W 1 liczba firm sektora IT (według definicji OECD tego sektora) na mieszkaców (rys. 1),

Transkrypt

1 Jednym z paradoksalnych wymiarów globalizacji jest wzrastajce znaczenie regionów i miast, które jest wynikiem procesów erozji politycznej i gospodarczej pastw terytorialnych (Olechnicka, 2000). Regiony charakteryzuj si znacznie wiksz, ni pastwa, elastycznoci i zdolnoci przystosowania do nowych warunków społecznych, kulturowych, technicznych i gospodarczych (Castells, Hall, 1994). Pełna realizacja strategii lizboskiej polegajca na budowie gospodarki opartej na wiedzy (GOW) oraz stworzeniu społeczestwa informacyjnego wydaje si niemoliwa bez dostrzeenia wymiaru regionalnego. Według Kukliskiego (1999, 2002) to włanie region, konkurencyjny i innowacyjny, coraz cz- ciej stajcy si aktorem na globalnej scenie, jest adekwatnym poziomem budowania gospodarki opartej na wiedzy. Celem opracowania jest uchwycenie przestrzennych zrónicowa w zakresie rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w Polsce w dwóch wymiarach: powiatowym i wojewódzkim oraz wskazanie dostpnoci do edukacji, jako istotnego czynnika wpływajcego na moliwoci budowania GOW w polskich regionach. Badania w układzie powiatów s bardzo trudne ze wzgldu na brak publikowanych danych statystycznych, które wykorzystuje si przy analizach poziomu rozwoju GOW. Polska statystyka publiczna wci lepiej opisuje gospodark opart na wglu i stali, ni na wiedzy. To tłumaczy niemal zupełny brak analiz na tym poziomie. Z drugiej strony poziom wojewódzki, gdzie cz danych mona uzyska, wydaje si zbyt ogólny i zacierajcy faktyczne zrónicowania i uwarunkowania. Te trudnoci mona czciowo przezwyciy stosujc na poziomie powiatów alternatywne wskaniki, których zasadno potwierdza wysoki poziom korelacji (na poziomie wojewódzkim) z uznanymi wskanikami GOW (rys. 6 w dalszych czciach tekstu). Za takie wskaniki na poziomie powiatów obrano: W 1 liczba firm sektora IT (według definicji OECD tego sektora) na mieszkaców (rys. 1), 259

2 260 Zrónicowania regionalne potencjału rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w Polsce W 2 liczba firm sektorów wysokich technologii (według definicji OECD tego sektora) na mieszkaców (rys. 2), W 3 liczba bankomatów na mieszkaców (rys. 3), W 4 odsetek jednostek samorzdu terytorialnego posiadajcych strony internetowe (rys. 4). Rys. 1. Liczba firm sektora IT na mieszkaców

3 Robert Guzik 261 Tab. 1. Najwysze i najnisze wartoci indeksu poziomu rozwoju GOW w układzie powiatów w Polsce w 2004 roku Powiat Indeks rozwoju GOW Województwo Warszawa Sopot Katowice wrocławski poznaski Gdynia gdaski Szczecin pruszkowski piaseczyski krakowski gliwicki bielski wgrowski siemiatycki lubaczowski pajczaski łczycki ródło: opracowanie własne. 15,8 15,5 14,8 11,9 11,4 10,3 9,9 9,8 8,9 8,7 7,6 7,4 7,3-4,3-4,4-4,5-4,6-4,7 mazowieckie pomorskie lskie dolnolskie wielkopolskie pomorskie pomorskie zachodniopomorskie mazowieckie mazowieckie małopolskie lskie lskie mazowieckie podlaskie podkarpackie łódzkie łódzkie Wskaniki te obliczono korzystajc z baz danych o firmach w Polsce (np. Teleadreson, HBI), serwisu internetowego o bankomatach w Polsce ( stron internetowych banków, serwisów samorzdowych, a take, gdy jaka gmina nie znajdowała si na adnej licie stron internetowych próbowano j znale poprzez wyszukiwarki internetowe. Kady adres internetowy weryfikowano. Podobnie, zliczajc liczb firm w oparciu o wiele ródeł, konieczna była weryfikacja w celu wykluczenia powtórze. Badanie prowadzono midzy 25 listopada 2004 r., a 10 grudnia tego roku i taka jest aktualno prezentowanych danych, z wyjtkiem danych o samorzdowych stronach internetowych, gdzie wykorzystano inne badania własne autora z marca 2004 r. Dla porównywalnoci jednostek powiaty grodzkie połczono z otaczajcymi je powiatami ziemskimi w jedn jednostk.

