, jaki istniał przed pow staniem w zbogacenia, a w ięc m iędzy innym i przenieść z pow rotem n a zubożonego nabyte przez siebie praw a.18 Inaczej mówiąc, obdarow any obowiązany jest także zawrzeć z darczyńcą umowę w form ie ak tu notarialnego, która przenosi z pow rotem w łasność nieruchom ości n a darczyńcę.19 W razie sporu darczyńcy p rzy sługuje roszczenie o w ydanie nieruchom ości w n atu rz e oraz o stw ierdzenie obow iązku obdarow anego do złożenia ośw iadczenia w oli co do przeniesienia z p ow rotem w łasności te j nieruchom ości na darczyńcę (art. 64 k.c. w zw iązku z art k.p.c.). Jeżeli natom iast nieruchom ość będąca przedm iotem odwołanej darow izny nie stanow i już w łasności obdarow anego, to obdarow any obowiązany jest tylko do zw rotu darczyńcy w artości w spom nianej nieruchom ości Według p rzepisów o bezpodstaw nym w zbogaceniu. Z agadnienie przeniesienia w łasności n ie ru chomości n a darczyńcę nie wchodzi w tedy w rachubę darczyńcy zaś przysługuje w tedy tylko roszczenie o zw rot w artości nieruchom ości. Poza tym, w razie kw estionow ania przez obdarow anego dopuszczenia się przez niego rażącej niewdzięczności, uw zględnienie któregokolw iek z w chodzących w rachu bę roszczeń zależy od u w zględnienia pow ództw a co do zasadności odw ołania darow izny. W stosunku do bardziej szczegółowych zagadnień n asu w ają się jeszcze n astęp u jące uw agi: 1. A rt. 898! 2 zd. 1 k.c. odsyła do przepisów o bezpodstaw nym wzbogaceniu, a w ięc rów nież do art. 410 k.c., który w 1 stanow i, że przepisy arty k ułó w po przedzających stosuje się do św iadczenia nienależnego. W praw ienie w ru ch m e chanizm u bezpodstaw nego wzibogacenia spow odow ane jest tym, że od chw ili odw ołania darow izny nieruchom ości odpada przyczyna praw n a spełnionego św iadczen ia z ty tu łu darow izny, wobec czego św iadczenie staje się nienależne (art k.c.).20 Z tego w zględu obdarow any nie m a ju ż podstaw y p raw nej do zatrzy m ania przedm iotu darow izny, a jc-żeli przedm iot ten zatrzym uje, to je st w zbogacony. O bow iązany je st w ięc postąpić zgodnie z dyspozycją art. 405 k.c., chyba że wchotdzi w rac h u b ę przepis szczególny art. 407 k.c. 18 P o r. A. O hanow icz: N ie słu s z n e w z b o g a c e n ie, 1956, s p o r. T. D obaczew ski: F o r m a (...), N P 1957, n r 3, s P o r. K o m is ja K o d y fik a c y jn a : U z a s a d n ie n ie p r o je k tu k o d e k s u z o b o w ią z a ń, zesz. 7, 1937, s. 116.

11 N r 11 (107) Odwołanie darow izny A rt zd. 2 k.c. stanow i, że od chw ili zdarzenia uzasadniającego odw o łan ie darow izny tj. od chwili, kiedy obdarow any dopuścił się rażącej n iew dzięczności, a nie od chwili, kiedy darczyńca dowiedział się o niewdzięczności obdarow anego21 ponosi on odpowiedzialność n a rów ni z bezpodstaw nie w zbogaconym, który pow inien się liczyć z obowiązkiem zwrotu. W ynika z powyższego, że w edług art zd. 2 k.c. w ystarcza udow odnienie zdarzenia uzasadniającego odw ołanie darowizny, by wyłączyć obronę obdarow anego polegającą n a tym, że po w spom nianym zdarzeniu zużył on lub u tracił w artość nieruchom ości w taki sposób, iż obecnie nie jest już wzbogacony. Inaczej mówiąc, choćby obdarow any przestał być po zdarzeniu uzasadniającym odwołanie darow izny wzbogacony, nie w ygasa mimo to obciążający go obowiązek zw rotu w artości nieruchom ości. A rt zd. 2 k.c. m odyfikuje w ięc zasadę art. 409 k.c. w sensie w zm ocnienia pozycji w ierzyciela-darczyńcy. W rozw ażanym zakresie jest to zresztą jedyna korektura przepisów o bezpodstaw nym w zbogaceniu. 3. Skoro uzasadnione odwołanie darow izny nieruchom ości spraw ia, że odpada jedynie przyczyna p raw na spełnionego św iadczenia, to pozostają w mocy czynności praw ne dokonane przez obdarow anego w stosunku do tej nieruchom ości. Więcej naw et, rów nież po uzasadnionym odw ołaniu darow izny obdarow any pozosta je w łaścicielem nieruchom ości, a zatem może i po w spom nianej chw ili skutecznie rozporządzić nieruchom ością. 4. Jeżeli nieruchom ość będąca przedm iotem odwołanej darow izny stanow i jeszcze w łasność obdarowanego, to w razie sporu co do zasadności odw ołania przeniesienie?. pow rotem w łasności nieruchom ości na darczyńcę następuje dopiero z chwilą upraw om ocnienia się w yroku uw zględniającego roszczenie z art. 64 k.c. w związku z art k.p.c.22 N iepew ność stan u praw nego co do w łasności nieru ch o mości sprow adza się w ięc do tego, kto będzie w przyszłości w łaścicielem nieruchomości. Toteż niekorzystne skutki w spom nianej niepewności ulegają ograniczeniu do m inim um. 5. Roszczenie darczyńcy oparte na bezpodstaw nym wzbogaceniu m a charakter osobisty.23 W konsekw encji więc, w razie pogodzenia się darczyńcy z obdarow a nym, darczyńca może się zrzec swego roszczenia. Skoro zaś przeniesienie własności nieruchom ości nie nastąpiło, to obdarow any bez potrzeby zaw ierania nowej um ow y pozostaje w łaścicielem tej nieruchom ości. 21 P o r. T. D obaczew ski: F o r m a (...), N P 1957, n r 3, s P o r. S. B reyer: N a b y c ie i u t r a t a w ła s n o ś c i (C e n tra ln e Z a o c z n e S tu d iu m N o w eg o P r a w a C y w iln e g o, R o d z in n e g o i O p ie k u ń c z e g o ),.1965, zesz. 7. s P o r. A. O hanowicz: N ie s łu s z n e w z b o g a c e n ie, 1956, s. 289.