Przegląd definicji niedostosowania społecznego Dziecko społecznie niedostosowane jest przedmiotem zainteresowań pedagogów, prawników i psychiatrów. W literaturze naukowej oraz w języku potocznym często spotyka się z terminami, które są bliskie pojęciu niedostosowania społecznego i używane są zamiennie np. dziecko zdemoralizowane, wykolejone, moralnie zaniedbane, dziecko z zaburzeniami w zachowaniu, dziecko trudne, dziecko trudne pod względem wychowawczym, moralnie zagrożone. Zanim zaczęto używać terminu nieprzystosowanie społeczne w psychologii amerykańskiej funkcjonowało pojęcie przystosowania. K. Pospiszyl stwierdza, że pojawiło się ono głównie pod wpływem koncepcji behawiorystycznych, według których na wiele reakcji człowieka patrzono podobnie jak na reakcje zwierzęcia (...). Początkowo mianem przystosowanie określano względnie proste reakcje fizjologiczne i intelektualne, z biegiem czasu jego znaczenie rozszerzyło się na szereg nawet złożonych sytuacji społecznych. (K. Pospiszyl, E. Żabczyńska 1981, s. 9) W takich przypadkach do pojęcia przystosowanie czasem dodaje się określenie społeczne. Termin przeciwstawny do pojęcia przystosowanie - nieprzystosowanie, do polskiej literatury pedagogicznej po raz pierwszy wprowadziła w 1959 roku Maria Grzegorzewska, która zdefiniowała młodzież niedostosowaną społecznie jako zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, medyczno - psychologicznych i medycznych; tych wszystkich, wobec których z jednej strony pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować metody specjalne, z drugiej zaś strony wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych; tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla zespołu innych. (M. Grzegorzewska 1964, s. 317-318) W Słowniku psychologicznym pojęcie to rozumiane jest dwojako: 1. w ujęciu szerokim, jako nieumiejętność dostosowania swojego działania do własnej pozycji, roli, statutu w grupach społecznych, niedostosowanie do norm i postaw akceptowanych przez te grupy, 2. w ujęciu wąskim, jako sytuacja, w jakiej znajduje się jednostka nie uznająca i nie realizująca norm, postaw i ról społecznie pożądanych. (W. Szewczuk 1998, s. 165) W ujęciu D.W. Stotta to dziecko należy uznać za niedostosowane, które rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym albo jego kolegach, a które bez specjalnej
pomocy z zewnątrz nie może poprawić swych stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi. (D.W. Stott w: J.Konopnicki 1971, s. 19) Rozważania nad pojęciem niedostosowania społecznego podejmuje także O. Lipkowski Niedostosowanie społeczne nie zawsze związane jest z konfliktem jednostki ze środowiskiem. Często zdarza się, że osoba wywodzi się ze środowiska zdemoralizowanego i zachowania tego typu, w takim środowisku są akceptowane. Natomiast jednostka dostosowana do normalnego środowiska, nie jest dostosowana do środowiska zdemoralizowanego. Według O. Lipkowskiego Niedostosowana społecznie jest taka jednostka, która - ze względu na zaburzenia charakterologiczne spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju - wykazuje wzmożone trudności w dostosowaniu się do uznawanych norm społecznych i w realizacji swych zadań życiowych. (O. Lipkowski 1966, s. 2) Z kolei K. Pospiszyl uznaje za niedostosowanie społeczne wszelkie formy wadliwego stosunku do innych ludzi wypływające z różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie. (K. Pospiszyl, E. Żabczyńska 1981, s. 15) Z uwagi na aspekt psychologiczny i socjologiczno - pedagogiczny A. Makowski określa niedostosowanie jako dewiacje osobowościowe, spowodowane