4 262 Zrónicowania regionalne potencjału rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w Polsce Rys. 2. Liczba firm sektora wysokich technologii na mieszkaców Indeks rozwoju GOW w układzie powiatów obliczono, sumujc standaryzowane wartoci wskaników czstkowych. Przestrzenne zrónicowanie wartoci indeksu przedstawiono na mapie (rys. 5), natomiast wartoci indeksu dla grupy najlepszych i najgorszych powiatów zaprezentowano w tabeli 1. Przedstawione zrónicowanie w duej mierze potwierdza wyniki publikowanych rankingów atrakcyjnoci inwestycyjnej regionów, miast, opracowanych przez Instytut Bada nad Gospodark Rynkow czy Centrum Bada Regionalnych, potwierdzajc wyrany podział na tzw. Polsk A i B.

5 Robert Guzik 263 Rys. 3. Liczba bankomatów na mieszkaców Na poziomie województw, poza wskanikami uytymi w układzie powiatów, uwzgldniono dodatkowych osiem wskaników, pochodzcych z publikowanych danych statystycznych GUS. Sumujc wartoci standaryzowane wszystkich 12 wskaników obliczono indeks rozwoju GOW na poziomie województw. Wskaniki czstkowe przedstawia wykres korelacji (rys. 4), gdzie wida, e najlepiej skorelowanymi wskanikami s: liczba firm w sektorze IT, wskanik liczby firm sektora wysokich technologii oraz wskanik nasycenia bankomatami, co uprawnia do stwierdzenia, e s to wskaniki, które dobrze oddaj zrónicowanie rozwoju GOW i usprawiedliwia ich wykorzystanie na poziomie powiatów.

6 264 Zrónicowania regionalne potencjału rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w Polsce Rys. 4. Wykres korelacji wskaników GOW w układzie województw Daje si zauway dwudzielno przyjtych wskaników z jednej strony wystpuje grupa wskaników technologiczno-infrastrukturalnych (bankomaty, linie telefoniczne, strony WWW, komputery w przemyle), a z drugiej strony grupa wskaników ilustrujca sfer naukowo-badawcz (nakłady i zatrudnienie w B+R, nauczyciele akademiccy). Wskanikami spinajcymi obie sfery odznaczajcymi si wysokimi korelacjami z elementami obu grup s wskaniki poziomu rozwoju firm sektora IT oraz firm wysokich technologii.

7 Robert Guzik 265 Rys. 5. Odsetek jednostek samorzdu terytorialnego posiadajcych strony internetowe W tab. 2 przedstawiono pozycje województw pod wzgldem poziomu rozwoju GOW a take liczb powiatów w kadym województwie z pierwszej i ostatniej setki powiatów w Polsce.

