1 SOCJOTERAPIA JAKO PROCES I METODA PRACY Z DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ ISTOTA SOCJOTERAPII. Socjoterapia od niedawna znalazła miejsce w ofercie pomocy psychologicznej młodzieży. Do pojęć wchodzących w zakres pomocy psychologicznej można zaliczyć psychoterapię, trening interpersonalny, psychoedukację i socjoterapię. Socjoterapia to świadoma aktywność profesjonalna polegająca na operowaniu środkami psychologicznymi w celu udzielenia pomocy osobom cierpiącym lub poszukującym własnej drogi rozwoju społecznego, osobistego lub zawodowego. Zalicza się ją do procesów korekcyjnych o charakterze leczniczym, adresowanych do dzieci i młodzieży z zaburzeniami zachowania, zaburzeniami emocjonalnymi lub innymi kłopotliwymi zachowaniami. Socjoterapia ma postać ustrukturalizowanych spotkań grupowych, które służą realizacji celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych. Źródłami zmian są doświadczenia korekcyjne i odreagowanie emocjonalne. Istota socjoterapii polega głównie na realizacji celów terapeutycznych. Proces interwencji socjoterapeutycznej może być spowodowany cierpieniem psychicznym dziecka, które ma kłopoty lub jego zachowanie powoduje wysokie straty jaki ponosi otoczenie społeczne. W terapii wychodzi się z założenia, że trudne zachowania dzieci i młodzieży mają swoje tło psychiczne. Towarzyszą im przykre emocje takie jak lęk, poczucie winy, niepokoju, gniew, złość, osamotnienie oraz określone, najczęściej negatywne sądy poznawcze na temat własnej osoby. Są one wynikiem doznawanych w przeszłości lub aktualnie trudnych stanów emocjonalnych, stanów deprywacji, braku satysfakcjonujących kontaktów z najbliższymi. Przykrym doświadczeniem jest również brak możliwości wywiązania się ze stawianych obowiązków i oczekiwań wykraczających poza możliwości dziecka. Dziecko może doświadczyć jednorazowego, ale bardzo intensywnego urazu, albo żyć w społeczności gdzie chronicznie występują sytuacje trudne. Te doświadczenia dotyczą z reguły ważnych dziedzin życia i zwykle zagrażają poczuciu tożsamości dziecka, jego bezpieczeństwa, życia lub zdrowia. Mają one istotny wpływ na kształtowanie się poczucia własnej wartości, godności i poczucia bezpieczeństwa. Dziecko ma wówczas lęki przed niepowodzeniem, izoluje się, nie ufa ludziom, broni się przed własnymi doznaniami emocjonalnymi i emocjami innych. Może szukać samopotwierdzenia naruszając prawa innych lub prezentując wrogie zachowania wobec siebie i otoczenia. Przeżywana sytuacja trudna powoduje uogólnienie tego doświadczenia w postaci sądów poznawczych o rzeczywistości i powstanie określonych typów zachowań, czyli takich, które mają je chronić przed innymi przykrymi doświadczeniami. Zachowania te na ogół nie są zgodne
2 z oczekiwaniami dorosłych i często szkodliwe dla samego dziecka (picie, palenie, narkotyzowanie się, zachowanie agresywne). Zaburzenia te ujawniają się jako zaburzenia w relacjach; dziecko - dorośli dziecko - rówieśnicy dziecko - zadanie dziecko do samego siebie. Za zachowaniami tymi kryje się myślenie o świecie i ludziach a także sobie samym, że są źli. Terapeutyczny charakter socjoterapii polega na organizowaniu takich sytuacji społecznych podczas spotkań grupowych które: dostarczą uczestnikom zajęć doświadczeń korekcyjnych przeciwstawnych doznanym urazom oraz doświadczeń kompensujących doświadczenia deprywacyjne, hamujące rozwój emocjonalny i społeczny sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych i posłużą uczeniu się nowych umiejętności psychologicznych Odreagowanie napięć emocjonalnych jest podstawowym zadaniem zajęć socjoterapeutycznych. Proces