ródło: Janc K., 2004, Znaczenie kapitału ludzkiego w procesach globalizacji (w:) Rdzanek G., Stadtmüller E., Człowiek, region, pastwo w procesach globalizacji, regionalizacji oraz integracji, Uniwersytet Wrocławski, s. 71 82. Krzysztof Janc Uniwersytet Wrocławski Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Zakład Zagospodarowania Przestrzennego ZNACZENIE KAPITAŁU LUDZKIEGO W PROCESACH GLOBALIZACJI Obecnie do rangi aksjomatu urasta stwierdzenie, e kapitał ludzki jest ródłem bogactwa narodów. Słabo wykształcone społecznoci w zglobalizowanej rzeczywistoci skazane s na ubóstwo. Rozwój technologii, zwłaszcza informatycznych i telekomunikacyjnych, wymaga odpowiedniego poziomu kwalifikacji od twórców i uytkowników. Umiejtno przystosowania si do szybkich zmian we współczesnym wiecie ma fundamentalne znaczenie. Od zarania cywilizacji ludzkiej przetrwanie człowieka zaley od posiadanej wiedzy i zdolnoci posługiwania si ni. W czasach, gdy wiedza osignła status najwaniejszego czynnika rozwoju, zasadnym jest przeniesienie tej zalenoci na poziom regionu czy pastwa. Polaryzacja wiata, kraju, regionu, była zauwaalna zawsze. Aktualnie jednak, dziki zdynamizowaniu procesów globalizacji, staj si ona wyraniejsza. Celem niniejszego referatu jest ukazanie: primo - jakimi cechami odznacza winien si kapitał ludzki w zglobalizowanej rzeczywistoci; secundo potwierdzenie tezy, e kapitał ludzki jest przyczyn polaryzacji przestrzeni (na przykładzie Europy); tertio jak jego jako wpływa na procesy globalizacji. Czym wic jest kapitał ludzki? Najogólniejsza definicja mówi, i jest to: zasób wiedzy, umiejtnoci, zdrowia i energii witalnej zawarty w danym
społeczestwie czy narodzie 1. Podkrelenie faktu, e kapitał ludzki jest zasobem produkcyjnym, ma miejsce w kolejnym jego okreleniu: wiedza i umiejtnoci konkretnych osób nabyte w systemie szkolnictwa, dokształcania zawodowego oraz poprzez praktyk zawodow, ale take warunki psychofizyczne i kulturowe pracy tych osób 2. Jest wic to: efekt inwestycji nie tylko w owiat i wykształcenie, lecz równie innych inwestycji oddziałujcych na popraw cech jakociowych zasobów ludzkich, tj. inwestycji w zdrowie, ochron rodowiska, w kultur 3. Osignicie odpowiedniego jego poziomu zaley wic od nakładów i moe by regulowane na drodze odpowiedniej polityki. Kilka przytoczonych okrele kapitału ludzkiego pozwała doj do wniosku, e głównym jego aspektem jest wiedza i umiejtnoci ucielenione w człowieku, zakumulowane na drodze nauki i praktycznego działania. Przyjmuje si, i zdrowie i wyywienie s faktorami limitujcymi zdolnoci produkcyjne głównie w krajach rozwijajcych si 4. Dlatego te wikszo opracowa podejmujcych temat kapitału ludzkiego w krajach rozwinitych koncentruje si na analizie wiedzy i umiejtnociach. Z powyszego wynika, e podstawowymi miernikami kapitału ludzkiego s te odnoszce si do wykształcenia i umiejtnoci. Uywa si wiec w ty celu m.in. takich wskaników jak: liczba lat w szkole, struktura wykształcenia ludnoci w wieku produkcyjnym, nakłady na edukacj, udział w kształceniu całoyciowym (lifelong learning). Naley wspomnie, i kapitał ludzki jest tylko jednym z elementów wiadczcych o pozycji społeczestw we współczesnym wiecie. Wielopłaszczyznowo procesów globalizacji wpływa na to, e powizanie wiedzy 1 Czyewski A. B., Góralczyk - Modzelewska M., Saganowska E., Wojciechowska M., 2001, Regionalne zrónicowanie kapitału ludzkiego w Polsce, Studia i Prace: Z Prac Zakładu Bada Statystyczno - Ekonomicznych, z.277, ZBSE GUS i PAN, Warszawa, s. 6. 