8 266 Zrónicowania regionalne potencjału rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w Polsce Tab. 2. Indeks rozwoju GOW według województw Poziom rozwoju GOW w układzie powiatów (n=330) Województwo mazowieckie dolnolskie małopolskie pomorskie wielkopolskie lskie zachodniopomorskie łódzkie kujawsko-pomorskie opolskie lubuskie lubelskie warmisko-mazurskie podlaskie podkarpackie Indeks rozwoju GOW 24,8 9,6 8,9 7,1 2,6 2,2 1,7-1,1-2,4-4,3-4,6-6,3-6,6-8,6-10,4 liczba powiatów w pierwszej setce liczba powiatów w ostatniej setce witokrzyskie -12,5 Uwaga: liczba powiatów 330 wynika z łczenia powiatów grodzkich z otaczajcymi je powiatami ziemskimi w jedn jednostk. ródło: opracowanie własne. Pierwsze miejsce województwa mazowieckiego jest wynikiem bardzo wysokiego rozwoju w obrbie aglomeracji warszawskiej, co wystarczyło na uzyskanie wysokich wartoci rednich dla całego województwa. Mazowieckie w obrbie a dziesiciu wskaników wyróniało si najlepszym wynikiem w Polsce. Ustpowało tylko liczb bankomatów województwu pomorskiemu i liczb pracowników naukowych województwu małopolskiemu. Sfery, w których przewaga tego województwa nad pozostałymi była najwiksza, to wskaniki liczby firm sektora IT oraz firm sektora wysokich technologii oraz poziom nakładów na badania i rozwój. Tylko cztery czołowe województwa miały wszystkie wskaniki na poziomie powyej redniej dla Polski (mazowieckie, dolnolskie, małopolskie i pomorskie). Zajmujce ostatni lokat województwo witokrzyskie odznaczało si wszystkimi wskanikami poniej redniej. Dalsze dwa województwa (podkarpackie i warmisko-mazurskie) powyej redniej miały tylko po jednym wskaniku (odpowiednio odsetek firm przemysłowych posiadajcy sieci LAN i liczba komputerów w przemyle)

9 Robert Guzik 267 Rys. 6. Indeks poziomu rozwoju GOW w układzie powiatów Potwierdza to istnienie duych rozpitoci regionalnych. Warto zwróci uwag na fakt, e wczeniej zaprezentowane rozpitoci midzy powiatami w ramach województw s znacznie wiksze, ni rozpitoci midzy województwami. Najwiksze przepacie obserwowane s wewntrz województw: mazowieckiego, lubelskiego, kujawsko-pomorskiego i łódzkiego, a najwiksz spójnoci odznaczaj si województwa lskie i wielkopolskie. O ile na poziomie województw (NUTS 2) polskie regiony, pod wzgldem rozwoju GOW, pozostaj daleko w tyle za rednim poziomem dla Unii Europejskiej, o tyle na poziomie NUTS 4 (powiaty) najlepsze polskie powiaty osignły poziom powyej redniej unijnej.

10 268 Zrónicowania regionalne potencjału rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w Polsce Przedstawione tutaj zrónicowania mog by wizane ze zrónicowaniem wielu struktur przestrzennych, takich jak przedsibiorczo, poziom wykształcenia czy ogólnie ujmujc poziomem kapitału ludzkiego. Z kolei czynnikiem wyjaniajcym zrónicowanie tych struktur moe by przestrzenna dostpno szkolnictwa (Guzik, 2003), która jest bardzo wysoko skorelowana z indeksem poziomu rozwoju GOW (tab. 3). Przedstawione w tabeli współczynniki korelacji pochodz z wczeniejszych bada autora (Guzik, 2004), prowadzonych według podobnej metody co w niniejszej pracy 1 w oparciu o dane pochodzce z marca 2003 odnoszone do wskaników dostpnoci rónych typów szkolnictwa w 2001 roku 2. Wskaniki dostpnoci oparto zarówno na miarach odległoci do szkół jak i szansach kształcenia wynikajcych z liczby miejsc w tych szkołach w odniesieniu do liczby absolwentów poprzedzajcego szczebla kształcenia. Prezentowany w ostatnim wierszu tabel (tab. 3) indeks dostpnoci edukacji jest waonym wskanikiem syntetycznym skonstruowanym na podstawie czterech wczeniejszych wskaników, gdzie dostpno do liceów ogólnokształccych i szkolnictwa wyszego otrzymało wag trzy, dostpno rednich szkół zawodowych wag dwa, a zasadniczych szkół zawodowych wag jeden. Tab. 3. Dostpno do edukacji a wybrane wskaniki poziomu rozwoju GOW w układzie powiatów tabela korelacji Wskanik Wskanik Indeks rozwoju GOW rozwoju bankomatów firm ICT licea ogólnokształcce rednie szkoły zawodowe zasadnicze szkoły zawodowe 0,70 0,25-0,01 0,59 0,35 0,13 0,54 0,29 0,12 szkolnictwo wysze 0,70 0,51 0,55 indeks dostpnoci edukacji 0,76 0,61 0,62 ródło: Guzik (2004), zmienione. Najsilniejszy zwizek zaobserwowano midzy dostpnoci edukacji a poziomem nasycenia firmami sektora ICT, dodatkowo podkrelone przez fakt, e dostpno do zasadniczej szkoły zawodowej wykazuje tutaj zupełny brak korelacji. Szkolnictwo zawodowe, było i wci jest najlepiej rozwinite w Polsce zachodniej oraz wszdzie, gdzie w okresie PRL rozwijany był przemysł, który potrzebował w szybkim czasie duej liczby rk do pracy, co najlepiej spełniały za- 1 Wskanik liczby firm sektora ICT na mieszkaców w badaniu z 2003 roku (Guzik, 2004), został obecnie zastpiony wskanikiem liczby firm sektora IT na mieszkaców. 2 Wybór przekroju czasowego roku szkolnego 2001/2002 dla wskaników dostpnoci rónych typów szkolnictwa wynika z wykorzystania gotowych oblicze zawartych w pracy doktorskiej autora (Guzik, 2003).