czynnikami biopsychologicznymi lub środowiskowymi o negatywnym wpływie na kontakty, aktywność i harmonię życia wewnętrznego jednostki. Zjawisko to uniemożliwia jej konstruktywną socjalizację, efektywną edukację i pomyślną realizację zadań życiowych. (A. Makowski 1994, s. 25) L. Pytka analizując spotykane w literaturze przedmiotu określenia niedostosowania społecznego stwierdza, że można je ująć w cztery zasadnicze grupy definicji: (L. Pytka 1995, s. 45) 1. Definicje objawowe; 2. Definicje teoretyczne; 3. Definicje operacyjne; 4. Definicje utylitarne. DEFINICJE OBJAWOWE, w których nieprzystosowanie społeczne określa się poprzez odwołanie się do jego podstawowych i specyficznych objawów albo elementarnych wskaźników o charakterze behawioralnym; DEFINICJE TEORETYCZNE, w których - oprócz charakterystyki symptomatologicznej - angażuje się pewne pojęcia teoretyczne, wynikające z ogólnej teorii przystosowania lub normalnego funkcjonowania społecznego jednostki (np. motywacja,
postawy, role społeczne, przepisy ról społecznych, normy, standardy idealne, internalizacja wartości norm, poziom lęku, sumienie); DEFINICJE OPERACYJNE, w których wskazuje się nie tylko na symptomy danego zjawiska (nieprzystosowania), ale przede wszystkim na sposoby jego pomiaru, odsyłając jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego (testu, skali, kwestionariusza itp.); DEFINICJE UTYLITARNE (zdroworozsądkowe, administracyjne), ujmujące nieprzystosowanie społeczne od strony pewnej bezradności środowiska wychowawczego wobec jednostki sprawiającej mu trudności wychowawcze oraz niedostosowania tego środowiska do potrzeb i aspiracji oraz poziomu rozwoju dziecka oznaczonego jako zaburzone, wobec którego należy zastosować specjalne metody i środki. W definicji stosowanej przez MEN, która oparta jest na grupie definicji utylitarnych, rozróżniono dwie odmiany zaburzeń - tzw. niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem. Niedostosowani społecznie - to dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone (powtarzające się) zaburzenia w zachowaniu. Natomiast zagrożeni niedostosowaniem - to dzieci i młodzież wychowująca się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego, na który negatywny wpływ wywierają takie środowiska wychowawcze, jak: rodzina (własna), grupa rówieśnicza i inne, a także u której obserwowane objawy zaburzeń występują sporadycznie. (L. Pytka 1995, s.45) Dla prawidłowej diagnozy dziecka społecznie niedostosowanego i dalszej skutecznej pracy pedagogiczno - terapeutycznej bardzo istotną sprawą jest stwierdzenie, jaki był przebieg procesu wykolejenia, a także w jakim okresie życia proces ten się rozpoczął. Struktura charakterologiczna i motywy działania są zasadniczo różne w zależności od tego, czy dziecko ulegało wpływom czynników deprywacyjnych od wczesnego dzieciństwa, czy też dopiero później. Cz. Czapów wyodrębnia zasadnicze etapy wykolejenia społecznego odwołując się do krajowych i zagranicznych badań naukowych. (Cz. Czapów 1980) Wyniki tych badań pozwoliły wyodrębnić trzy podstawowe stadia przestępczego wykolejenia. Stadium pierwsze charakteryzuje się występowaniem uczucia odtrącenia, frustracji, potrzeby emocjonalnej zależności, reakcji negatywnych i narastającej agresywności wobec jednego lub obojga rodziców, reakcji nieproporcjonalnych do podniet. Dziecko jest impulsywne, bardzo często żałuje swoich wybryków, ale nie może się opanować i często zapomina, że robi źle. W zachowaniu dziecka dostrzega się brak koncentracji uwagi, często nie kończy rozpoczętych prac albo wykonuje je niedokładnie.