2 Florczak W., Sabatny L., Welfe W., 2001, Szacunek kapitału ludzkiego, Wiadomoci statystyczne. nr 5/2001, GUS, Warszawa, s. 6. 3 Kouch B., 2001, Inwestowanie w kapitał ludzki a rozwój gospodarki, (w:) VII Kongres Ekonomistów Polskich, t. IV, Przedsibiorczo i konkurencyjno, (red.) Kotowicz Jawor J., Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa, s. 252. 4 de la Fuente, Ciccone, 2002, Human capital in a global and knowledge based economy, dostpne z:http://europa.eu.int/comm/employment_social/employment_analysis/conference_en.htm
z gospodark uzalenione jest od czynników społecznych, politycznych, kulturowych. Z pojciem kapitału ludzkiego cile wie si kapitał społeczny. Kapitał społeczny to: normy, obyczaje, stosunki, wzajemne oraz rozwizania organizacyjne ułatwiajce łczenie si ludzi w celu wykonywania wspólnych działa 5. Jest on kreowany i przekazywany poprzez takie mechanizmy kulturowe jak: religia, tradycja, nawyk historyczny 6. Podkrela si równie rol wpływ systemu politycznego i prawa na kształtowanie si tej formy kapitału 7. Wspólne elementy z kapitałem ludzkim to niematerialny charakter i ucielenienie w człowieku. Istotne jest take powizanie wystpujce pomidzy wykształceniem, umiejtnociami, a zaangaowaniem w działalno społeczn. Tematem referatu jest kapitał ludzki i z tej przyczyny tylko on bdzie podlegał dalszej analizie. Kapitał ludzki jest nonikiem wiedzy technologicznej, bdcej fundamentem postpu naukowo technicznego. To włanie kapitał ludzki odgrywa decydujc rol w rozwoju nowych technologii i jest niezbdnym czynnikiem ich adaptacji i efektywnego uytkowania. W centrum rozwaa wic znajd si implikacje wynikajce z globalizacji technologii, bada oraz wiedzy. Globalne procesy wywieraj przemony wpływ na człowieka. Nie mona przed nimi uciec, ani te ich ignorowa, std te jedyn drog jest przystosowanie si do nowych realiów. Kapitał ludzki, traktowany jako zasoby siły roboczej, funkcjonujcy w realiach poindustrialnego wiata musi ulec takiemu jakociowemu przeobraeniu, aby był zdolny do odgrywania przypisywanej mu wiodcej roli. Zmiany w sposobie wytwórczoci (postfordyzm), zmiany struktury produkcji i zatrudnienia (dominacja usług), wkraczanie w kad dziedzin ycia informatyki (powszechna komputeryzacja, Internet) to wyzwania, którym sprosta musi człowiek w epoce globalizacji. 5 Kwiatkowski S., 2001, Bogactwo z wiedzy, (w:) Gospodarka Oparta na Wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku. (red.) Kukliski A., KBN, Warszawa, s.243. 6 Fukuyama, 1997, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu., WN PWN, Warszawa, s. 38 40. 7 Matysiak A., 1999, ródła kapitału społecznego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, s. 9.