terapeutyczny nie polega jednak na ponownym prze życiu traumatycznych wydarzeń lecz na rozładowaniu napięć przez różnorodne formy aktywności, które powodują odblokowanie i ujawnienie emocji podczas zajęć grupowych. Polega to na dzieleniu się swoimi przeżyciami w atmosferze akceptacji i zrozumienia oraz umożliwieniu ekspresji uczuć w formie śmiechu, krzyku, płaczu itp.. Ważne jest także dostarczenie okazji do przeżywania emocji pozytywnych. Terapeutyczna rola zajęć socjoterapeutycznych polega także na organizowaniu doświadczeń korekcyjnych. Gromadzenie nowych doświadczeń, odmiennych od poprzednich, a szczególnie urazowych może likwidować ich wpływ na psychiczne i społeczne funkcjonowanie człowieka. Ich istota polega na odmiennym zachowaniu się grupy, nie potwierdzającym oczekiwań i wyobrażeń dziecka, wokół których będzie mogło ono przebudować obraz samego siebie. Chodzi tu o sytuacje, w których młody człowiek będzie mógł lepiej poznać siebie, docenić swoje mocne strony, a następnie wykorzystać je w różnorodnych sytuacjach życiowych. Zajęcia socjoterapeutyczne stwarzają także okazje do wypróbowania i wyćwiczenia nowych sposobów zachowania oraz nabycia nowych umiejętności, szczególnie interpersonalnych takich jak; asertywność, podejmowanie decyzji, szukanie wsparcia i pomocy. Prócz celów terapeutycznych socjoterapia realizuje cele edukacyjne oraz rozwojowe. Cele edukacyjne mogą obejmować poznawanie przez grupę różnorodnych zagadnień, które pozwolą dzieciom sprawniej funkcjonować społecznie. Celami takimi mogą być; poznawanie mechanizmów uzależnień uczenie się rozpoznawania emocji
3 zapoznanie się z chorobami społecznymi uczenie się technik pracy umysłowej uczenie się pełnienia określonych ról społecznych (dziecka w rodzinie, ucznia, kolegi) uczenie się rozwiązywania konfliktów między ludźmi. Cele rozwojowe ściśle wiążą się z wiekiem uczestników zajęć gdyż w każdej fazie życia dominują określone potrzeby, których zaspokojenie odgrywa istotną rolę w procesie rozwoju. I tak u dzieci w okresie wczesnoszkolnym dominuje potrzeba aktywności ruchowej, zabawy, zdobywanie wiedzy o świecie, potrzeba twórczości, potrzeba wsparcia ze strony dorosłych. U młodzieży dominuje zaś potrzeba wyrażania się w różnych formach zwłaszcza literackich, marzeniach, wyobrażeniach, potrzeba aprobaty społecznej, autonomii, intymności, niezależności, przynależności do grupy oraz aktywności społecznej. Jest to czas kryzysów emocjonalnych, motywacyjnych, moralnych, czas odkrywania świata i własnego ja. Programy socjoterapeutyczne mogą być konstruowane w zależności od wieku i preferencji uczestników wokół tematów; rodzina przyjaźń miłość czas wolny własne aspiracje ulubione zabawy itp. Rola prowadzonego polega na stworzeniu takich sytuacji, które pomagaj ą uczestnikom spotkań uświadomić sobie własne trudności i ograniczenia oraz własny potencjał i możliwości zmiany. Struktura zajęć sacjoterapeutycznych Zajęcia socjoterapeutyczne mają charakter ustrukturalizowanych spotkań grupowych na które składają się odpowiednio dobrane gry, zabawy i ćwiczenia. Każde ze spotkań ma cel szczegółowy, który jest podporządkowany celowi głównemu oraz propozycje aktywności pozwalające osiągnąć założony cel. Cykl spotkań tworzy dynamiczną całość, na który składają się określone etapy pracy z grupą. Etap pierwszy to etap powstawania grupy. Ma on na celu poznanie się uczestników spotkań, wspólne określenie celów, ustalenie norm grupowych, reguł i rytuałów, budowanie atmosfery opartej na poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania. Muszą to być propozycje nie zagrażające i nie wymagające głębszego ujawniania siebie. Zadaniem tego etapu jest zadbanie o poczucie bezpieczeństwa, zbudowanie empatii. Służy