11 Robert Guzik 269 sadnicze szkoły zawodowe, które ju po 2-3 latach wypuszczały absolwentów. W 1989 roku ponad połowa miejsc w szkołach ponadpodstawowych przypadała na zasadnicze szkoły zawodowe. Sytuacja ta ulega zmianom, jednak ich tempo i poziom wyjciowy s regionalnie bardzo zrónicowane. Rys. 7. Odsetek ludnoci w wieku 13 lat i wicej posiadajcy wykształcenie maturalne ródło: dane Narodowego Spisu Powszechnego Najlepsza sytuacja ma miejsce w duych miastach. Liderami s tutaj Warszawa i Sopot, co potwierdza si równie w ich identycznych lokatach pod wzgldem poziomu rozwoju GOW (tab. 1). Z kolei najgorsz struktur szkolnictwa i najwolniejszym tempem zmian odznacza si Wielkopolska (bez Poznania) i obszar województwa kujawsko-pomorskiego (bez Bydgoszczy i Torunia). W tym kontekcie niska pozycja Wielkopolski pod wzgldem poziomu rozwoju GOW znajduje swoje uzasadnienie w niskiej dostpnoci szkolnictwa ogólnokształccego i wyszego w tym obszarze w okresie ostatnich kilkudziesiciu lat. Zła dostpno szkolnictwa maturalnego znalazła tutaj swoje odzwierciedlenie w wynikach Narodowego Spisu Powszechnego, gdzie Wielkopolska okazała si jednym z najsłabiej wykształconych regionów kraju (rys. 7). Wraz z relatywnym

