UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE KRAKOWSKA SZKOŁA BIZNESU STUDIA PODYPLOMOWE MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Maryan Manko Analiza oddziaływania ryzyka kraju na ryzyko systemowe w UGW Praca pisana pod kierunkiem dr Piotra Karasia Kraków 2015
Spis treści WSTĘP.. 3 ROZDZIAŁ I. RYZYKO SYSTEMOWE I ZMIANA PODEJŚCIA DO JEGO ROZPOZNAWANIA (ANALIZY) PO KRYZYSIE... 4 ROZDZIAŁ II. RYZYKO KRAJU I SPOSOBY JEGO OCENY... 7 ROZDZIAŁ III. WPLYW RYZYKA KRAJU NA SYSTEMOWE RYZYKO W UGW. 13 PODSUMOWANIE..... 22 LITERATURA... 23 WYKAZ MAP, TABELI I WYKRESÓW... 25
WSTĘP Kryzys gospodarczy, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku, doprowadził do wprowadzenia znaczących zmian na globalnym rynku finansowym. Mimo że minęło już osiem lat od początku tego kryzysu, to do dziś obserwować można oznaki osabienia stabilności i równowagi systemów bankowych w wielu krajach europejskich. Światowy kryzys gospodarczy uświadomił również konieczność nowego podejścia do zarządzania ryzykiem. Brak zintegrowanego podejścia do ryzyka systemowego trudność jego identyfikacji z uwagi na fakt, że nie uświadamiano sobie znaczenia takiego ryzyka i nie istniały instytucje powołane, by mu przeciwdziałać doprowadził do długotrwałych negatywnych konsekwencji nie tylko w systemie finansowym, ale i w sektorze realnym krajów UE. 1 Wśród głównych przyczyn zachwiania stabilności finansowej w krajach Unii Europejskiej można zidentyfikować sposób zarządzania instytucjami finansowymi, który faktycznie zachęcał do podejmowania nadmiernego ryzyka, niedoskonały nadzór nad systemem finansowym, który zawierał niedostateczne monitorowanie i prowadzenie polityki makroostrożnościowej oraz słabe zarządzanie ryzykiem systemowym. Oczywiście, zarządzanie ryzykiem systemowym to bardzo trudne zadanie. Negatywne i niepożądane zakłócenia mogą być generowane zarówno wewnątrz systemu finansowego, jak również mogą być powodowane zdarzeniami zewnętrznymi. Na ten typ ryzyka oddziaływają niekontrolowane szybkie zmiany związane z innowacjami technologicznymi, globalizacją rynków finansowych, coraz silniejszym wzajemnym powiązaniem systemów finansowych i dużymi przepływami kapitału. Mimo to występują czynniki, które pozwalają na jego wcześniejsze rozpoznanie. Ryzyko systemowe, które zaburza stabilność systemu finansowego, poprzedzają: boom kredytowy, wysoka dźwignia finansowa, uzależnione od siebie strategie inwestycyjne czy sprzeczne informacje napływające z rynku. 2 W sytuacji, kiedy brak było instytucji, które prowadziłyby systematyczne monitorowanie wspomnianych zjawisk i ostrzegały o możliwych konsekwencjach, sygnały te były ignorowane, co zwiększyło siłę kryzysu. 1 Tchorek G., Źródła kryzysu a nowe rozwiązania instytucjonalne w strefie euro 2 Sławiński A., Przyczyny globalnego kryzysu bankowego, w: Nauki społeczne wobec kryzysu na rynkach finansowych (2009), Kolegium Ekonomiczno- Społecznego SGH, Warszawa 3
ROZDZIAŁ I. RYZYKO SYSTEMOWE I ZMIANA PODEJŚCIA DO JEGO ROZPOZNAWANIA (ANALIZY) PO KRYZYSIE Jednym z powodów takiej spowolnionej reakcji jest brak jednoznacznego określenia ryzyka systemowego. Różne podejścia do definicji prowadzą do różnej wyceny i różnych sposobów zarządzania, co również negatywnie wpływa na możliwości uzyskania aktualnych i porównywalnych wyników. Szerokie zakreślenie domeny ryzyka systemowego powoduje, że prawie wszystko, co dzieje się w systemie finansowym jest z nim związane. Mimo tego, że nie jest możliwe znalezienie jednej, precyzyjnej i prostej definicji ryzyka systemowego, ważne jest zrozumienie jego istoty i dynamiki. 