Globalizacja, bdc procesem wielostronnym i wielopłaszczyznowym, nie doczekała si zgodnoci w ocenie jej charakteru. Sporód wielu jej definicji jedn z bardziej obrazowych i jednoczenie oddajcych w pełni sens jest sformułowanie Luttwaka 8 : połczenie bajorek, stawów, jezior i mórz wiejskich, lokalnych, regionalnych i krajowych rynków w jeden gospodarczy ocean. Połoenie nacisku na aspekt gospodarczy jest nieprzypadkowe. Sporód wielu obszarów globalizacji, najbardziej widoczne i odczuwalne s włanie zmiany ekonomiczne. Procesy globalizacji kształtowane s przez wiele czynników, które zagregowa mona w trzech grupach 9 : postp naukowo techniczny, konkurencja midzynarodowa, polityka ekonomiczna pastwa. Globalizacja oznacza zaostrzenie si konkurencji pomidzy układami terytorialnymi, przedsibiorstwami, ludmi. Zwycizca bierze wszystko słowa te in extenso przedstawiaj reguł gry. Trafnym jest stwierdzenie Baumana 10 : immanentn czci procesu globalizacji jest postpujca segregacja przestrzenna, separacja oraz wykluczenie. Przeciwstawi si tym zjawiskom mog tylko społecznoci reprezentujce wysok jako kapitału ludzkiego. Kapitał ludzki, a ucilajc jego jako, jest jednym z głównych czynników wpływajcych na decyzje lokalizacyjne działalnoci gospodarczej. Przepływ kapitału i technologii dokonuje si w znacznym stopniu głównie poprzez działalno korporacji transnarodowych. One to s stymulatorami procesów globalizacji. Kwalifikacje pracowników, decydujc o atrakcyjnoci danego układu terytorialnego, maj istotne znaczenie przy podejmowaniu decyzji o inwestycjach. O ile do niedawna liczyła si głównie tania i niewykwalifikowana siła robocza, to obecnie istotne s dobrze wykształcone zasoby ludzkie i baza naukowa. Wzrost złoonoci i elastycznoci produkcji, krótki cykl yciowy produktów, wymuszajcy prowadzenie na du skal prac badawczo rozwojowych, przesdzaj o tym, e korporacje transnarodowe lokalizuj sw działalno tam gdzie kapitał ludzki jest 8 Luttwak E., 2000, Turbokapitalizm, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocław, s.56. 9 Zorska A., 1998, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce wiatowej., WN PWN, Warszawa, s. 22 59. 10 Bauman Z., 2000, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika., PIW, Warszawa, s. 7.
dobrze rozwinity. Znamienna rola kapitału ludzkiego wynika z faktu, i to najbardziej zaawansowane przemysły (high technology) stanowi obecnie o rozwoju. Cech za ich jest dua wiedzochłonno. Oczywici znaczenie innych czynników lokalizacji nie zdeprecjonowało si do nieistotnego poziomu. Dostpno komunikacyjna, rynek zbytu, koszty działalnoci, przepisy s istotne, jednak nawet ich korzystna konfiguracja bez odpowiednich walorów kapitału ludzkiego nie spowoduje napływu inwestycji o najbardziej podanym charakterze. Jednym z zarysowujcych si wyzwa prokurowanych przez procesy zachodzce we współczesnym wiecie jest umiejtne wykorzystanie technologii informacyjnej i komunikacyjnej. Kasandryczne wizje wieku XXI jako areny walki: człowiek versus komputer, s przesadzone, lecz nie do koca bezpodstawne. Znaczc czci kadego zawodu bdzie składnik informatyczny. Nie oznacza to oczywicie, e kady bdzie musiał by informatykiem. W epoce, gdzie informacja przesyłana jest w czasie realnym, gdy na niemale kadym stanowisku pracy obecny jest komputer, umiejtno korzystania z niego, a zwłaszcza Internetu, jest równie elementarna jak umiejtno czytania czy pisania. Obserwowana ju obecnie znaczna ilo pracowników pracujcych w systemie telepracy (ryc.1) bdzie stale si zwiksza. Zdolno do posługiwania si komputerem nie jest wana jedynie na stanowisku pracy. Szeroka gama usług sieciowych (edukacja, finanse, zakupy, dostp do urzdów) przesdza o koniecznoci posiadania podstaw obsługi komputera przez wszystkich. Do sprawnego funkcjonowania w pastwie, społeczestwie, gospodarce potrzebny jest pewien minimalny zasób informacji funkcjonalne minimum informacyjne 11. Procesy globalizacji powoduj, i wraz z zwikszeniem przepływu informacji, minimum owe stale wzrasta. Tak wic, wymagania wzgldem rozumienia, powizania i wycigania wniosków, korzystania z coraz wikszej liczby wiadomoci jest kolejnym wyzwaniem. 11 Oleski J., 2003, Ekonomika informacji. Metody., PWE, Warszawa, s. 277.