12 270 Zrónicowania regionalne potencjału rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w Polsce spadkiem znaczenia tradycyjnych gałzi przemysłu, czy szerzej ujmujc tradycyjnych działów gospodarki naley si spodziewa stopniowego obniania si roli tego regionu na gospodarczej mapie Polski. Jeeli w najbliszych dekadach bdzie faktycznie si liczy gospodarka oparta na wiedzy, podbudowana odpowiednim kapitałem społecznym, infrastruktur naukow, innowacyjnoci, to niewtpliwie w dalszym cigu bdzie rosła dominujca rola województwa mazowieckiego. W nastpnym szeregu bd województwa małopolskie, obecnie odznaczajce si do niskim PKB, ale posiadajcym olbrzymi potencjał wzrostu, bardzo dobre zaplecze naukowo-badawcze i demograficzne oraz województwa dolnolskie i pomorskie. Województwa te charakteryzuj si wysokim poziomem wykształcenia mieszkaców (rys. 7), wynikajcym z dobrej dostpnoci szkolnictwa (zob. Guzik, 2003), co dobrze rokuje na perspektywy budowy GOW, w której to budowie s obszarami przodujcymi (tab. 2). Naley pamita, e rozwój GOW, co pokazały mapy w układzie powiatów, bdzie przestrzennie zawony do fragmentów województw najczciej dokonuje on si w obrbie aglomeracji oraz ewentualnie wzdłu wybranych korytarzy rozwojowych. Takim korytarzem rozwojowym moe w przyszłoci sta si pas wzdłu autostrady A4, okrelanej jako autostrada wysokich technologii (Domaski i in., 2003) na odcinku Kraków-Katowice-Opole-Wrocław, ju obecnie cechujcy si wysok koncentracj jednostek o wysokim poziomie indeksu rozwoju GOW (rys. 5). Nierówny dostp do edukacji jest jedn z najwaniejszych barier budowy społeczestwa informacyjnego i skazuje, niektóre z polskich regionów na postpujc peryferializacj w europejskiej przestrzeni. Polska znajduje si obecnie na etapie tworzenia Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia w wikszoci na pocztku wdraania regionalnych strategii innowacji i s to niewtpliwie wane oraz słuszne działania. Jednake w wietle przytoczonych tutaj wyników uwaam, e bez odpowiedniej strategii rozwoju edukacji, a co waniejsze działa w tym kierunku, wdraanie wszelkich strategii innowacji, programów rozwoju oraz strategii lizboskiej bdzie bardzo utrudnione. Naley pamita, e zdolno do wytwarzania i konsumpcji innowacji oraz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy s nierozerwalnie zwizane z jakoci kapitału społecznego, który w prostej mierze jest pochodn wykształcenia. Obawiam si, e dla niektórych regionów zła struktura systemu edukacji i niski poziom wykształcenia mieszkaców s i bd powanymi barierami na ciece realizacji załoe strategii lizboskiej. Nie sprzyja równie fakt zatrzymania reformy szkolnictwa redniego, poprzez któr odgórnie usiłowano przekształci skostniał i przestarzał struktur szkół ponadgimnazjalnych (Guzik, 2003). Warto podkreli, e przenoszone strategie rozwoju GOW z regionów Europy Zachodniej musz by uzupełnione o aspekt edukacji, który tam jest mało obecny, gdy problem ten rozwizano tam

13 Robert Guzik 271 około 20 lat temu, teraz zajmujc si szansami edukacyjnymi mniejszoci, osób niepełnosprawnych itp. W Polsce wci zrónicowania miasto-wie, a take szersze midzy regionami, s faktem, którego nie mona ignorowa. Poziom rozwoju GOW w ujciu regionalnym wykazuje olbrzymie zrónicowania; zrónicowania te s niejednokrotnie wiksze wewntrz województw (szczególnie Mazowsze) ni midzy nimi to oznacza, e formułowane strategie, programy i monitoring rozwoju GOW musi uwzgldnia wymiar regionalny i lokalny, aby były skuteczne. Literatura: 1. Castells M., Hall P. (1994), Technopoles of the World, Routledge, London. 2. Domaski B., Guzik R., Micek G., Wiedermann K. (2003) lsk i Małopolska jako potencjalne regiony gospodarki opartej na wiedzy [w:] A. Kukliski (red.) Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku wiatowego, KBN, Biuro Banku wiatowego w Polsce, Warszawa, Guzik R. (2003), Przestrzenna dostpno szkolnictwa ponadpodstawowego, Wydawnictwo Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagielloskiego, Kraków. 4. Guzik R. (2006), Access to education and knowledge-based economy in Poland. The regional perspective [w:] K. Piech, S. Radosevic (eds), The Knowledge-Based Economy in Central and East European Countries: countries and industries in a process of change, Palgrave-Macmillan, Basingstoke New York, s Kukliski A. (1999), Regional policy and the information society, [w:] R. Domaski (ed.), The competitiveness of regions in the Polish and European perspective, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 6. Kukliski A. (2002), The development of the knowledge-based economy in Europe. The regional trajectory, Geographia Polonica, no. 75, s Olechnicka A. (2000), Rozwój regionalny w warunkach gospodarki informacyjnej, Studia Regionalne i Lokalne, nr 4, s