3 Istnieją dwa podejścia do definicji: makroekonomiczne (top-down) i mikroekonomiczne (bottom-up). W ramach pierwszego podejścia naukowcy skupiają się głównie na negatywnych skutkach ryzyka systemowego na poziomie makro, jako rezultacie destabilizacji całego systemu finansowego i kredytowego i jego potencjalnego wpływu na realną gospodarkę. Jaskrawym przykładem jest interpretacja Międzynarodowego Funduszu Walutowego, dla którego ryzyko systemowe to stan, w którym mały szok makroekonomiczny ma szeroki potencjalny wpływ na realną gospodarkę. 4 Wybitny specjalista w dziedzinie nadzoru bankowego, Paul H. Kupiec, w swojej definicji wyszczególnia negatywne skutki nastąpienia ryzyka systemowego, które może wywołać znaczne wahania cen aktywów operacyjnych i finansowych, zmniejszenie płynności finansowej kredytobiorców korporacyjnych, a nawet doprowadzić do ich upadłości. 5 Dyrektor zarządzający jednego z największych banków inwestycyjnych, Hendricks Darryll, traktuje ryzyko systemowe jako ryzyko przejścia z jednego stanu do drugiego stanu równowagi, mniej optymalnego. Charakteryzuje się ono złożonymi mechanizmami wzmacniającymi sprzężenie, co sprawia, że trudno jest przywrócić system do swojego pierwotnego położenia. 6 Profesor Marek Belka traktuje ryzyko systemowe jako ryzyko wystąpienia zakłóceń w funkcjonowaniu systemu finansowego, które może mieć poważne negatywne skutki dla sfery realnej gospodarki. Zaznacza on, że ryzyko to ma 3 Milena Kabza, Ryzyko systemowe - cecha współczesnych rynków finansowych, Studia Ekonomiczne / Polska Akademia Nauk. Instytut Nauk Ekonomicznych, 2012, nr 3 (LXXIV), p. 393--409 4 Global Financial Stability Report, Washington, DC: International Monetary Fund. 2002-2010. 5 Kupiec Pаul, Assessing Systemic Risk Exposure Under Alternative Approaches for Capital Regulation / Pаul Kupiec, David Nickerson // Prepared for the Bank of England Conference, England Conference Banks and Systemic Risk. London, UK 25 May, 2011, http://www.researchgate.net/publication/228854291_assessing_systemic_risk_exposure_under_alternative_a pproaches_for_capital_adequacy, dostęp dnia 10.04.2015 6 Hendricks Darryll, Defining Systemic Risk [Electronic resource] / The Pew Financial Reform Project. 2009. Dostęp:http://fic.wharton.upenn.edu/fic/Policy%20page/PTF-Note-1-Defining-Systemic-Risk-TF-Correction.pdf 4
wymiar czasowy (ryzyko systemowe zmienia się w czasie) oraz wymiar strukturalny (ryzyko systemowe akumuluje się w określonych częściach systemu finansowego). 7 Europejski Bank Centralny nie koncentruje swojej uwagi na konsekwencjach dla gospodarki realnej i traktuje ryzyko systemowe jako prawdopodobieństwo poważnych zdarzeń systemowych, które negatywnie wpływają na dużą liczbę pośredników finansowych o znaczeniu systemowym lub na rynki finansowe w ogóle. 8 Podejście mikroekonomiczne podkreśla, że negatywne efekty zewnętrzne dla wszystkich uczestników rynków finansowych mogą mieć miejsce w przypadku, gdy działanie osoby trzeciej (na rynku) wywoła znaczne straty bez odszkodowania dla innych uczestników. Dlatego ryzyko systemowe, wynikające z braku możliwości jednej lub większej liczby instytucji finansowych do regulowania terminowo i w całości swoich zobowiązań wobec kontrahentów, powoduje bankructwa (upadłości) pozostałych członków systemu finansowego. 9 Wydaje się, że pojęcie ryzyska systemowego winno integrować czynniki makroekonomiczne oraz działania poszczególnych instytucji, na przykład pojedynczego banku, które mogą być przyczyną wywołania ryzyka systemowego. Podsumowując powyższe sposoby określania ryzyka systemowego, można dla potrzeb niniejszego opracowania przyjąć następującą jego definicję: jest to ryzyko powodujące, że zdarzenie systemowe (szok ekonomiczny), taki jak upadek instytucji lub rynku, doprowadzi do tego, że system finansowy lub znacząca jego część (np. kraj, region) znajdzie się w obliczu realnego i natychmiastowego niebezpieczeństwa rozpadu lub znaczących strat dla instytucji finansowych, z prawdopodobieństwem strat dla sfery gospodarki realnej. 