Temat: Wybrane zagadnienia z niedostosowania społecznego

Transkrypt

1 Katarzyna Szklarz SP 3 im. H. Sienkiewicza w Żarach Temat: Wybrane zagadnienia z niedostosowania społecznego Wstęp Niedostosowanie społeczne sięga zarania dziejów ludzkich. Należy do tych negatywnych zjawisk, których obecność odczuwa się coraz dotkliwiej w miarę postępu rozwoju społecznego. Jest problemem złożonym, którym zajmuje się pedagogika, psychologia, socjologia, kryminologia, psychiatria. U społecznie niedostosowanych dostrzega się osłabione czynniki wolicjonalne, nieharmonijny rozwój uczuć, zmienność nastrojów trudności w koncentracji uwagi, brak zainteresowań, niechęć do wysiłku a także ograniczoną zdolność do przejawiania uczuć opiekuńczych, wdzięczności, przyjaźni oraz przywiązania. Niedostosowaniem uważa się stan spowodowany tym, że w toku interakcji jednostki ze środowiskiem nie zostają zaspokojone potrzeby. Nie powstaje ono w sposób nagły lecz stopniowo narasta. Początkowo zachowanie dziecka jest normalne. Anormalne jest natomiast jego środowisko. Ono właśnie przyczynia się do stopniowego zakłócenia u dziecka procesów regulacji wewnętrznej, do pojawienia się coraz głębszych zaburzeń emocjonalnych i konfliktów z otoczeniem. Dzieci niedostosowane społecznie sprawiają poważne trudności wychowawcze w rodzinie i w szkole. Nie przestrzegają podstawowych norm i zasad postępowania. Nie jest to chwilowy bunt, lecz uogólniona postawa którą cechuje negacja autorytetów i społecznie aprobowanych wartości. Dziecko takie charakteryzuje się brakiem lub trudnościami w nawiązywaniu kontaktów z innymi ludźmi. Pojęcie niedostosowania społecznego Definicja niedostosowania społecznego należy do tej grupy terminów, które są wieloznaczne, różnie definiowane przez poszczególnych autorów. Według Światowego Związeku Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą (L Union Mondiale des Organismes de Sauvegarde de L Enfance et de L Adolescence) termin niedostosowania społecznego pojawił się w rodzimej literaturze pedagogicznej w 1959 roku. Na grunt polski przeszczepiony został przez Marię Grzegorzewską. Zaznaczyć trzeba, iż przyjął się on szybko i niemal powszechnie. Pojęcie niedostosowania społecznego Otton Lipkowski interpretuje następująco: jest to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki. Zdaniem Renaty Małgorzaty Ilnickiej niedostosowanie społeczne, to taki rodzaj dezadaptacji społecznej, w której postawy, a w związku z tym zachowania przejawiane przez dzieci i młodzież niedostosowaną, pozostają w konflikcie z normami społecznymi i trudno poddają się naprawczym działaniom pedagogicznym. Są one często spowodowane niekorzystnymi warunkami środowiskowymi. W przewodniku opracowanym przez Wydział Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych Departamentu Zwiększania Szans Edukacyjnych MEN nazwę niedostosowania społecznego definiuje jako dewiację osobowościową, spowodowaną czynnikami biopsychicznymi lub środowiskowymi o negatywnym wpływie na kontakty społeczne,

