PRZESTÊPCZOŒÆ NIELETNICH. PRZYCZYNY PRZESTÊPCZEGO WYKOLEJENIA I RODZAJE CZYNÓW PRZESTÊPCZYCH.

Transkrypt

1 Agnieszka Biskupska* PRZESTÊPCZOŒÆ NIELETNICH. PRZYCZYNY PRZESTÊPCZEGO WYKOLEJENIA I RODZAJE CZYNÓW PRZESTÊPCZYCH. "Nikt nie rodzi siê przestêpc¹. Nie ma bowiem adnych kryteriów biologicznych, psychologicznych czy socjalnych, które by specjalnie piêtnowa³y czy predestynowa³y dzieci pods¹dne." Zjawisko przestêpczoœci nieletnich znane by³o ju w staro ytnoœci. Ktokolwiek naruszy³ porz¹dek publiczny, pope³ni³ przestêpstwo czy te inny wystêpek - by³ karany. Wzorowe unormowanie problemu odpowiedzialnoœci nieletnich przynios³o prawo rzymskie - tzw. Prawo XII Tablic (450 r. p.n.e.). W przypadku dokonania kradzie y lub zniszczenia zbiorów przez nieletnich stosowano karê ch³osty, uzale - niaj¹c jej wymiar od decyzji pretora, oraz nak³adano obowi¹zek naprawienia wyrz¹dzonej szkody. 2 Do koñca XIX wieku nieletni przestêpcy traktowani byli bardzo surowo i odpowiadali przed s¹dami na ogólnych zasadach. Na prze³omie XIX i XX wieku pojawi³y siê nowe teorie, w których zwrócono uwagê na osobê przestêpcy i czynniki przestêpcze, co spowodowa³o zasadnicze zmiany w polityce karnej. W Polsce pocz¹tek s¹downictwa datuje siê na 1919 r. - wtedy bowiem w Warszawie, odzi i Lublinie powo³ano s¹dy dla nieletnich. 7 grudnia 1921 r. uchwalono projekt, którego za³o enia by³y nastêpuj¹ce: granicami nieletnoœci zosta³ 13. rok ycia jako wiek, do którego nieletni przestêpca nie odpowiada karnie, i 17. rok ycia jako granica wiekowa, do której obowi¹zuje okres przejœciowy wymagaj¹cy szczegó³owego rozeznania, przes¹dzaj¹cego o mo liwoœci zastosowania œrodka karnego o charakterze specyficznym. 3 W ujêciu prawnym przestêpstwo okreœlane jest jako czyn spo³ecznie niebezpieczny o znamionach ustawowych, zawiniony i zagro ony kar¹ w ustawie. 4 S¹ to wykroczenia 5 : * Studentka I roku pedagogiki,studenckie Ko³o Naukowe M³odych Pedagogów. Opiekun dr Beata Marta Nowak 1 H. Zabrodzka, Gdy dziecko schodzi na z³¹ drogê, Warszawa 1974, s M. Ragent-Lechowicz, Ewolucja prawa karnego w dziedzinie zwalczania przestêpczoœci nieletnich, Toruñ G. Rdzanek-Piwowar, Nieletnoœæ i jej granice, Warszawa W. Œwida, Prawo karne, Warszawa A. Nowak, Zarys postêpowania z nieletnimi dla pedagogów, Katowice

2 przeciwko porz¹dkowi i spokojowi publicznemu (zak³ócenie spokoju lub wywo³anie zgorszenia krzykiem, ha³asem lub innym wybrykiem, znêcanie siê nad zwierzêtami); przeciwko instytucjom pañstwowym i spo³ecznym (niszczenie, uszkadzanie, usuwanie znaków zamieszczonych przez organy pañstwowe); przeciwko bezpieczeñstwu osób i mienia (niszczenie, uszkadzanie albo czynienie nieczytelnymi znaków i napisów ostrzegaj¹cych o niebezpieczeñstwie, rzucanie kamieniami lub innymi przedmiotami w bêd¹ce w ruchu pojazdy mechaniczne); przeciwko bezpieczeñstwu i porz¹dkowi w komunikacji (niszczenie, uszkadzanie, usuwanie znaków, sygna³ów oraz urz¹dzeñ w komunikacji, prowadzenie pojazdu mechanicznego lub innego pojazdu po drodze publicznej w stanie wskazuj¹cym na spo ycie alkoholu albo innego podobnie dzia³aj¹cego œrodka); przeciwko interesom konsumentów (nabywanie biletów wstêpu w celu