10 Spróbujemy przeanalizować ryzyko systemowe UGW nie tylko w zależności od rozkładu głównych źródeł ryzyka finansowego systemu bankowego (ryzyko kredytowe, ryzyko płynności, ryzyko stopy procentowej, ryzyko rynkowe, ryzyko walutowe, operacyjne i ryzyko technologiczne), ale także biorąc pod uwagę ekspozycje na ryzyko pojedynczego kraju, w odniesieniu do warunków gospodarczych, społecznych i politycznych w kraju. Podatność sektora bankowego pojawia się, gdy system bankowy 7 Marek Belka, Identyfikacja ryzyka systemowego w polskim systemie finansowym, NBP, Warszawa, 7 listopada 2013 r 8 European Central Bank, 2009. The concept of systemic risk. Special Feature in the December Financial Stability Report. 9 Kaufman George G. Bank Failures, Systemic Risk, and Bank Regulation / George G. Kaufman // Cato Journal, Vol. 16, No. 1, Spring/Summer, 1996, http://object.cato.org/sites/cato.org/files/serials/files/catojournal/1996/5/cj16n1-2.pdf, dostęp dnia 29.03.2015 10 Milena Kabza, Ryzyko systemowe - cecha współczesnych rynków finansowych, Studia Ekonomiczne / Polska Akademia Nauk. Instytut Nauk Ekonomicznych, 2012, nr 3 (LXXIV), p. 393--409 5
akceptuje wyższe ryzyko licząc na większe zyski. Definiowanie ryzyka systemowego z punktu widzenia koncentracji ryzyka indywidualnego lub kombinacji rożnych rodzajów ryzyka pomoże zidentyfikować źródła pochodzenia i scenariusze rozpowszechnienia nowych rodzajów ryzyka systemowego. 6
ROZDZIAŁ II. RYZYKO KRAJU I SPOSOBY JEGO OCENY Istnieje wiele różnych definicji ryzyka kraju, ale większość z nich ma wiele wspólnych cech. Określenie, które obejmuje podstawowe, ważne aspekty charakteryzuje ryzyko kraju, jako zestaw rodzajów ryzyka związanych z inwestycjami w kraju. Obejmuje ono ryzyka polityczne, walutowe, suwerenne, gospodarcze oraz transakcyjne. Jest powiązane z rzeczywistymi i oczekiwanymi warunkami politycznymi i gospodarczymi w kraju oraz oddziaływaniem tych warunków na zdolność rządu, korporacji i osób fizycznych do wykonywania ich zobowiązań. Ryzyko kraju to zjawisko wieloaspektowe, w którym ściśle splata się wiele zmiennych społecznych, ekonomicznych, finansowych i politycznych. W przypadku krajów rozwiniętych poziom takiego ryzyka zmienia się powoli, w krajach rozwijających się ryzyko charakteryzuje się dużą zmiennością w krótkim okresie. Bardziej skomplikowane jest znalezienie zrównoważonego podejścia do sposobów oceny tego rodzaju ryzyka. Tradycyjnie istnieją dwie metody oceny ryzyka kraju: porównawcza i analityczna. Pierwsza grupa metod dla wczesnego wykrywania korzystnych lub niekorzystnych tendencji w kraju używa zagregowanych danych statystycznych. Takie podejście było wykorzystane przy tworzeniu Political System Stability Index (PSSI) 11. Opiera się ono na badaniach ekonometrycznych. Inną grupę porównawczych metod stanowią oceny ekspertów. Są one zwykle produktem końcowym wielu konsultacji, które mogą wiązać się z metodą Delphi. Klasyfikowanie krajów według poziomu ryzyka obejmuje kilka etapów: wybór zmiennych; określenie wagi każdej zmiennej; metoda przetwarzania danych przy użyciu Delphi i skali ekspertów; tworzenie wyjściowego wskaźnika, który bardzo często mieści się pomiędzy 0 a 100. Pierwszym takim rankingiem krajów jest BERI (Business Environment Risk Index) 12. Ten system oceny opiera się na dodawaniu każdego konkretnego rodzaju współczynnika wagi ryzyka, który odzwierciedla jego znaczenie dla prowadzenia biznesu. W tej metodologii oceny ryzyka kraju liczy się średnią arytmetyczną z trzech elementów: ryzyko polityczne (wynik ważony 10 wskaźników politycznych i społecznych), ryzyko operacyjne (oszacowany z pomocą ekspertów ważony wynik 15 zmiennych ekonomicznych, finansowych i strukturalnych) i R-factor (ważona ocena istniejącego ustawodawstwa, kursu walutowego, 11 Washington State University, Formation of a Political System Stability Index (PSSI), strona internetowa http://public.wsu.edu/~mreed/380pssi.htm, dostęp dnia 21.05.2015 12 Business Environment Risk Intelligence, The leading country risk rating agency since 1966, strona internetowa http://www.beri.com/, dostęp dnia 21.05.2015 7
