Immanuel Kant opracowanie na postawie W. Tatarkiewicza, Historia filozofii, t II. 1724-1804. Urodził się w Królewcu i w Królewcu przeżył i zakończył życie. W pracy konkursowej z 1764 roku przeprowadził porównanie metafizyki z matematyką. Porównanie wyszło na niekorzyść metafizyki i doprowadziło go do wniosku, ze metafizyka nie jest jeszcze nauką. Około roku 1769 powziął oryginalną i śmiałą myśl, że czas i przestrzeń są subiektywnymi formami zmysłowości. Na tej podstawie snuł dualistyczną teorię świata zmysłowego i umysłowego: świat zmysłowy jest tylko zjawiskiem, bo ujęty jest w formę czasu i przestrzeni, a metafizyka na pojęciach umysłu. FILOZOFIA KRYTYCZNA W 1781 roku wydał Krytykę czystego rozumu, główne swe dzieło. 1787 Krytyka praktycznego rozumu 1791 Krytyka władzy sądzenia Krytyka czystego rozumu obejmuje teorię poznania, druga etykę, trzecia estetykę oraz filozofię świata organicznego. Myśli przewodnie Krytyki czystego rozumu Kant wyraził w dostępniejszej i prostszej formie w Prologomenach (Prologomena zu einer jeden Metaphysik, die als Wissenschaft wird auftreten können). Popularniejszym wykładem myśli zawartych w Krytyce praktycznego rozumu jest Uzasadnienie metafizyki moralności. Swoje myśli dotyczące religii ogłosił w pracy Religia w granicach praktycznego rozumu. POGLĄDY I. Zagadnienie i metoda filozofii. 1. Nowe wyniki w filozofii Kant zawdzięczał w znacznej części temu, że postawił nowe pytanie: Jak na podstawie przedstawień możemy wiedzieć cokolwiek o rzeczach? Dane nam są tylko przedstawienia, ale sądy wypowiadamy o rzeczach, jak więc jest możliwe przejście od przedstawień do rzeczy, od podmiotu do przedmiotu? Swoje badania nazwał transcendentalnymi (od transcendere, przekraczać), bowiem poszukiwał
takich przedstawień, które przekraczają granice podmiotu i stosują się do przedmiotu. W swoich badaniach dokonał istotnego podziału sądów: a) sądy uzyskane na podstawie doświadczenia sądy empiryczne, a posteriori; b) sądy niezależne od doświadczenia sądy a priori. Sądy a priori, jako niezależne od doświadczenia, mają swe źródło w umyśle. Ich cechami są konieczność i powszechność. Po wtóre Kant podzielił sądy na analityczne i syntetyczne. Sądy analityczne wypowiadają jedynie to co zawarte już jest w definicji przedmiotu, lub da się z definicji wyprowadzić. Można więc powiedzieć, że sądy analityczne porządkują jedynie wiedzę już posiadaną. Sądy syntetyczne natomiast wypowiadają więcej niż definicja. Rozszerzają wiedzę. Ten drugi podział Kant zestawił z pierwszym i otrzymał następujące rodzaje sądów: a) analityczne, które tym samym muszą być a priori ( bo do rozczłonkowania pojęcia nie potrzeba doświadczenia), b) syntetyczne a posteriori, c) syntetyczne a priori. Natura sądów analitycznych jest łatwa do zrozumienia, podobnie natura sądów syntetycznych a posteriori, jedne bowiem tylko analizują pojęcia, a drugie opierając się na doświadczeniu. Ale zagadką są sądy syntetyczne a priori. Jak jest możliwe wypowiadać o przedmiocie coś, co nie jest zawarte w jego pojęciu, ani zaczerpnięte z doświadczenia? Co więcej, właśnie te sądy są podstawą wiedzy, nauki o świecie. Sądy analityczne są co prawda powszechne i konieczne, ale nie zawierają wiedzy. Sądy empiryczne (syntetyczne a posteriori) powiększają co prawda wiedzę, ale nie są ani powszechne ani konieczne, a wiedza powinna być czymś powszechnym i koniecznym. Sądy syntetyczne a priori to dla przykładu sądy (twierdzenia) fizyki (astronomii) i chemii teoretycznej. Chemik Mendelejew postulował istnienie pierwiastków, których empirycznie nie był w stanie zbadać. Był jednak przekonany, w myśl koncepcji tablicy okresowej pierwiastków, że natura jest logiczna i pierwiastki muszą tworzyć rząd ze względu na masę atomową i inne mierzalne czynniki. Mendelejew twierdził więc coś, czego nie było w doświadczeniu, a jednocześnie rozszerzało naszą wiedzę. W myśl przekonań Kanta takie właśnie twierdzenia są sądami syntetycznymi a priori. Innym przejawem wiedzy opartej na sądach syntetycznych a priori jest matematyka. Oczywiste jest, że sądy matematyczne są a priori czyli niezależne od wszelkiego doświadczenia, jak również są syntetyczne, czyli rozwijają naszą wiedzę. Skoro więc takie sądy istnieją to nie tyle pytamy o to czy są możliwe, lecz: Jak możliwe są sądy syntetyczne a priori? Pytania pochodne: Jak możliwa jest matematyka? Jak możliwe jest matematyczne przyrodoznawstwo? 2. METODA TRANSCENDENTALNA
Można więc powiedzieć, że punktem wyjścia filozofii Kanta był fakt istnienia nauki. Dla Kanta nauka krocząca drogą ciągłego rozwoju była faktem ustalonym przez stulecia pracy badawczej. Filozofia ma poddać analizie naukę i wskazać warunki jej funkcjonowania. Filozofia powinna przede wszystkim wskazać jakie sądy aprioryczne są w nauce zawarte. Takie badania nazwał transcendentalnymi. Transcendentalna metoda, w przeciwieństwie do psychologicznej, badała przedstawienia i sądy nie przez analizę umysłu, lecz przez analizę jego wytworów (naukę). Niepodważalnym faktem była dla Kanta matematyka i matematyczne przyrodoznawstwo, lecz bynajmniej nie metafizyka. Metafizyka bowiem nie wykazywała w opinii Kanta postępu i cechowała się spornością podstawowych twierdzeń. Dlatego też filozofia inaczej formułuje pytanie dotyczące metafizyki: Czy metafizyka jako nauka jest możliwa? 3. ZMYSŁOWOŚĆ I ROZUM Jakim to władzom podmiotu zawdzięczamy poznanie przedmiotu? Można przyjąć, iż do czasów Kanta odpowiadano na te pytanie wskazując bądź na zmysły, bądź na rozum. Racjonalizm cenił rozum, ale nie cenił zmysłów (Parmenides), empiryzm cenił zmysły, ale nie cenił rozumu (Heraklit). Kant ocenił pozytywnie oba źródła. Aby poznać rzecz trzeba najpierw wejść z nią w kontakt zmysłowy, ale trzeba ją zrozumieć, co można uczynić tylko rozumem. To była nauka o dwóch pniach poznania, stanowiąca wielką syntezę racjonalizmu i empiryzmu. W każdym poznaniu spotykają się te dwa czynniki i oba są niezbędne. Nie możemy co prawda wyjść poza nasze przedstawienia i porównać je z rzeczami, ale mamy dwa rodzaje przedstawień, zmysłowe i racjonalne, wyobrażenia i pojęcia, które możemy porównywać; one kontrolują się wzajemnie i przez tę kontrolę dają gwarancję prawdy. 4. PODZIAŁ KRYTYKI POZNANIA Każda z władz umysłu ma swe odrębne właściwości. Zasadami myślenia apriorycznego ma zająć się logika transcendentalna. Nauką o apriorycznych czynnikach poznania zmysłowego miała się zająć transcendentalna estetyka (nazwa ta się nie przyjęła). Ale praca umysłu jest złożona z wielu funkcji np. zdolność tworzenia pojęć na podstawie danego materiału (rozsądek - Verstand), oraz zdolność wyciągania wniosków wybiegających poza materiał doświadczalnymi w dziedzinę bytu absolutnego (rozum Vernuft). Kant więc dodatkowo wyszczególnił dwa działy transcendentalnej logiki : teoria rozsądku (transcendentalna analityka) oraz teoria rozumu (transcendentalna dialektyka).