Stadium drugie to manifestacje typowe dla wykolejenia społecznego. Wrogość dotyczy rodziców i nauczycieli. Bunt wobec wszystkich autorytetów. Wykazuje tendencje do zaspokajania swych potrzeb poza domem rodzinnym. Niekiedy popełniają drobne kradzieże i przejawiają skłonności do szukania kontaktów z młodzieżą nie uznającą norm społecznie aprobowanych, odrzucają autorytet dorosłych. Często cechuje ich rozwydrzenie seksualne i pijaństwo. Stadium trzecie można podzielić na dwa warianty: Wariant pierwszy - Młodzież nabywająca agresywnych nawyków na tle przeżyć frustracyjnych i zasilająca szeregi zbiorowości, które mają charakter luźnych grup, uprawiających działalność zabawową i chuligańską. Polega ona na zbiorowym popełnianiu czynów godzących w godność osobistą, zdrowie a nieraz i życie ludzi. Wariant drugi - Działalność przestępcza, polegająca na dokonywaniu kradzieży, włamań i rabunków oraz zadawaniu bólu swoim ofiarom. Wszystkie wyżej wymienione stadia niedostosowania społecznego są wynikiem zwichniętej socjalizacji, demoralizacji lub antagonistyczno - destruktywnej socjalizacji. Przedstawiając typologie niedostosowania społecznego, należy zaprezentować także typologię osób zagrożonych niedostosowaniem społecznym. Jedną z typologii proponuje Kagan (Kagan w: E. Pisula: 1994, Nr 4, s. 213) Są to: 1. Osoby doznające chronicznych niepowodzeń szkolnych (grupa najliczniejsza). 2. Dzieci dorastające w takim środowisku rodzinnym lub rówieśniczym, które stymuluje uczucie złości, lęku z powodu odrzucenia, obojętności albo stosowania przemocy. 3. Jednostki szczególnie podatne na wpływ rówieśników, akceptujące niemal bez zastrzeżeń ich system wartości. 4. Osoby, które pragną pokazać otoczeniu, że nie boją się podejmować ryzyka i stawać twarzą w twarz z niebezpieczeństwem. 5. Osoby żyjące w środowisku (najczęściej miejskim), w którym kradzieże, narkotyzowanie się, wczesna ciąża są w zgodzie z obowiązującymi normami oraz zarówno ze standardami przyjętymi w rodzinie, jak wśród rówieśników. Liczne próby dokonania typologii niedostosowania społecznego lub wykolejenia społecznego sprowadzają się do wyodrębnienia kryteriów klasyfikowania zachowania dewiacyjnego według czynników etiologicznych lub według czynników opisujących formy zachowania.
Cz. Czapów wyróżnia trzy podstawowe typy wykolejenia społecznego ze względu na trzy odmienne czynniki etiologiczne. (Cz. Czapów 1980) 1. Zwichnięta socjalizacja; 2. Demoralizacja; 3. Socjalizacja antagonistyczni destruktywna. Zwichnięta socjalizacja - Zaburzony proces socjalizacji. Zwichnięta socjalizacja dokonuje się wskutek niekorzystnych sytuacji społecznych lub także czy tylko wskutek czynników dziedzicznych, chorobowych czy urazowych. Źródłem zaburzeń socjalizacji są sytuacje rodzinne, które są powodem frustracji, czynników (bodźców) nerwicorodnych oraz nie dość efektywnego oddziaływania. Demoralizacja - polega na eliminowaniu dotychczasowych efektów konstruktywnej socjalizacji i wychowania pod wpływem zaistniałych nowych warunków środowiskowych. Socjalizacja antagonistyczno - destruktywna - występuje wówczas, gdy młody człowiek wychowuje się w środowisku ludzi wykolejonych społecznie. W oparciu o przedstawione stadia i typologie niedostosowania społecznego można powiedzieć, iż istnienie wielu modeli tego zjawiska świadczy o złożoności tego problemu. Bibliografia: 1. Czapów Cz.: Wychowanie resocjalizujące, Warszawa 1980. 2. Grzegorzewska M.: Wybór pism, Warszawa 1964. 3. Kagan: Młodzież z grup ryzyka,w: (E. Pisula), Nowa Szkoła 1994, Nr 4. 4. Lipkowski O.: Wychowanie dzieci społecznie niedostosowanych, Warszawa 1966. 5. Makowski A:. Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Warszawa 1990. 6. Pospiszyl K, Żabczyńska E.: Psychologia dziecka niedostosowanego, Warszawa 1985. 7. Pytka L.: Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1995. 8. Stott D. W.: Niedostosowanie społeczne, w: (J. Konopnicki), Warszawa 1971. 9. Szewczuk W.: Słownik psychologiczny, Warszawa 1998. Opracowanie: mgr Aleksandra Tomanek ZST NR 2 im. M. Batko w Chorzowie