rezerw walutowych oraz zadłużenia zagranicznego). Prognozowanie ryzyka z pomocą BERI przeprowadza się dla 140 krajów raz na 1 rok i na 5 lat. Grupa ekspertów w każdym regionie trzy razy w roku podejmuje się oceny tego ryzyka. Bank of America na podstawie 10 wskaźników ekonomicznych ocenia poziom ryzyka kraju dla 80 państw (Bank of America World Information Services). 13 Ocena dla każdego ze wskaźników oraz końcowy wynik (średnia wartość dla wszystkich parametrów) zmienia się w zakresie od 1 (najmniejsze trudności) do 80 (duże problemy). Swoim klientom Bank of America oferuje ocenę ryzyka kraju w roku bieżącym, dane historyczne za 4 lata i prognozę na 5 lat. Control Risks Group (CRG) 14 dokonuje pomiaru ryzyka kraju w około 226 państwach i terytoriach w oparciu o różne możliwe scenariusze i monitorowania go za pomocą platform on-line. Economist Intelligence Unit 15 dokonuje oceny ryzyka kraju, która jest oparta na czterech elementach: ryzyku politycznym (22% w ogólnej ocenie, składający się z 11 wskaźników); ryzyku polityki gospodarczej (28%, 27 wskazników); ryzyku strukturalnym (27%; 28 wskazników) oraz ryzyku płynności (23%; 10 wskazników). Euromoney 16 w modelu ocen ryzyka kraju korzysta ze ekspertyz na temat zmiennych ryzyka w danym kraju (70% oceny) w połączeniu z trzema podstawowymi wartościami ilościowymi (30% oceny). Wskaźniki są podzielone na sześć kategorii: dane ekonomiczne (30% w ocenie), ryzyko polityczne (30%), ocena strukturalna (10 %), wskaźniki zadłużenia, niespłacone lub restrukturyzowane zadłużenia (10%), oceny zdolności kredytowej (10%), dostęp do finansowania bankowego, krótkoterminowego finansowania oraz rynków kapitałowych (10%). Uzyskana wartość ryzyka kraju zmienia się od 0 (najwyższe ryzyko) do 100 (najniższy). Te wartości liczbowe są konwertowane w 10 kategorii, od AAA do N/R. Oceny dokonuje się dwa razy w roku i obejmuje nią ponad 180 krajów. Іnstitutional Investor 17 to agencja, która zajmuje się pomiarem poziomu ryzyka zdolności kredytowej w ponad 179 krajach. Ocena opiera się na ankietowaniu 13 Bank of America, Bank of America World Information Services, strona internetowa https://www.bankofamerica.com/, dostęp dnia 21.05.2015 14 Control Risks, Managing Political Risks, strona internetowa https://www.controlrisks.com/en/services/political-risk, dostęp dnia 21.05.2015 15 Economist Intelligence Unit, strona internetowa http://www.eiu.com/home.aspx, dostęp dnia 21.05.2015 16 Euromoney country risk, Country Risk Survey Q1 2015: Russia crisis, China fragility and EMs capital-flow shock, strona internetowa http://www.euromoney.com/poll/10683/pollsandawards/country-risk.html, dostęp dnia 21.05.2015 17 Іnstitutional Investor, Research +Rankings, strona internetowa http://www.institutionalinvestor.com/, dostęp dnia 21.05.2015 8
przeprowadzonym wśród ekspertów, którzy określają i oceniają najważniejsze czynniki ryzyka. Rezultaty są ważone według eksperta oraz uśrednione. Jedna z dobrze znanych spółek The PRS Group proponuje dwie bardzo ważne metody oceny ryzyka kraju. Ocena ryzyka dla inwestora w Political Risk Services (PRS) 18 odbywa się w dwóch etapach. Na pierwszym etapie przy użyciu metody Prince 19 prognozuje się przyszły reżim polityczny w kraju. Istnieją trzy najbardziej prawdopodobne scenariusze na najbliższe 18 miesięcy i na 5 lat. Następnie dla każdego trybu szacuje się prawdopodobieństwo i poziom niepokojów politycznych (w skali "niskie", "średnie", "wysokie", "bardzo wysokie" ryzyko), oraz analizuje się jeszcze 11 wskaźników, które wpływają na klimat inwestycyjny w kraju. Na drugim etapie uzyskane szacunki liczbowe są grupowane (w skali od A do D) w trzech obszarach inwestycyjnych: transfery finansowe, bezpośrednie inwestycje i rynki eksportowe. Druga metoda International Country Risk Guide (ICRG) 20 ocenia ryzyko dla 140 krajów. Model ten opiera się na analizie trzech elementów ryzyka kraju: polityczny (50 punktów ze 100 w ogólnej ocenie, 12 wskaźników), finansowy (25 ze 100, 5 wskaźników) i gospodarczy (25 ze 100, 5 wskaźników). Każdy z 22 wskaźników mierzony jest we własnej skali, a ich łączna maksymalna wartość wynosi 100 punktów. Przy ocenie tego typu ryzyka Moody's Investor Service 21 analizuje tak sytuację polityczną (6 wskaźników) jak i gospodarczą (7 wskaźników) kraju. Ocena poziomu podejmowania ryzyka jest alfanumeryczna i zmienia się od AAA do C. Rating Standard & Poor's Ratings Group (S&P) 22 opiera się na prognozie zdolności obsługi długu oraz prawdopodobieństwa niewykonania zobowiązań. Obejmuje ona ocenę ryzyka politycznego (3 wskaźniki) pod kątem gotowości kraju do spłaty swoich długów na czas i ekonomicznego (5 wskaźników) jako zdolności do spłaty swoich długów. Ranking krajów oparty jest na systemie 3-literowym i zmienia się od AAA do D. Metody porównawcze mogą być użyteczne jako środek monitoringu i kontroli w celu sygnalizowania i wykluczania krajów, kondycja których jest całkowicie nie do przyjęcia. Z 18 The PRS Group, Political Risk Services (PRS), strona internetowa http://www.prsgroup.com/about-us/ourtwo-methodologies/prs, dostęp dnia 21.05.2015 19 PRINCE metodyka zarządzania projektami oparta na produktach. W 1989 r. brytyjska agenda rządowa Central Computer and Telecommunications Agency (CCTA) opublikowało standard pod nową nazwą PRINCE (Projects in Controlled Environments) i wskazała jako zbiór najlepszych praktyk zarządzania projektami informatycznymi. Wkrótce jednak metodyka zaczęła być stosowana także poza obszarem IT. (http://pl.wikipedia.org/wiki/prince2#zobacz_te.c5.bc) 20 The PRS Group, International Country Risk Guide (ICRG), strona internetowa https://www.prsgroup.com/about-us/our-two-methodologies/icrg, dostęp dnia 21.05.2015 21 Moody's, Moody's Investors Service, strona internetowa https://www.moodys.com/pages/atc002.aspx, dostęp dnia 21.05.2015 22 Standard & Poor's, strona internetowa http://www.standardandpoors.com/ratings, dostęp dnia 21.05.2015 9
pomocą takich metod analizuje się dużo informacji, mają one jednak sporo wad. Pierwsza z nich to nie zawsze obiektywne ramy teoretyczne, aby włączyć lub wyłączyć zestaw parametrów stosowanych w różnych systemach ratingowych. Drugą ważną rzeczą jest proces ważenia, a zwłaszcza brak jednoznaczności przy szacowaniu wag. Różne skale mogą dać różne wyniki. Trzecia opcja polega na tym że w większości takich metod nie uwzględnia się takich ważnych parametrów jak lokalizacja kraju i jego regionalnej specyfiki. Ponadto, ekstremalnych sytuacji (rewolucji, wojny) nie można przewidzieć za pomocą metody porównawczej. Na koniec, są to metody statyczne, które oceniają wydarzenia i uwarunkowania z przeszłości, ale które mogą nie mieć żadnego związku z przyszłością. Metodami analitycznymi oceny ryzyka są: metoda specjalnego raportu, metody oceny prawdopodobieństwa wystąpienia niekorzystnych zdarzeń, metody ekonometryczne. Metoda specjalnego raportu w analizie ryzyka politycznego jest najbardziej opisową wśród metod analitycznych. Polega ona na tym, że jeden lub więcej ekspertów bada podstawowe zmienne, które opisują główne cechy danego kraju, a ich wyniki powstają w formie specjalnego raportu. Tak więc, dla każdego kraju raport zazwyczaj zawiera szczegółową analizę sytuacji