Teoria (krytyka) rozumu ma więc trzy działy: estetykę (teorię zmysłowości), analitykę (teorię rozsądku) i dialektykę (teorię rozumu). II TEORIA POZNANIA 1. Przestrzeń i czas Rozum wytwarza pojęcia ogóle (pogląd od czasów Arystotelesa), natomiast zmysły dostarczają nam wyobrażeń jednostkowych. Wynikiem pobudzenia zmysłów przez rzecz jest wrażenie. Po wyłączeniu wrażeń w wyobraźni pozostają jeszcze dwa czynniki: przestrzeń i czas. Wszelkie wrażenia doświadczamy bowiem w przestrzeni i czasie, ale czas i przestrzeń nie są przedmiotem wrażeń. Można by twierdzić, że czas i przestrzeń to pojęcia, a nie wyobrażenia. Jednakże cechuje je nie ogólność (właściwa pojęciom), lecz, właściwa wyobrażeniom, jednostkowość. Przestrzeń jest tylko jedna, gdy mówimy o wielu przestrzeniach, to rozumiemy przez to części jednej przestrzeni. Tak samo jest z czasem. Kant szukał apriorycznych czynników wiedzy i szukał ich też w sferze zmysłowej umysłu człowieka, w wyobrażeniach. Szukał więc wyobrażeń, które byłyby i a priori, a tym samym by były pewne i konieczne. Uznał, że właśnie czas i przestrzeń te warunki spełniają. Dlaczego przestrzeń jest wyobrażeniem a priori? Ponieważ nie jest wyobrażeniem empirycznym. Niemożliwe jest więc, by przestrzeń była zaczerpnięta z doświadczenia zewnętrznego, gdyż odwrotnie wszelkie doświadczenie zewnętrzne zakłada jako swój niezbędny warunek wyobrażenie przestrzeni. Przestrzeń jest również wyobrażeniem koniecznym, niepodobna bowiem ją usunąć z wyobrażeń. Można sobie wyobrazić, że nie ma przedmiotów w przestrzeni, lecz nie można sobie wyobrazić, że nie ma przestrzeni. Czymże więc jest przestrzeń i czas? Nie są czymś realnym, bo gdyby tak było wtedy naturalnym sposobem ich poznania byłoby poznanie empiryczne, zmysłowe. Gdyby przestrzeń była jakimś przedmiotem realnym musiałaby by być czymś w rodzaju naczynia obejmującego wszystkie przedmiotu i pozbawionego ścian, a tego też nie sposób sobie wyobrazić. Jeżeli więc czas i przestrzeń nie są czymś realnym, więc są czymś idealnym. Nie należą do świata rzeczy, lecz pochodzą z naszych zmysłów. Zmysły nasze nie wytwarzają ich z wrażeń, lecz je od sobie do wrażeń dodają. Odbierając wrażenia ujmujemy je w pewien porządek, bądź jako współczesne, bądź jako następujące po sobie. Pierwszy porządek nazywamy przestrzenią, drugi czasem. Czas i przestrzeń są jakby formami naoczności. Materia wyobrażeń jest empiryczna (wrażenia), ale ich forma (przestrzenna i czasowa) jest a priori. Pojawiło się z kolei następujące pytanie : czy te formy a priori stosują się do przedmiotów?