2 aktywność i harmonię życia jednostki, uniemożliwiającą jej konstruktywną socjalizację, aktywną edukację i pomyślną realizację zadań życiowych. Czesław Czapów i Stanisław Jedlewski rozpatrując pojęcie niedostosowania społecznego w oparciu o kryteria socjologiczne twierdzą, że osobników niedostosowanych społecznie charakteryzują mniej lub bardziej trwałe reakcje dewiantyczne, wyróżnione nie ze względu na jakikolwiek system społeczny, ale ze względu na system społeczny ujmowany jako element konstelacji systemów społecznych, obejmujących ludzi tworzących zbiorowość współczesnego państwa. Skrajne nasilenie tego rodzaju reakcji, czyli generalnych reakcji dewiantycznych, stanowi wyraz antagonistycznego ustosunkowania się do państwa i norm, które określają jego funkcjonowanie. Opierając się na czynnikach psychologicznych, Halina Spionek uważa za dzieci niedostosowane społecznie to takie jednostki, u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno wolowa oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenia stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem. Na przesłankach psychologicznych opierają się także M. Przetacznikowa i M. Susłowska, określając niedostosowanie społeczne jako zaburzenia w zachowaniu występujące w stopniu silnym i głębokim, które utrudniają lub uniemożliwiają osobnikowi normalne współżycie z ludźmi. W materiałach dla nauczycieli Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi przygotowanych przez MEN interpretacja niedostosowania społecznego odnosi się do zaburzeń sfery emocjonalno-wolicjonalnej, behawioralnej i osobowości. Przejawia się w postaci trudności w dostosowaniu się do uznanych norm społecznych, zadań życiowych, zaburzonej równowadze poznawczouczuciowej, wadliwie zintegrowanych postawach społecznych, nieprzestrzeganiu zasad moralnych, negatywnych lub nieadekwatnych reakcjach na zakazy i nakazy w przypisanych im rolach społecznych i złym samopoczuciu. Przyczyny niedostosowania społecznego Istnieje wiele naukowych teorii, które badają to zagadnienie. Generalnie można wyróżnić trzy źródła czynników. Są to: Czynniki organiczne - m.in. predyspozycje genetyczne, uwarunkowania wynikające ze struktury układu nerwowego. Czynniki psychiczne różnego rodzaju zaburzenia psychiczne, psychopatia, nerwice, predyspozycje osobowościowe. Czynniki społeczne będące wynikiem relacji człowieka ze środowiskiem, innymi ludźmi. Definicje niedostosowania społecznego, wskazują na przyczyny tego niekorzystnego społecznie zjawiska, na które zdaniem O. Lipkowskiego wpływają następujące czynniki: Środowiskowe, Konstytucjonalne, Zależne od centralnego układu nerwowego. Niewątpliwie wpływ środowiska ma znaczenie najpoważniejsze w ukształtowaniu jednostki wobec norm społecznych. Zdaniem Jana Konopnickiego na etiologię zjawiska niedostosowania społecznego, składają się dwojakie przyczyny: Dziedziczne uszkodzenia centralnego układu nerwowego, psychiczne (uwarunkowane czynnikami dziedziczności i obejmujące sferę emocjonalną i wolicjonalną w zakresie popędów, co powoduje zmiany psychopatyczne).