politycznej, społecznej i gospodarczej, która uwzględnia specyfikę lokalnego środowiska. Bardzo dobrym przykładem jest Worldwide Governance Indicators (WGI) opracowany przez znanego ekonomistę, prezesa Natural Resource Governance Institute, dra Daniela Kaufmanna oraz przez specjalistów Banku Światowego, Aartema Kraay a i Massimo Mastruzzi ego. 23 WGI to jest projekt zbiorczych raportów i indywidualnych wskaźników zarządzania krajem dla 215 państw w okresie 1996-2013. Te zagregowane wskaźniki łączą poglądy dużej liczby przedsiębiorstw, obywateli i ekspertów. Są one oparte na danych z 32 różnych źródeł produkowanych przez różne instytuty, badania naukowe, centra analityczne, organizacje pozarządowe, organizacje międzynarodowe i przedsiębiorstwa sektora prywatnego. 24 Wśród metod oceny prawdopodobieństwa wystąpienia niekorzystnych zdarzeń najbardziej znane są: metoda konstruowania drzewa zdarzeń - graficzny sposób śledzenia kolejności możliwych indywidualnych przypadków, oceny prawdopodobieństwa 23 Kaufmann Daniel, Kraay Aart and Mastruzzi Massimo, The Worldwide Governance Indicators: Methodology and Analytical Issues (September 2010). World Bank Policy Research Working Paper No. 5430. Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1682130, dostęp dnia 05.05.2015 24 Worldwide Governance Indicators (WGI), strona internetowa http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.aspx#home, dostęp dnia 21.05.2015 10
wystąpienia każdego z pośrednich zdarzeń i oszacowanie prawdopodobieństwa końcowego wydarzenia, prowadzącego do strat. Metoda ta pozwala na określenie ogólnego prawdopodobieństwa wystąpienia działań niepożądanych oraz określenia konkretnej oceny inwestycji zagranicznych lub dochodów z handlu. metoda drzewa odmów - graficzne przedstawienie całego łańcucha zdarzeń, konsekwencje których mogłyby doprowadzić do głównego wydarzenia. Innymi słowy, określony sposób, w którym pewne pojedyncze zdarzenia mogą na skutek połączonych efektów spowodować niebezpieczne sytuacje. W ciągu ostatnich dziesięcioleci metoda ta została powszechnie przyjęta na całym świecie do analizy ryzyk biznesowych i inwestycyjnych. Zaletą metody jest możliwość opisania złożonych procesów lub systemów, wyświetlanie i analiza struktury systemu z uwzględnieniem wszystkich pośredników. Rysunek drzewa odmów pomaga lepiej i szczegółowo zrozumieć system. Obie metody (drzewa zdarzeń i drzewa odmów) wzajemnie się uzupełniają. Jest jeszcze metoda "wydarzenie - skutki", która jest bardzo podobna do metody drzewa zdarzeń, ale bez graficznego łańcucha zdarzeń i oceny prawdopodobieństwa nastąpienia każdego przypadku. Podstawową zasadą tej metody jest rozczłonkowanie złożonych układów do oddzielnych prostszych i łatwiejsze badanie części. Każda część jest poddawana szczegółowej analizie w celu wykrycia i zidentyfikowania wszystkich zagrożeń i ryzyka. Zaletami tej metody jest to, że ryzyko jest bardzo szczegółowo badane. Jest mało prawdopodobne, że przy takim podejściu można cokolwiek ważnego przeoczyć, pod warunkiem, że badania prowadzone są przez kompetentnych specjalistów. Najpopularniejszy model ekonometryczny dla oceny ryzyka kraju opracowany został przez profesorów Uniwersytetu Syracuse, Williama Coplina i Michaela O'Leary ego. Podstawą tego modelu jest równanie regresji wielokrotnej. W modelu Coplin-O'Leary niestabilność polityczna jest postrzegana jako zjawisko życia politycznego kraju, które charakteryzuje się powszechnym stosowaniem przemocy wobec rządu w formie zmów, zamachów, wojen, konfliktów etnicznych, etc. Odróżnia się niestabilność wśród elity rządzącej, związanej z walką o władzę oraz niestabilność społeczną, wynikająca z aktywności opozycyjnych sił społeczno-politycznych. Główne wady metod ilościowych to zastosowanie wąskiej definicji ryzyka kraju, jako ryzyka politycznego oraz skupienie na ograniczonej liczbie czynników ryzyka, takich jak niestabilność polityczna, kontrola dewizowa i wywłaszczenie. Pełna lista zagrożeń, o różnym 11