odsprzeda y z zyskiem); przeciwko urz¹dzeniom u ytku publicznego (utrudnianie korzystania z urz¹dzeñ do u ytku publicznego). Przestêpczoœæ nieletnich jako problem spo³eczny zawiera w sobie znaczny potencja³ niebezpieczeñstwa, czêstokroæ wiêkszy ni w pozosta³ych grupach wiekowych. Wejœcie nieletnich na drogê przestêpczoœci pozostawia trwa- ³e deformacje osobowoœci bardzo trudne do naprawienia w wieku dojrza³ym. Z punktu widzenia interesu spo³ecznego przestêpczoœæ nieletnich jest zjawiskiem niezwykle szkodliwym. Proces wykolejenia siê nieletnich rozpoczyna siê zazwyczaj od drobnych, negatywnych spo³ecznie zachowañ, na które nie reaguje siê, b¹dÿ uwa a siê za ma³o istotne. 6 Obecnie najbardziej niepokoj¹cym zjawiskiem jest tendencja wzrostowa przestêpstw dokonywanych przez osoby nieletnie, uznanych jako szczególnie niebezpieczne dla ycia i zdrowia (zabójstw, uszkodzeñ cia³a, pobiæ, zgwa³ceñ, rozbojów i wymuszeñ rozbójniczych). Pope³nianie czynów karalnych przez nieletnich stanowi wielki problem spo³eczny i zajmuje wa ne miejsce we wspó³czesnej kryminologii. Przestêpczoœæ nieletnich, podobnie jak i doros³ych, koncentruje siê na terenach miejskich, szczególnie w du ych aglomeracjach. Wystêpuje ona wraz z gwa³townym wzrostem miast, uprzemys³awianiem kraju, towarzyszy postêpowi technicznemu. Miejsca dokonywanych przestêpstw to ulice, rejony budynków mieszkalnych, obiektów handlowych, salonów gier, szkó³ oraz okolice dworców i przystanków komunikacji miejskiej. Autorzy badañ empirycznych nad warunkami œrodowisk rodzinnych m³odzie- 6 J. Papie, A. P³ukis, (red.), Przemoc dzieci i m³odzie y w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, Toruñ

3 y wykolejonej, na ogó³ doœæ zgodnie stwierdzaj¹, i spo³ecznie wykolejeni nieletni i m³odociani przestêpcy rekrutuj¹ siê stosunkowo czêsto z rodzin o niskiej pozycji ekonomicznej. Wynika to z faktu, i warunki materialne i mieszkaniowe wp³ywaj¹ na kszta³towanie siê postaw dziecka i s¹ istotnym czynnikiem w procesie jego spo³ecznej adaptacji. 7 Nieletni sprawcy czynów karalnych to najczêœciej uczniowie starszych klas szkó³ podstawowych oraz uczniowie szkó³ zawodowych. Dominuj¹c¹ grupê stanowi¹ ch³opcy w wieku lat (powtarzaj¹cy klasy, wagarowicze, uciekinierzy z domów rodzinnych oraz placówek opiekuñczo - wychowawczych i resocjalizacyjnych). 8 Badania przeprowadzone przez Sheldon i Eleanor Gluecków wykaza³y, i typow¹ sylwetkê nieletniego przestêpcy charakteryzuje niepohamowany pêd do ruchu i dzia- ³ania, ekstrawertyzm, impulsywnoœæ i agresywnoœæ z elementami sadyzmu i destrukcji. Nieletni przestêpcy bardzo czêsto przejawiaj¹ wrogoœæ, nieufnoœæ i szorstkoœæ w traktowaniu innych, brak rozwagi i samokontroli oraz nisk¹ samoocenê. 