3 Środowiskowe wadliwa struktura rodziny, zaniedbania środowiska wychowującego, błędy wychowawcze rodziny i szkoły, środki masowego przekazu, zaburzenia rozwojowe oraz czynniki ekonomiczno-gospodarcze i przyrodniczo-ekologiczne. Maria Marek-Ruka wyodrębniła dwie grupy przyczyn niedostosowania społecznego: Przyczyny tkwiące w osobowości ucznia do tej grupy przyczyn zalicza się najczęściej wszystkie fizyczne i psychiczne właściwości ucznia utrudniające mu naukę w szkole i dostosowanie się do życia społecznego (upośledzenie umysłowe, wady wzroku i słuchu, uszkodzenia i zaburzenia w rozwoju i funkcjonowaniu OUN, niezadowalający stan zdrowia). Przyczyny tkwiące w środowisku nieodpowiednie warunki życia dziecka, brak opieki ze strony rodziców. Stadia niedostosowania społecznego Wyodrębnienia stadiów nieprzystosowania społecznego podjął się C. Czapów (1978). Zdaniem autora istnieją trzy etapy wykolejenia społecznego: 1. Stadium charakteryzujące się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia, tzn. niezaspokojenia potrzeby zależności emocjonalnej. Jednostkę nudzą rozpoczęte czynności i brak jej cierpliwości aby je ukończyć. 2. Stadium wyrażające się utrwaleniem wrogich reakcji wobec autorytetów i osób socjalizująco znaczących. Przejawem typowym dla tego stadium jest odrzucenie wszelkich form ekspresji, wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. 3. Stadium wiążące się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej, która stanowi dla jednostki niedostosowanej samoistne źródło przyjemności i satysfakcji. J. Konopnicki wyróżnił trzy fazy tego procesu: 1. Niepowodzenia w nauce szkolnej, niestałość emocjonalna, bunt przeciw autorytetom. 2. Wzmożenie agresywności, włóczęgostwo, apatia, skłonność do kłamstwa. 3. Zachowania całkowicie aspołeczne przejawiające się chuligaństwem. Pytka (1993) wyróżnia następujące stadia niedostosowania: 1. Kształtowanie się nastawień (poznawczych i emocjonalnych), które zwiększają podatność na wpływy antagonistyczno-destrukcyjne środowiska społecznego. 2. Przyswajanie wzorów motywacji oraz zachowania się antyspołecznego, ułatwiających zaspokojenie potrzeb i rozładowanie napięć. 3. Utrwalenie i autonomizowanie nabytych i przyswojonych sposobów zachowania się. Według Z. Sękowskiej (1998) można wyróżnić dwie podstawowe odmiany niedostosowania społecznego: 1. Wykolejenie przestępcze polega na łamaniu norm przewidzianych przez ustawodawcę. 2. Wykolejenie obyczajowe polega na łamaniu norm obyczajowych i społeczno moralnych. Przejawy niedostosowania społecznego W zależności od częstości ich występowania, stopnia skumulowania oraz ich specyfiki mogą być traktowane jako tzw. wskaźniki niedostosowania społecznego. Cząstkowymi wskaźnikami w najczęściej wymienianych kategoriach zachowań są:

4 Lękliwość jest cechą często obserwowaną u dzieci. Przejawy lęku częściej występują u dzieci pochodzących z rodzin mało troszczących się o nie. Jest to poczucie, które kształtuje postawę niepewności, niepokoju, zażenowania, nieśmiałości, zahamowania. Dzieci lękliwe to dzieci zwykle słabsze fizycznie i psychicznie. Nieposłuszeństwo-zachowanie jednostki, które sprawia rodzicom i wychowawcom szczególną przykrość, gdyż traktowane jest jako wyraz utraty pozycji autorytetu wobec dziecka. Lenistwo to stronienie od wypełniania zadań i obowiązków. Kłamstwo problem występujący nie tylko u dzieci niedostosowanych społecznie, ale praktycznie u wszystkich jednostek. Terapia z dzieckiem niedostosowanym społecznie Zajęcia rozluźniające napięcie całego ciała

5 Wykorzystywanie zabaw do ćwiczeń w liczeniu W indywidualnej i/lub grupowej pracy terapeutycznej w szkole, stymulacja rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego dziecka odbywa się poprzez: Usprawnianie zaburzonej funkcji percepcyjno-motorycznej, Rozwijanie narządu słuchu jako niezbędnego warunku do dokonywania prawidłowej analizy i syntezy słuchowej wyrazów o różnej budowie fonetycznej, Organizowanie zajęć i zabaw ruchowych mających na celu ułatwienie dziecku poznanie schematu własnego ciała i kierunku, Organizowanie zajęć relaksacyjnych i rozluźniających napięcie mięśniowe całego ciała, Kształtowanie poprawnego słownictwa, Wzbogacanie wiedzy dziecka o otaczającym świecie, Intensywne usprawnianie techniki czytania, Kształtowanie umiejętności matematycznych, Usprawnianie koordynacji narządu artykulacyjnego i oddechowego, Wykorzystywanie gier do ćwiczeń w liczeniu, Wykonywanie przez ucznia takich zadań, które umożliwią, pokazanie mocnych stron oraz będą okazją do osiągania sukcesów w nauce i dostarczą zadowolenia z podejmowanej aktywności, Budowanie atmosfery bezpieczeństwa oraz ciepła emocjonalnego, Dobieranie zadań adekwatnych do jego możliwości i umiejętności pozwoli uniknąć napięć emocjonalnych,