Jeżeli czas i przestrzeń są formami, w które ujmujemy wszystko, co dane jest naszym z zmysłom, to zjawiska stosują się do nich. Dane w zmysłach może nam być to tylko co jest czasowe i przestrzenne zarazem. Dlatego też obie te formy naoczności stosują się tylko do zjawisk, lecz zarazem do wszystkich zjawisk. Dlatego też doświadczenie ukazuje czas i przestrzeń jako realne, natomiast transcendentalna analiza wskazuje, że są idealne. Stają się niczym, gdy zechcemy je rozważać niezależnie od doświadczenia i szukać ich w rzeczach samych w sobie. Tymi rozstrzygnięciami uzyskujemy narzędzie do zrozumienia istoty matematyki. Geometria formułuje twierdzenia (konieczne) na temat przestrzeni. Podobnie arytmetyka ma za swój przedmiot czas. Podsumowując: 1. Matematyka zawiera sądy powszechne i konieczne, 2. sądy te mają za przedmiot czas i przestrzeń, 3. jako takie nie mogą być empiryczne, są więc a priori, 4. jest to możliwe dlatego, że przestrzeń i czas nie są przedmiotami realnymi poza nami, lecz są w nas, są formami naszej naoczności. Ponieważ przestrzeń i czas (mimo aprioryczności) tkwią w podmiocie (są więc subiektywne), to również subiektywny jest świat zjawiskowy, jako poznajemy poza sobą. Ta nowa i paradoksalna koncepcja czasu i przestrzeni posiadała dwie podstawowe konsekwencje: 1. Podział poznania na dwa czynniki: formę poznania i materię poznania. Forma poznania może być przedmiotem wiedzy koniecznej i powszechnej. To była myśl nowa, gdyż dotąd zmysły były stale pojmowane jako czysto receptywne i niezdolne do wytworzenia wiedzy apriorycznej. 2. Przestrzeń i czas uznane zostały za formy subiektywne, ważne tylko dla zjawisk. Ten subiektywizm i fenomenalizm stanowiły przewrót wobec naturalnego sposobu myślenia. Do Kanta przestrzeń jawiła się jako coś obiektywnego, do czego człowiek sam przynależy, teraz została pojęta jako swoisty wytwór człowieka. Zjawiskowość czasu i przestrzeni pociągnęła za sobą zjawiskowość całego świata zmysłowego. Fenomenalizm ten nie był intencją Kanta, lecz wynikał z jego filozofii. 2 KATEGORIE (analityka transcendentalna) Czas i przestrzeń nie są jedynymi apriorycznymi czynnikami naszej wiedzy. Również rozsądek ma swoje formy aprioryczne. Dla ustalenia udziału rozsądku w tworzeniu wiedzy Kant odróżnił dwa rodzaje sądów : a) sądy postrzegawcze, b) sądy doświadczalne. Jest mi ciepło to przykład sądu postrzegawczego. Słońce grzeje przykład sądu doświadczalnego.
Sądy postrzegawcze dotyczą wyłącznie podmiotu, orzeka o stanie podmiotu. Sądy doświadczalne wykracza poza podmiot do przedmiotu i na podstawie podmiotowego stanu orzeka o przedmiocie. Sąd ten wykracza więc poza dane zmysłów przy pomocy rozsądku. Sąd o przedmiocie występuję więc tylko wtedy, gdy działa rozsądek, który do wyobrażeń dołącza pojęcia; same bowiem zmysły nie rozdzielają czynników przedmiotowych i podmiotowych w postrzeżeniach. Na czym polega działanie rozsądku? Na wprowadzaniu do wyobrażeń jedności. Zmysły bowiem w przekonaniu Kanta dają tylko różnorodność wrażeń, rozsądek zaś spaja wyobrażenia. Nie same zmysły, ale i rozsądek jest w grze gdy, np. czując ciepło i widząc światło, przyjmujemy, iż pochodzą one od tego samego przedmiotu, od słońca. Rozsądek więc zespala wyobrażenia za pomocą pojęć i przez nie dokonuje przejścia od wyobrażeń do przedmiotów. Zatem to, co nazywamy przedmiotem nie istnieje bez udziału podmiotu myślącego. Nie ma przedmiotów bez aktów podmiotu. I nie ma sądów empirycznych, nawet najprostszych np. Słońce grzeje, bez pojęć, tworzonych przez rozsądek. Podmiot jest warunkiem przedmiotu; pojęcia są warunkiem doświadczenia. Zdolność jednocząca podmiotu pochodzi z samego umysłu, jest odbiciem jedności samego umysłu. Świadomość rzutuje swą jedność na zewnątrz i jednoczy rozpierzchłe