stopniu potencjalnego wpływu, jest znacznie szersza i obejmuje setki czynników politycznych, gospodarczych i społeczno-kulturowych. Wybór czynników i określenie ich względnej wagi pozostaje głównym problemem metody ilościowej. 12
ROZDZIAŁ III. WPLYW RYZYKA KRAJU NA SYSTEMOWE RYZYKO W UGW Światowy kryzys, który rozpoczął się w 2007 roku doprowadził do konieczności zasadniczego przeglądu ilościowej oceny ryzyka kraju dla prawie wszystkich krajów. Charakter kryzysu ujawnił globalne połączenia gospodarek różnych państw ("efekt domina", "ryzyko zarażania się"), co doprowadziło do ograniczenia stosowanej tradycyjnej metody oceny ryzyka i konieczności opracowania nowego podejścia. Dlatego 16 grudnia 2010 został powołany specjalny niezależny organ Unii Europejskiej, Europejska Rada ds. Ryzyka Systemowego (ESRB). Główną funkcją tego organu jest nadzór makroostrożnościowy nad europejskim systemem finansowym. Priorytetowym zadaniem ESRB jest monitorowanie, szybkie reagowanie, przeciwdziałanie oraz ograniczenie ryzyk systemowych w Unii. Ten rodzaj ryzyka może wystąpić w wyniku ścisłych powiązań między instytucjami finansowymi, rynkami, krajami oraz w wyniku zmian makroekonomicznych i strukturalnych. ESRB w celu wykonywania wyznaczonych zadań wydaje ostrzeżenia i zalecenia do podjęcia niezbędnych działań zaradczych. Bardzo ważne zlecenie Europejskiej Rady ds. Ryzyka Systemowego dotyczy udzielania kredytów walutowych, a zwłaszcza ograniczenie dostępności takich kredytów dla kredytobiorców niezabezpieczonych przed ryzykiem kursowym. Zlecenie to zostało opublikowane jeszcze 11 października 2011 r. Zaproponowano w nim podwyższenie wymagań dotyczących oceny zdolności kredytowej, wyceny ryzyka kredytowego przez banki oraz zaprowadzenia dla nich dodatkowych wymogów kapitałowych. Według informacji ESRB 25 w lipcu 2012 udział kredytów walutowych we wszystkich kredytach był najwyższy na Łotwie (88%), Litwie (74%), Bułgarii (65%), Rumunii (65%), Węgrzech (58%) i Polsce (32%). Te kraje są najbardziej narażone na negatywne skutki ryzyka kursowego. W opinii ESRB nadmierny wzrost zadłużenia w walutach obcych jest nie tylko źródłem podwyższonego ryzyka dla poszczególnych banków, ale może również stanowić ryzyko dla stabilności finansowej i makroekonomicznej na poziomie całej UE. Zagrożenia o charakterze systemowym związane z kredytami walutowymi obejmują ryzyko płynności i dostępu do finansowania, ryzyko wystąpienia niestabilnych boomów na rynkach aktywów, 25 ESRB Risk Dashboard od 20.09.2012, http://www.esrb.europa.eu/pub/rd/html/index.en.html, dostęp dnia 21.05.2015 13
ograniczenie skuteczności krajowej polityki pieniężnej oraz wzrost wrażliwości gospodarek na zmiany przepływów kapitałowych. 26 Największy udział kredytów walutowych na koniec 2014 roku był w Chorwacji (72%) (Wykres 1). Wykres 1. Kredyty walutowe w państwach UE wg waluty (IV kw. 2014, %) Źródło: ESRB, ESRB Risk Dashboard, http://www.esrb.europa.eu/pub/rd/html/index.en.html, 26.03.2015 W Bułgarii, Rumunii i Polsce udział kredytów walutowych trochę zmniejszył się, ale kraje te pozostają nadal najbardziej narażone na ryzyko kursowe w Unii. Łotwa i Litwa po przyjęciu euro zniwelowali oddziaływanie tego ryzyka. Jeśli przeanalizujemy strukturę kredytów walutowych w wyżej wymienionych krajach, zobaczymy, że większość kredytów jest w euro. Tylko w Polsce, Austrii, Grecji i Słowenii znaczący udział, a czasem zdecydowaną większość, stanowiły kredyty we frankach szwajcarskich. Negatywne skutki ryzyka kursowego można było w tych krajach zaobserwować na początku 2015 roku, po decyzji Szwajcarskiego Banku Narodowego