6 Nieustanne motywowanie dziecka do nauki poprzez okazywanie zainteresowania tym, co poznało i czego się nauczyło-wskazywanie różnych sposobów radzenia sobie z porażkami, Wzmacnianie poczucia własnej wartości i pewności, dostrzeganie wysiłku włożonego w wykonanie pracy a nie w efekty jej wykonania, Unikanie krytyki, częstych uwag i negatywnych ocen, które wzmagają jego reaktywność emocjonalną, Uczenia wytrwałości, nie rezygnowania i poddawania się w obliczu napotykanych trudności, Ukierunkowywanie pracy dydaktyczno-wychowawczej z dzieckiem w domu. W pracy edukacyjnej z dzieckiem stosować zasady: - Przystępności-uczeń ma więcej czasu na naukę czytanek, częściej sprawdza się zeszyty i ćwiczenia, w trakcie rozwiązywania zadań tekstowych nauczyciel upewnia się czy uczeń dobrze zrozumiał treść, aby w razie potrzeby udzielić dodatkowych wskazówek. Pomoc dziecku w wykazaniu się przed klasą osiągnięciami, zauważanie wysiłków oraz prób wykonywanych zadań. - Indywidualizacji- nie wymaga się od ucznia głośnego czytania nowego tekstu, wskazuje się wybrane fragmenty do opracowania w domu, nie wyrywa się do natychmiastowej odpowiedzi, polecenia kieruje się wprost do dziecka, które są krótkie i szczegółowe, - Trwałości wiedzy- stosuje się wielokrotne powtórzenia materiału, co pozwala na trwalsze, dokładniejsze i głębsze usystematyzowanie oraz utrwalenie wiadomości i umiejętności. Do stymulacji rozwoju dziecka wykorzystywać metody oraz formy: - Waloryzacyjne, poprzez wpływanie na uczucia, eksponujące wartości, - Podające, przyswajanie wiedzy poprzez opis, pracę z książką, pogadankę. - Praktyczne, zdobywanie wiedzy poprzez działanie praktyczne. Formy: - Zespołową, indywidualną oraz praca z pomocą nauczyciela. Bibliografia Cz. Czapów, S. Jedlewski: Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa 1971, ENCYKLOPEDIA PEDAGOGICZNA XXI WIEKU Tom III, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2004, H. Spionek: Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Warszawa 1965, PWN, Horągiew Ziemi Lubuskiej ZHP: Ucieczka z drogi donikąd. Profilaktyka zachowań ryzykownych. Żary 2005, R. M. Ilnicka: Środowiskowy kontekst niedostosowania społecznego młodzieży. Toruń 2008, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, J. Konopnicki: Niedostosowanie społeczne. Warszawa 1971, PWN, O. Lipkowski: Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. Warszawa 1971, PZWS, O. Lipkowski: Resocjalizacja, WSP, Warszawa 1987, M. Marek-Ruka: Niepowodzenia szkolne a niedostosowanie społeczne młodzieży, Warszawa 1976, Nasza Księgarnia, MEN: Jak organizować edukacje uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi? Przewodnik, Warszawa 2010,

7 MEN: Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi Materiały dla nauczycieli, M. Przetacznikowa, M. Susłowska: Wybrane zagadnienia psychologii kliniczno wychowawczej dzieci i mło-dzieży [w] Psychologia kliniczna. pod red A. Lewickiego, Warszawa 1959, red. B.Urban, J. M. Stanik: Resocjalizacja, T1, Warszawa 2007, PWN.