4 temu słuchanie grupy oraz wprowadzenie kilku podstawowych norm grupowych oraz zasad wspólnego pobytu co obniża napięcie. Wprowadzenie norm, czyli reguł porządkujących wydarzenia w grupie umożliwia prowadzenie zajęć i realizację jej celów. Istnienie norm daje poczucie bezpieczeństwa i zapobiega trudnym sytuacjom oraz umożliwia ich rozwiązywanie poprzez odwołanie się do nich gdy występują destruktywne zachowania. Do jasno określonych sposobów zachowania należy przede wszystkim: dbałość o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne członków grupy w formie normy staramy się być dla siebie życzliwi nie wyśmiewamy się i nie krytykujemy zapewnienie, że każda osoba ma prawo być wysłuchana to co dzieje się tutaj, pozostaje po zostaje między nami spotykamy się regularnie i przychodzimy na zajęcia punktualnie zwracamy się do siebie bezpośrednio zajmujemy się tym co dzieje się tu i teraz, a nie przedtem mówimy o swoich odczuciach, nie opiniach Wypracowanie norm grupowych i ich przestrzeganie stanowi jasną informację o tym, czego oczekuje się od uczestników i przyczynia się do zbudowania grupy, ukształtowania jej odrębności i spójności. Etap drugi to etap pracy zwany właściwym. Polega on na realizacji zaplanowanych celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych stanowiących istotę programu sajoterapeutycznego opracowanego pod kątem danej grupy. Istotę programu mogą stanowić problemy uzależnień, nieśmiałości, poczucia własnej wartości, zdobywania nowych umiejętności. Jest to czas przeznaczony na przepracowanie wcześniej rozpoznanych urazów, ale pod warunkiem gdy grupa osiągnęła już odpowiedni poziom bezpieczeństwa psychicznego i wzajemnego zaufania. Podstawą projektowania tej części zajęć jest diagnoza zaburzeń zachowania i będących w ich tle treści urazowych, potrzeby danej grupy i ważne dla niej zagadnienia. Ostatni etap pracy z grupą zmierza do zakończenia jej funkcjonowania. Spotkania dla wielu uczestników mogą być ważnym wydarzeniem. Uczestnicy mogą przeżywać satysfakcję ze wspólnych spotkań, ale także żal z powodu ich zakończenia, poczucie zagubienia i straty. Zadaniem prowadzącego jest wypracowanie w grupie sposobów kontaktowania się ze sobą, gdy będzie taka potrzeba, oraz umiejętności poszukiwania wsparcia. Kończący cykl zajęć powinien dać uczestnikom wzmocnienie pozytywnych uczuć, podsumowanie nabytych umiejętności i wskazanie możliwości ich wykorzystania w życiu. Grupa udziela sobie pozytywnych informacji zwrotnych najlepiej w formie pisemnej, aby je można było zachować dla siebie, obdarowuje się drobnymi prezentami wykonanymi lub wymyślonymi przez siebie.
5 Struktura i forma spotkania grupy 1. Rytualne powitanie będące informacją o rozpoczęciu zajęć i podzielenie się informacjami na temat wydarzeń mających miejsce przed zajęciami, bądź na temat stanu emocjonalnego uczestników. 2. Zastosowanie gier i zabaw wyciszających lub energetyzujących w zależności od nastroju grupy. 3. Zastosowanie gier i ćwiczeń psychokorekcyjnych, edukacyjnych lub rozwojowych istotą tej części zajęć jest zdobywanie doświadczeń emocjonalnych i poznawczych. Podsumowanie /ocena każdego ćwiczenia jest elementem niezbędnym. Skłania ona do nazwania i wyrażania własnych odczuć i spostrzeżeń, dostrzegania związków między wydarzeniami w grupie a życiem codziennym. 