Finlandia Szwecja Holandia USA Dania Japonia Wielka Brytania Belgia Niemcy Irlandia Włochy Francja Hiszpania 0 5 10 15 20 Ryc.1 Procentowy udział pracujcych w systemie telepracy poród wszystkich zatrudnionych w wybranych krajach w 1999 roku. ródło: Arnal E., Ok. W., Torres R., 2001, Knowledge, Work Organisation and Economic Growth, Labour Market and Social Policy Occasional Papers no. 50, OECD, s.68. Umiejtnoci niezbdn do funkcjonowania w globalnej wiosce jest znajomo jzyków obcych. Wzrost mobilnoci człowieka, umidzynaradawianie produkcji, usług i rynku pracy, s przyczynami wymuszajcymi znajomo przynajmniej urastajcego do rangi globalnego jzyka angielskiego. Praca w midzynarodowych zespołach, wymiany informacji pomidzy rónymi partiami globu, telepraca moliwe s przy braku barier lingwistycznych. Ju aktualnie, dziki technologii informacyjno telekomunikacyjnej, zespoły pracowników w rónych czciach wiata, pracuj nad jednym problemem i dziki rónicy w czasie praca ma wymiar całodobowy. Widoczne jest to szczególnie w informatyce, pracach badawczo rozwojowych, niektórych usługach. Powszechna informatyzacja ycia przekłada si na proces powstawania nowych zawodów. Zastpowanie zawodów bazujcych na wykorzystaniu siły fizycznej, zawodami opartymi na wykorzystaniu duej iloci informacji i wiedzy,
traktowane jest jako krystalizujcy si megatrend współczesnej cywilizacji 12. Oczywicie ów proces wraz z powizanymi z nim zjawiskami maj istotne implikacje dla kapitału ludzkiego. W zglobalizowanym wiecie permanentnych zmian konieczne jest nowe podejcie do edukacji. Wikszo pracowników zmuszonych bdzie do zmiany pracy co 5 10 lat. Krótszy okres aktywnoci zawodowej w wielu zawodach to konieczno nauki w cigu całego ycia. Std te model 20 lat nauki i 40 lat pracy zastpowany jest ju obecnie takim w którym okres pracy przeplata si (bd uzupełnia si) czasem edukacji. To człowiek musi identyfikowa luki w swej wiedzy, kwalifikacjach i znale sposoby ich uzupełnienia. Znamienn cech jest cigłe wydłuanie si okresu edukacji (rycina 2). Hiszpania Włochy Grecja Wielka Brytania Belgia Portugalia Francja Holandia Szwecja Finlandia Dania Niemcy USA 0 0,5 1 1,5 2 2,5 Ryc.2 Wzrost redniej liczby lat edukacji w wybranych krajach w latach 1990 1999. ródło: European competitiveness report 2002, 2002, European Commission, Luksemburg, s.31. 12 Wierzbicki A. P., 2000, Wpływ megatrendów cywilizacji informacyjnej na sytuacjw Polsce, (w:) Strategia Rozwoju Polski do roku 2020. Tom I: Diagnoza ogólnych uwarunkowa rozwojnowych., Komitet Prognoz Polska 2000 plus przy prezydium PAN, Warszawa, s. 53 76.