9 L. Hewitt na podstawie swoich badañ wyodrêbni³ trzy, a opisa³ dok³adnie dwa zaobserwowane typy m³odocianych przestêpców: 1. Typ niezsocjalizowany, agresywny. Dzieci takie przejawiaj¹ co najmniej trzy z nastêpuj¹cych cech: napastliwoœæ, zaczepnoœæ, okrucieñstwo, bunt wobec ka dego autorytetu, z³oœliwe psoty, brak poczucia winy. 2. Typ zsocjalizowany - przejawiaj¹cy co najmniej trzy z nastêpuj¹cych cech: przebywanie w z³ym towarzystwie, aktywnoœæ w bandzie, udzia³ w kradzie- ach grupowych, kradzie e potajemne, systematyczne wagary, d³u sze przebywanie w ci¹gu dnia poza domem oraz póÿne powroty do domu. 3. Typ nadmiernie zahamowany, którego Hewitt nie omawia bli ej. 10 Ró ne mog¹ byæ rodzaje i formy dokonywanych przestêpstw, tak jak ró ny bywa stopieñ wykolejenia lub zaburzeñ charakterologicznych. U niedostosowanych spo³ecznie wystêpuj¹ najczêœciej zaburzenia w sferze kontaktu, aktywnoœci i harmonii ycia psychicznego. Na manifestacje zewnêtrzne, zachowanie i postawê nieletnich oraz czyny przestêpcze, a tak e czêstotliwoœæ ich pope³niania w œrodowisku otwartym, rzutuj¹ w istotny sposób dewiacje osobowoœciowe. Nieletni pope³niaj¹ przestêpstwa w wyniku nacisku ze strony innych osób zdemoralizowanych lub grupy nieformalnej o cechach aspo³ecznych. Mog¹ te mieæ miejsce czyny przestêpcze pope³niane sporadycznie, uwarunkowane specyficzn¹ sytuacj¹ i nastawieniem osób ze œrodowiska przestêpczego. Oprócz nacisku ze strony innych osób, na pope³nianie przestêpstw przez m³odocianych maj¹ wp³yw doœwiadczenia z przesz³oœci. Podkreœla siê, e "dewiacyjne zachowania dzieci i m³odzie y s¹ przejawem 8 Dane statystyczne Komendy G³ównej Policji, lata O. Lipkowski, Wychowanie dzieci spo³ecznie niedostosowanych, Warszawa E. abczyñska, Przestêpczoœæ dzieci a szko³a i dom, Warszawa

4 ich spo³ecznego nieprzystosowania, reakcj¹ na sytuacjê, w której przysz³o im yæ, której nie akceptuj¹ i chc¹ j¹ zmieniæ. Zachowania te s¹ przeto swoist¹ manifestacj¹ zaburzeñ we wchodzeniu w okreœlone role spo³eczne i protestu przeciw przyjêtej drodze osi¹gania spo³ecznie akceptowanych celów yciowych". 11 Przyczyny pope³niania czynów przestêpczych tkwi¹ tak e w zaburzonych relacjach interpersonalnych, w kumulowaniu siê frustracji, niemocy i traumatycznych prze yciach, bowiem "przestêpstwo stanowi spóÿnion¹ reperkusjê dawno przebrzmia- ³ych stanów doznawanej krzywdy, które przez d³u szy lub krótszy okres czasu by³o t³umione i wreszcie znalaz³y sobie ujœcie w postaci odreagowania w czynie drêcz¹cych prze yæ niechêci, wywo³uj¹c z kolei nowe niechêci i obejmuj¹c swoim zasiêgiem nowych uczestników procesów miêdzyosobniczych". 12 Zatem okolicznoœci i czêstotliwoœæ pope³niania czynów przestêpczych, a tak- e ich uwarunkowania motywacyjno-sytuacyjne s¹ istotnym kryterium do ustalenia przyczyn i przejawów dewiacji psychospo³ecznych, które u nieletnich najczêœciej maj¹ postaæ niedostosowania spo³ecznego. 13 W klasycznym przypadku, zanim nieletni stanie siê niedostosowanym spo- ³ecznie, przechodzi uprzednio trzy stadia procesu przestêpczego wykolejenia: 1. W pierwszym stadium wystêpuje uczucie odtr¹cenia, frustracji, potrzeba emocjonalnej zale noœci, reakcje negatywne. Funkcj¹ ich jest zwrócenie uwagi na podmiot. na podmiot. Obserwuje siê narastaj¹c¹ agresywnoœæ wobec jednego lub obojga rodziców. W tym stadium dziecko reaguje nieproporcjonalnie silnie do podniety. Cechuj¹ go reakcje impulsywne, przy czym samo jest czêsto niezadowolone ze swego zachowania i ma poczucie winy. Zauwa yæ mo na wówczas tak e brak cierpliwoœci i wytrwa³oœci, niemo noœæ skoncentrowania uwagi. 