wyobrażenia w przedmioty. Jedność świadomości jest tym, co stanowi o odnoszeniu przedstawień do przedmiotu, za zatem o tym, że stają się one poznaniem. Jakie są te pojęcia za pomocą których rozsądek jednoczy wyobrażenia? Takim pojęciem jest pojęcie substancji. Substancji nie postrzegamy, postrzegamy tylko różnorodne własności, które nasz umysł łączy ze sobą, traktując je jako należące do jednej substancji. Tak już myśleli Berkeley, Hume, Locke. Tak samo jest z pojęciem przyczynowości. Wywód, że pojęcia są warunkami przedmiotów Kant uważał za najtrudniejsze zadanie, jakie kiedykolwiek było postawione w dziejach filozofii. Istota filozofii Kanta to przekonanie, że pojęcia są warunkiem doświadczenia, jaźń warunkiem przedmiotów. Na apriorycznych pojęciach rozsądek opiera aprioryczne zasady. Na przykład zasada trwałości substancji, zasada przyczynowości. Tych zasad niepodobna wywieść ani dedukcyjnie, ani empirycznie, niemniej jednak są niezawodne, bowiem zasady te są warunkiem poznania. Bez nich żadne poznanie, w szczególności poznanie doświadczalne, nie byłoby możliwe. Bez nich znalibyśmy jedynie własne przeświadczenia w ich subiektywnym przebiegu. 3. PRZEWRÓT KOPERNIKAŃSKI Sądy a priori stosują się więc do przedmiotów, bowiem przedmioty nie są od tych sądów niezależne, lecz są przez te sądy kształtowane. Te wytłumaczenie syntetycznych sądów a priori osiągnięte zostało za cenę całkowitej przemiany pojęcia przedmiotu. Tak jak wcześniej czas i przestrzeń okazały się apriorycznymi formami podmiotu, tak również okazało się, że klasyczne przeciwstawienie podmiotu i przedmiotu należało zmienić. Podmiot nie jest przeciwieństwem przedmiotu, lecz warunkiem przedmiotu. Zmieniło się również klasyczne przeciwieństwo myśli i doświadczenia. Okazało się, że myśl nie
jest przeciwieństwem, lecz zasadniczym składnikiem doświadczenia. Nie można zapominać, że Kant pojmował przez doświadczenie naukę doświadczalną jaką zbudował Newton. Sądził przy tym, że tzw. potoczne doświadczenie jest wytworem tych samych kategorii myślenia, co naukowe. Nie może być inaczej, skoro same przedmioty doświadczenia są wytworem tych kategorii, skoro warunki możliwości doświadczenia są zarazem warunkami możliwości przedmiotów doświadczenia. Galileusz- pisał Kant stoczył kule po pochyłej płaszczyźnie z szybkością, którą sam wyznaczył, Torricelli kazał powietrzu trzymać ciężar, który sam z góry obliczył, twórcy chemii wedle własnego planu ujmowali i zwracali metalom poszczególne składniki; wtedy pojęli, że rozum tylko to rozumie, co sam wytwarza wedle własnej inicjatywy. Rozum wyprzedza doświadczenie, stawiając pytania i skłaniając przyrodę, aby na nie odpowiadała: Zwraca się on do przyrody, aby od niej być pouczonym, wszakże nie jako uczeń, lecz jako sędzia, który a prawo zmuszać świadków, aby mu odpowiadali na pytania. Prawidłowość zarówno sądów, jak zdarzeń, Kant wytłumaczył jako twór stale działających form umysłu. III KRYTYKA METAFIZYKI Kant więc wykazał, że nie wszelkie poznanie wywodzi się z doświadczenia (wbrew empirystom), ale zarazem dowodził, że wszelkie poznanie ogranicza się do doświadczenia (wbrew racjonalistycznym metafizykom). Przyznał rację empirystom w sprawie przedmiotu poznania, zrywając z ich poglądem na temat pochodzenia poznania. Albowiem samo doświadczenie zawiera czynniki niedoświadczalne i zarazem jeżeli te czynniki niedoświadczalne nie są wcielone w doświadczenie stają się pustymi formami bez wartości dla poznania. Jednakże wiedza dotycząca jedynie zjawisk nie zaspokaja wszystkich ludzkich potrzeb poznawczych. Człowiek szuka odpowiedzi na pytanie o sens świata, duszę, Boga czyli, jak zwykła mawiać Kant o rzeczy same w sobie. W ogóle istotę rozumu Kant widział w dążeniu do poznania rzeczy samych w sobie. Rozsądek (na którym opiera się poznanie potoczne i naukowe) sam domaga się uzupełnienia przez rozum, bo to co sam z siebie poznaje jest zawsze częściowe i ograniczone. Naukowa ujmuje jedynie fragmenty rzeczywistości, jedynie prawdy warunkowe. Nigdy nie obejmuje prawdy bezwarunkowej. Rozum zaś powinien (dąży) do scalenia i zamknięcia tych ograniczonych i fragmentarycznych wyników nauk szczegółowych, odnosząc je do przedmiotów nieskończonych i absolutnych. Pojęcia jakimi posługuje się rozum to nie kategorie, lecz czyste pojęcia rozumu, które Kant nazywał ideami. Kant wyszczególnił trzy główne idee rozumu : dusza, wszechświat, Bóg. Poprzez ideę duszy rozum dąży do objęcia całości doświadczenia wewnętrznego. Idea wszechświata to próba ujęcia całości doświadczenia zewnętrznego. W idei Boga rozum szuka podstawy wszelkiego w ogóle doświadczenia. Znamy z doświadczenia jedynie przeżycia, a rozum wnosi na ich podstawie o istnieniu duszy; znamy z doświadczenia zewnętrznego jednie przedmioty materialne, rozum zaś wnosi z nich o istnieniu jednolitego wszechświata. Idee stanowią osnowę metafizyki, a jednak jest to cel nieosiągalny. 2. KRYTYKA TRADYCYJNEJ METAFIZYKI
Absolutna metafizyki, usiłująca wniknąć w naturę Boga, duszy, wszechświata, jaką budowało tylu filozofów od Platona do Leibnitza, odpowiada potrzebie umysłu ludzkiego, ale podejmuje się zadania, którego umysł wykonać nie może. Metafizyka dotychczasowa zakładała, że idee są bytami realnymi. Kant zaś doszedł do wniosku, że są to jedynie pojęcia rozumu, wyznaczające idealny kres poznania. W tym widział główny błąd metafizyki. Argumentował, że pojęcia rozsądku (substancja, przyczynowość) są tylko formami umysłu i mają wartość poznawczą tylko wtedy, gdy są wcielone w doświadczenie. Tradycyjna metafizyka natomiast usiłowała stosować te pojęcia poza granicami wszelkiego możliwego doświadczenia. Prowadziło to do paralogizmów, antynomii, pseudo-dowodów. a) Krytyka psychologii racjonalnej. Psychologia racjonalna a faktu myślenia wywodziła, iż istnieje dusza, czyli substancja myśląca i że jako substancja jest prosta i niezniszczalna. Ale wnioski te są paralogizmami. Pochodzą w niewłaściwego posługiwania się kategorią substancji. Kategoria substancji jest tylko formą łączenia wyobrażeń, tymczasem wyobrażenia duszy nie posiadamy, więc i kategorii substancji stosować tu nie możemy. Jaźń znamy tylko jako funkcję, ale nie jako substancję innymi słowy jako podmiot myślący, a nie jako przedmiot myśli. Podobnie z tezą o prostocie i nieśmiertelności duszy jako substancji, albowiem dowód nieśmiertelności duszy opierał się na tym, że dusza, jako substancja prosta nie może ulegać rozkładowi i zniszczeniu. b) Krytyka racjonalnej kosmologii. Próby określenia natury wszechświata, które stanowią przedmiot kosmologii, natrafiają na największe trudności. Pojawiają się tu antynomie, czyli objawy rozterki rozumu z samym sobą, a sprzeczne twierdzenia tezy i antytezy są równie zadawalające dla rozumu (stąd wynika antynomia). Zasadnicza antynomia dotyczy kwestii, czy świat jest skończony, czy też nieskończony. Ale jest ich więcej : w kwestii ograniczoności świata, jego podzielności, wolności i konieczności. TEZY ANTYTEZY 1) Świat ma początek w czasie i granice w przestrzeni 1) Świat nie ma początku w czasie i granic w przestrzeni.
2) Wszystko w świecie jest bądź prostym składnikiem, bądź składa się z prostych składników. 2) Nic w świecie nie jest proste, ani z prostych składników złożone. 3) Istnieje w świecie wolność. 3) Nie ma w świecie wolności, lecz wszystko dokonuje się wedle praw przyrody. 4) należy do natury świata, że istnieje istota konieczna, czy to jako jego część, czy jako przyczyna. 4) Nie ma żadnej istoty koniecznej ani w świecie, ani poza nim jako jego przyczyny.