Przeobraeniu ulega te charakter pracy. Zastpowanie prac rutynowych przez komputer powoduje to, e pewno przetrwania maj te czynnoci, które zwizane s z twórczym działaniem i wymagajce kontaktów midzyludzkich. Wzrasta znaczenie pracy na niepełny etat, dorywczej, wykonywanej na jednorazowe zlecenie. Odnosi si to głównie do usług. Naley si liczy te z faktem, e miejsce pracy trzeba sobie samemu stworzy. Tak wic samodzielno, kreatywno, komunikatywno, interdyscyplinarno s tymi cechami jakimi winien odznacza si kapitał ludzki. Posumowanie dotychczasowych rozwaa odnoszcych si do zwizków kapitału ludzkiego z globalizacj przedstawia tabela 1. Tab. 1. Globalizacja a wyzwania dla kapitału ludzkiego. Elementy procesów globalizacji Wymagania wzgldem kapitału ludzkiego technologie informatyczno wysoki poziomu wykształcenia telekomunikacyjne posługiwanie si komputerem Wzrost powiza midzynarodowych znajomo jzyków obcych mobilno nowy charakter pracy kreatywno samodzielno permanentna edukacja nowe zawody wysokie kwalifikacje i umiejtnoci ródło: Opracowanie własne Powracajc do kwestii polaryzacji, bdcej efektem procesów globalizacji, przyjrzyjmy si wic jej geograficznemu aspektowi. We współczesnym wiecie zauwaalny jest jego cyfrowy podział (digital divide). Jest podział midzy krajami w dziedzinie dostpu do technologii informatyczno telekomunikacyjnej, a zwłaszcza Internetu. Ma to swe konsekwencje w moliwociach uczestnictwa w globalnej gospodarce. Zwizek pomidzy technologi a kapitałem ludzkim został ju uwypuklony. Dlatego naleałoby mówi równie o podziale wzgldem kapitału ludzkiego. Oczywistym jest, e skumulowanie w jednym miejscu kapitału ludzkiego o wysokich walorach
jest warunkiem niezbdnym (przy spełnieniu dodatkowych kryteriów) dla wzrostu. Jednake aby przestrzennie skoncentrowany kapitał ludzki dał podany rezultat musz istnie warunki dla jego efektywnego wykorzystania - odpowiednia liczba miejsc pracy wymagajcych wysokich kwalifikacji (istniejca bd potencjalna). Nie mona bowiem ponosi wysokich kosztów kształcenie społeczestwa bez póniejszego spoytkowania umiejtnoci. De facto wiedza, tak jak inne dobra, podlega procesowi obrotu rynkowego wic inwestycje w kształcenie winny nie tylko intencjonalne, lecz praktycznie przynosi (tak jak wszystkie inwestycje) zysk. Polaryzacji wzgldem kapitału ludzkiego w zglobalizowanym wiecie sprzyja dua mobilno ludzi. Tendencje do koncentracji najlepiej wykwalifikowanej siły roboczej w wybranych miejscach przejawiaj si w tzw. drenau mózgów. Miejsca oferujce dobre rodowisko pracy, moliwoci rozwoju, komfortowe warunki ycia, s centrami, ku którym nastpuje przepływ dobrej jakoci kapitału ludzkiego. Koncentracja działalnoci naukowo technicznej, przemysłów zaawansowanych technologii, orodków wyspecjalizowanych usług, uwarunkowana jest koncentracj kapitału ludzkiego. Tworzenie si układu centrum peryferie jest zauwaalne na rónych poziomach: 1. Poziom globalny. Centrum stanowi kraje tzw. triady: Ameryka Północna, Europa Zachodnia, Azja Wschodnia. 2. Poziom krajowy. Centrum stanowi zazwyczaj obszary metropolitalne. 3. Poziom regionalny. Centrum stanowi zazwyczaj stolice regionów. Skuteczne tworzenie kapitału ludzkiego i jego wykorzystanie zaley od kilku elementów wzajemnie ze sob powizanych i przenikajcych si. Ich ogół wiadczy o zdolnoci układów terytorialnych do zapewnienia podstaw konkurencyjnoci, wzrostu gospodarczego i jakoci ycia. Jakie warunki musz zosta spełnione aby kapitał ludzki w procesach globalizacji spełniał sw podstawow rol? Z jednej strony konieczne s działania umoliwiajce jego kreacj, z drugiej za, efektywne wykorzystanie, czyli generowanie innowacji. Celem ukazania zrónicowania całego systemu, którego ogniwem łczcym jest tworzenie i wykorzystanie wiedzy, w opracowaniu niniejszym posłuono si przykładem wybranych europejskich krajów. Uyto wskaników bdcych jednymi z podstawowych słucych deskrypcji nauki i techniki, czyli całokształtu zjawisk zwizanych z generowaniem i