2. Typowymi manifestacjami drugiego, bardziej zaawansowanego stadium wykolejenia siê, s¹ reakcje wrogie. Obejmuj¹ one ju nie tylko rodziców, ale i innych doros³ych - np. nauczycieli. Charakterystyczny jest bunt wobec wszelkich autorytetów. Próby zjednania sobie yczliwoœci nieletniego wywo³uj¹ u niego wzmo on¹ agresjê. Doœæ czêste s¹ w tym stadium negatywne reakcje paradoksalne (np. agresja zwrócona przeciwko samemu sobie). Nieletni wykazuj¹ wyraÿn¹ tendencjê do realizowania potrzeb poza domem rodzinnym. Bywa, i pope³niaj¹ drobne kradzie e i przejawiaj¹ sk³onnoœæ do szukania kontaktów z m³odzie ¹ deprecjonuj¹c¹ uznawane powszechnie przez doros³ych wartoœci spo³eczne. 3. Trzecie stadium wykolejenia mo e mieæ dwa, nierzadko wspó³wystê- 11 J. Papie, A. P³ukis, (red.), Przemoc dzieci i m³odzie y w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, Toruñ 2000, s M. Rozin za: N. Han- Ilgiewicz, Dziecko w konflikcie z prawem karnym, Warszawa 1965, s A. Makowski, Niedostosowanie spo³eczne m³odzie y i jej resocjalizacja, Warszawa 1994, Wydawnictwo Naukowe PWN. 64

5 puj¹ce warianty. M³odzie nabieraj¹ca agresywnych nawyków na tle prze yæ frustracyjnych zasila z regu³y szeregi zbiorowoœci, które maj¹ charakter luÿnych zrzeszeñ uprawiaj¹cych dzia³alnoœæ zabawow¹. Polega ona w znacznej mierze na pope³nianiu czynów uderzaj¹cych w godnoœæ osobist¹, zdrowie, a nieraz i ycie ludzkie. Innym wariantem owego stadium jest grupowa dzia³alnoœæ przestêpcza. Nieletni dokonuj¹ kradzie y, w³amañ, rabunków, przy czym wystêpuje tu irracjonalna chêæ niszczenia przedmiotów, a je eli pozwalaj¹ na to okolicznoœci - zadawania bólu ofiarom napadu. Czyny przestêpcze przedstawione w dwóch powy szych wariantach s¹ klasycznym przyk³adem przejawów niedostosowania spo³ecznego, bêd¹cego najczêœciej wynikiem zwichniêtego procesu socjalizacji, patologicznych zmian psychofizycznych lub te antagonistyczno-destrukcyjnej socjalizacji (w przypadku, gdy dziecko wzrasta w œrodowisku przestêpczym). 14 Wejœcie na drogê przestêpcz¹ nie ma charakteru przypadkowego, jest czêsto poprzedzone wczeœniejszymi sygna³ami œwiadcz¹cymi o zaburzeniu rozwoju dziecka. Dlatego bardzo du ¹ uwagê nale y przywi¹zywaæ do profilaktyki, do zapobiegania wykolejeniu spo³ecznemu dzieci i m³odzie y przez podejmowanie dzia³añ w pocz¹tkowej fazie rozwoju tego zjawiska, gdy wystêpuj¹ pierwsze trudnoœci wychowawcze, pierwsze niepowodzenia w nauce - nawet jeœli nie wystêpuj¹ jeszcze w stopniu nasilonym. 15 Zapobieganie zjawiskom szkodliwym jest znacznie bardziej ekonomiczne i skuteczne ni zwalczanie ich negatywnych skutków, zarówno w skali jednostkowej, jak i spo³ecznej. Zatem optymalnym rozwi¹zaniem by³oby takie wychowanie dzieci, które uchroni³oby je przed spo³ecznym niedostosowaniem. Wówczas nie bêd¹ one sk³onne do podejmowania dzia³añ niekorzystnych dla nich samych i otoczenia. Dlatego te zjawisku temu nale y nadaæ odpowiedni¹ rangê i w procesie wychowania traktowaæ priorytetowo. 14 A. Makowski, Niedostosowanie spo³eczne m³odzie y i jej resocjalizacja, Warszawa 1994, Wydawnictwo Naukowe PWN. 15 J. Papie, A. P³ukis, (red.), Przemoc dzieci i m³odzie y w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, Toruñ