4. Zajęcia kończone są rundką i rytualnymi pożegnaniami. Prowadzący zajęcia funkcjonują w grupie na zasadzie uczestnictwa, nie zaś przywódców i swoim zachowaniem modelują zachowania dzieci i młodzieży. Prowadzenie zajęć wymaga od terapeuty uważności, cierpliwości, ciepła, akceptacji, życzliwej konsekwencji ale także autentyczności. Pomaga dobry humor, szczególnie sytuacyjny. Metody pracy z grupą W programach socjoterapeutycznych wykorzystuje się różne metody pracy. Ich podstawą jest praca w kręgu i rundki jako technika dzielenia się z innymi swoimi doświadczeniami. Siedzenie w kręgu umożliwia wszystkim uczestnikom kontakt wzrokowy i emocjonalny, wyrównuje pozycję społeczne, zmniejsza dystans między dziećmi i prowadzącymi. Krąg jest stałym elementem zajęć socjoterapeutycznych na ich początku i końcu. Rundka to technika pomagająca uczestnikom zwerbalizować swoje odczucia wykorzystywana na podsumowanie ćwiczenia. Może polegać na dokończeniu zdania odkryłem że.... lub na postawieniu przez prowadzącego pytania co Ci się w tym ćwiczeniu podobało? ; co dobrego Ci się w tym tygodniu wydarzyło?. Rundka oznacza prawo do wypowiedzenia się a nie obowiązek. Prowadzący wypowiada swoje odczucia na końcu. Wypowiedzi nie podlegają komentarzom. Burza mózgów to kolejna technika aktywizująca grupę i wyzwalająca jej twórczy potencjał. Chodzi o wygenerowanie jak największej liczby pomysłów w oznaczonym czasie. Propozycje mogą być realne, nierealne a nawet absurdalne. Następnie grupa wybiera propozycje najtrafniejsze. Praca w małych grupach (3-5 osobowych) jest
6 techniką stosowaną w realizacji niektórych ćwiczeń. Umożliwia ona bliski kontakt oraz możliwości wypowiedzenia się. Rysunki oraz inne formy plastyczne są ważną formą wypowiedzi dla osób mających trudności w werbalizacji. W wytworach plastycznych uczestnicy socjoterapii mają zapewnioną swobodę, mogą wyrazić sobie i swoje emocje, rzutować urazy i konfrontacje, uwolnić się od napięć. Prace plastyczne mogą być abstrakcyjne. Inne techniki to: psychodrama pantomima gry i zabawy ruchowe oraz psychologiczne ćwiczenia i techniki wyobrażeniowe dzielenie się własnym doświadczeniem poszukiwanie wspólnych konstruktywnych rozwiązań poprzez stosowanie różnorodnych technik muzyka i śpiew Ciekawe propozycje gier, zabaw oraz scenariuszy pomocnych w konstruowaniu zajęć grupowych można znaleźć w następujących publikacjach: 1. Socjoterapia. Praca zbiorowa pod redakcją Katarzyny Sawickiej. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 1998 r. 2. Ostrowska K.: W poszukiwaniu wartości. Ćwiczenia z uczniami. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000 r. 3. Grupa bawi się i pracuje. Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych. opracowanych przez M. Jachimską, Oficyna Wydawnicza UNUS, Wałbrzych 1994. 4. Grupa bawi się i pracuje. Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych. Część II opracowanych przez J. Rojewską, Oficyna Wydawnicza UNUS, Wałbrzych 2000 r. 5. Jachimska M.: Scenariusze lekcji wychowawczych wg programu autorskiego Żyć skuteczniej. Oficyna Wydawnicza UNUS, Wrocław 1997 r. 6. Jak żyć z ludźmi.: Wydawnictwo MEN, Warszawa. 7. Gaś B.: Pomoc psychologiczna młodzieży. WSiP, Warszawa 1995 r. 8. Konopczyński M.: Twórcza resocjalizacja. MEN, Editions Spotkania System, Warszawa 1996 r. 9. Vopel K.: Gry i zabawy interakcyjne dla dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Jedność, Kielce 1999 r. Część 1.: Kontakty / Postrzeganie / Tożsamość. Część 2.: Uczucia / Rodzina i przyjaciele. Część 3.: Komunikacja / Ciało / Zaufanie. Część 4.: Szkoła / Feedback / Wpływy / Współpraca. 10. Hamer H.: Klucz do efektywności nauczania. Poradnik dla nauczycieli. Wydawnictwo Veda, MEN 1994 r.
7 Na podstawie pracy zbiorowej Socjoterapia pod redakcją Katarzyny Sawickiej opracowała Ewa Derlikiewicz.