transformowaniem wiedzy w nowe rozwizania. Kapitał ludzki z zakumulowan w nim wiedz jest osi nauki i techniki. Wskanikami tymi s: populacja z wyszym wykształceniem udział procentowy w grupie 25 64 lat; krajowe wydatki brutto na B+R (GERD) jako procent PKB; wydatki brutto sektora przedsibiorstw na B+R (BERD) jako procent PKB; liczba patentów zgłaszanych w European Patent Office (EPO) na milion ludnoci; eksport wyrobów zaawansowanych technologii jako procent całkowitego eksportu; wydatki na technologie informatyczno - telekomunikacyjne jako procent PKB. Pierwszy wskanik to miara sensu stricto opisujcy kapitał ludzki. Dwa nastpne okrelaj poziom zaangaowania w kreowanie wiedzy. Krajowe wydatki brutto na badanie i rozwój to wszelkie nakłady rzdowe, prywatne, zagraniczne. Wydatki brutto sektora przedsibiorstw traktowane s jako miernik zainteresowania tego sektora tworzeniem nowych rozwiza we własnym zakresie. Nakłady na badanie i rozwój posiadaj dodatkowy wymiar wpływajcy na jako kapitału ludzkiego. Uwaa si bowiem, i dla dobrej edukacji na poziomie wyszym potrzebne s badania naukowe. Czwarty wskanik przyjmuje si jako miar wyników działalnoci badawczo rozwojowej. Nastpny charakteryzuje konkurencyjno układu terytorialnego w zglobalizowanej rzeczywistoci. Ostatni znamionuje stopie zainwestowania w technologie umoliwiajce rozwój kapitału ludzkiego i jego efektywne działanie. Dziki tak dobranym wskanikom mona ukaza poziom rozwoju kapitału ludzkiego wraz z jego efektywnoci. Jest to o tyle istotne, e sama jego wysoka jako nie zawsze znajduje przełoenie na efekty w postaci tworzenia innowacji. Nakłady na badania i rozwój, technologi traktowa naley jako czynnik wejciowy, patenty oraz eksport jako czynniki wyjcia. W ten sposób mona okreli czy cały system odpowiedzialny za kreacj innowacji działa prawidłowo. Jest to zasadnicz kwesti albowiem rola kapitału ludzkiego w procesach globalizacji nie sprowadza si do jego istnienia samego dla siebie. W celu uzyskania syntezy powyszych wskaników dla 27 europejskich pastw, przyznano im rangi (najwysza warto 1, najnisza 27) a nastpnie rangi zostały urednione. Dane pochodz z lat 1999 2001 (z niektórymi
wyjtkami). Wynika to z braku systematycznie prowadzonych statystyk odnoszcych si do analizowanego zjawiska we wszystkich krajach. Powstały w ten sposób wizerunek zrónicowania stopnia rozwoju systemu kreacji i wykorzystania wiedzy, a wic kapitału ludzkiego i jego efektywnoci prezentuje rycina 3. rednia ranga 3-10 10-15 15-19 19-25 nie uwzgldniono 0 250 500 750 1000 km Ryc. 3 Zrónicowanie poziomu rozwoju kapitał ludzkiego i jego efektywnoci w wybranych krajach Europy na przełomie wieków. ródło: Opracowanie własne na podstawie: European Innovation Scoreboard 2002 Technical Paper No 1: Memeber States and Associate Countries,2002, European Commission, Luksemburg, ss. 38; European Innovation Scoreboard 2002 Technical Paper No 4: Candidate Countries,2002, European Commission, Luksemburg, ss. 29; Towards a European Research Area Science, Technology and Innovation Key Figures 2002, 2002, European Commission, Luksemburg, ss. 84.
Zrónicowanie poziomu rozwoju całego systemu zwizanego z kapitałem ludzkim jest silnie uzalenione od ogólnego stopnia rozwoju społeczno ekonomicznego. Biorc pod uwag najpowszechniej przyjmowany miernik wiadczcy o kondycji gospodarki, społeczestwa Produkt Krajowy Brutto na jednego mieszkaca, współczynnik korelacji jego ze redni rang wynosi 0,79. W analizowanym zagadnieniu wyrana jest dominacja krajów najbardziej rozwinitych na kontynencie. Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Szwajcaria tworz tradycyjny obszar rozwoju i wykorzystania nauki tzw. Europejski Banan czy te Błkitny Banan. Pastwa owe jednake zaczły traci sw dominujc rol na rzecz Skandynawii. Jest to efekt znacznego postpu jaki ostatnimi laty, dziki oparciu rozwoju na wiedzy, jest udział tych pastw. Szwecja (rednia rang 3), Finlandia (5,2) wraz z Norwegi i Dani, w duej czci dziki znacznym inwestycj w wiedz, a zatem w kapitał ludzki, przyczyniły si do osłabienia przestrzennej koncentracji nauki i techniki. W skali kontynentu widoczna jest polaryzacja przestrzeni wzgldem analizowanej materii. Wspomniane pastwa stanowi centrum wokół którego znajduj si te gdzie nauka i technika jest słabiej rozwinita. Przewaga najlepszych pastw nad pozostałymi uwarunkowana jest zdolnoci społeczestwa podnoszenia kwalifikacji, łatwoci reagowania na szybkie zmiany, silnymi wizi pomidzy nauk a przemysłem, otwartoci na nowe rozwizania. To cechy w oczywisty sposób s pochodn jakoci kapitału ludzkiego. W drugiej grupie krajów znajduj si trzy postsocjalistyczne: Czechy, Estonia, Wgry. Przyczynami takiego stanu rzeczy s: reorientacja wizi gospodarczych, aktywno korporacji transnarodowych, rozbudowa i wzrost konsumpcji technologii informatyczno telekomunikacyjnych. Czechy i Wgry posiadaj poród pastw byłego bloku wschodniego jedno z lepszych zaplecz B+R, Estonia za odznacza si bardzo dobrym w skali kontynentu udziałem ludnoci z wyszym wykształceniem. Polityka korporacji transnarodwych zmierzajc do lokalizacji działalnoci produkcyjnej i badawczo rozwojowej w miejscach o sprzyjajcych warunkach w znaczcym stopniu przyczyniła si do wysokiej pozycji tych krajów. Nokia, Elcoteq w Estonii czy Ericsson, Siemens na Wgrzech to wybrane przykłady. Oczywicie firmy, te operujce na polu
zaawansowanych technologii, wymagaj odpowiedniej jakoci kapitału ludzkiego, co te zapewniane im jest. Wikszo pastw rodkowoeuropejskich wraz z Grecj i Portugali posiadaj najsłabiej rozwinity system nauki i techniki. W przypadku pastw ródziemnomorskich decyduje o tym stosunkowo słaby poziom rozwoju kapitału ludzkiego i jego nieefektywne wykorzystanie. Jednak naley mniema, e owa sytuacja ulegnie poprawie gdy w krajach tych w latach dziewidziesitych nastpiło znaczne zwikszenie iloci redniej liczby lat edukacji (ryc. 2), co przekłada si winno na wzrost jakoci kapitału ludzkiego. Pastwa postsocjalistyczne (w tym i Polska) odznaczaj si złym stanem działalnoci badawczo rozwojowej, niedorozwojem przemysłu high technology. Wynika to w znacznej mierze z niskiej jakoci kapitału ludzkiego. Wpływ na to maj: zaszłoci gospodarki nakazowo rozdzielczej (brak innowacyjnych postaw); słabe wykorzystanie potencjału intelektualnego; niedostosowany do gospodarki rynkowej system kształcenia wyszego; wzrost liczby studentów kosztem jakoci nauczania; upadek przedsibiorstw zaawansowanych technologii; brak odpowiedniego finansowania i skutecznej polityki naukowej; niskie i zła struktura nakładów na badania i rozwój za mały udział prac rozwojowych; brak inwestycji w sfer B+R sektora przedsibiorstw; słabe powizania pomidzy przemysłem i nauk. Ocena systemu kreacji i wykorzystania wiedzy w Europie potwierdza wczeniejsze tezy, i kapitał ludzki wraz z całym spektrum opartych na nim form działalnoci, w decydujcym stopniu wpływa na moliwoci odgrywania istotnej roli w zglobalizowanym wiecie. Istniejce dysproporcje moliwe s do zredukowania na drodze zwikszenia zdolnoci do tworzenia wiedzy, dostpu do informacji i edukacji, skutecznego ich wykorzystania. Brak odpowiednich przedsiwzi w tym kierunku przyczynia moe bowiem do dalszego pogłbiania si nierównoci. Naley w tym miejscu przej do kocowych wniosków odnoszcych si do roli kapitału w procesach globalizacji. Jak wykazano powyej system działa zwizanych z jakoci kapitału ludzkiego jest podstawow przyczyn polaryzacji
przestrzeni. Faktem bezsprzecznym jest, i globalizacja prowadzi i prowadzi bdzie dalej do pogłbiania si rónic pomidzy krajami. Rozwój oparty na innowacjach to rozwój oparty na wiedzy. Uzalenienie trwałego wzrostu gospodarczego od kapitału ludzkiego, prowadzi do koniecznoci cigłego we inwestowania. Jak podnoszenie jakoci kapitału ludzkiego wpływa na współczesne procesy gospodarcze? 1. Wzrost wiedzy i umiejtnoci to jednoczenie wzrost produktywnoci. Jest to szczególnie istotne w okresie, gdy zaawansowane technologie odgrywa zaczły dominujce rol w produkcji i usługach. Warunkiem koniecznym ich adaptacji i uycia s ludzie posiadajcy niezbdn wiedz. 2. Rola kapitału ludzkiego w procesie zmian technologicznych najistotniejszego czynnika kształtujcego procesy globalizacji została stosunkowo szeroko omówiona. Dyfuzja innowacji moliwa jest jedynie przy zaistnieniu szerokiego spektrum elementów zwizanych z kapitałem ludzkim. 3. Kapitał ludzki to zasób. Jest on zasobem, który zaczł odgrywa obecnie najwiksz rol i std te podnoszenie jego poziomu winno by naczelnym priorytetem. 4. Wysoka jako kapitału ludzkiego w dobie globalizacji przyczynia si do walki z bezrobociem, wykluczeniem socjalnym. Nowy charakter i warunki pracy oraz ycia w społeczestwie ulegajc cigłym przekształceniom, niesie bowiem za sob ryzyko przegrywania niedostosowanych społecznoci. 5. Kapitał ludzki to najwaniejszy czynnik konkurencyjnoci. Ona to, bdc niewtpliwie rysem charakterystycznym współczesnego wiata, daje przewag tym, którzy potrafi tworzy i korzysta z wiedzy. Jest faktem oczywistym, e tak jak procesy globalizacji s w duej mierze uzalenione od kapitału ludzkiego, tak i sam kapitał jest w znacznym stopniu od nich uzaleniony. Globalizacja niosc ze sob spory zakres zmian stawia nowe warunki przed kapitałem ludzkim. Wzajemne powizania midzy kapitałem ludzkim a procesami globalizacji s silne i dlatego s, i bd obiektem zainteresowania badaczy reprezentujcych wiele dyscyplin.