dotyczącej uwolnienia kursu franka. To doprowadziło do silnej aprecjacji franka szwajcarskiego wobec innych walut i do wzrostu wartości długu w tych krajach. Jedną z bardzo ważnych cech obecnej sytuacji w systemie finansowym i ewentualnym pojawieniu się ryzyka systemowego jest to, że prawdopodobieństwo niewypłacalności dwóch lub więcej krajów UE jest większe niż prawdopodobieństwo niewywiązania się dwóch lub więcej europejskich głównych grup bankowych. Choć samo prawdopodobieństwo jest dość 26 Narodowy Bank Polski, Europejska Rada ds. Ryzyka Systemowego (ESRB), strona internetowa http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/systemfinansowy/esrb.html, dostęp dnia 21.05.2015 14
niskie, to ważne jest to, że sytuacja ta powtarzała się przed pierwszą falą kryzysu w 2007 roku i na początku drugiej fali kryzysu w 2010 roku (Wykres 2). Wykres 2. Prawdopodobieństwo jednoczesnego niewykonania zobowiązań finansowych Źródło: jak dla wykresu 1. Można to wytłumaczyć faktem, że kraje zaczęły posługiwać się strategiami instytucji finansowych sprzed kryzysu i wydawać dużo nowych ryzykownych kredytów. Dowodem na to jest negatywny wskaźnik globalnej awersji do ryzyka 27 (Wykres 3). Wykres 3. Globalna awersja do ryzyka Źródło: jak dla wykresu 1. 27 Skonstruowany jako pierwszy główny składnik pięciu aktualnie dostępnych wskaźników awersji do ryzyka, a mianowicie Commerzbank Global Risk Perception, UBS FX Risk Index, Westpac s Risk Appetite Index, BoA ML Risk Aversion Indicator i Credit Suisse Risk Appetite Index. Wzrost wskaźnika oznacza wzrost awersji do ryzyka. 15
Wiele państw, szczególnie UE, zaczęło udzielać pożyczek krajom i instytucjom, które z wielkim prawdopodobieństwem nie będą mogły zwrócić pożyczonych funduszy. To może doprowadzić do pojawienia się nowych too big to fail i too important to fail, nie tylko instytucji finansowych, a i całych krajów. Innym przykładem jest poziom zadłużenia krajów UE, który w ostatnich latach wzrósł (Wykres 4). Wykres 4. Łączny dług w stosunku do PKB Uwaga: Zadłużenie sektora prywatnego nie jest dostępne dla BG i CY z powodu krajowych ograniczeń poufności. Średnie za trzy lata nie są dostępne dla BG, CY, CZ, DK, GR, IE, RO i SK. Źródło: ECB, European Commission Więcej niż 2/3 krajów Unii (71,4%) posiada łączny dług powyżej 200% swojego PKB. Całkowite zadłużenie w około połowie krajów stanowi 300% PKB i więcej. Wśród tych krajów są tak problematyczne kraje PIIGS, jak i duże, stabilne Francja i Wielka Brytania. Trochę powyżej 100% PKB łącznego długu mają tak małe gospodarki jak Czechy, Polska, Słowacja i Rumunia. Zazwyczaj kredytowanie przedsiębiorstw i ludności ma pozytywny wpływ na rozwój gospodarczy. Ogólna struktura zadłużenia wskazuje, że dużą częścią tego długu jest dług publiczny, co jest sygnałem negatywnym. W krajach takich jak Grecja, Włochy, Irlandia, Belgia dług publiczny jest o dwa razy większy od dopuszczalnego poziomu 60% wyznaczonego w warunkach konwergencji. Większość krajów UE nie spełnia tego warunku. Nawet w stabilnych krajach takich jak Francja, Niemcy i Wielka Brytania dług publiczny wynosi blisko 100% PKB. 16
Kolejnym ważnym elementem ryzyka kraju jest zmiana tempa rozwoju gospodarczego. W ostatnich latach można zaobserwować znaczne spowolnienie największych gospodarek UE. Średni wzrost PKB w UE zmniejszył się o trzy razy do 1,2%. W krajach takich jak Francja, Portugalia, Belgia, Holandia odnotowano wzrost PKB o mniej niż 1%, a w Finlandii, Austrii i Włoszech odnotowuje się spadek PKB. Według badań Global Risks przeprowadzonych przez The Economist jednym z największych globalnych zagrożeń jest zastój gospodarczy i polityczny populizm w krajach UE, które mogą doprowadzić do rozpadu strefy euro. 28 Jak widać z badań globalnej stabilności finansowej przeprowadzonej przez MFW 29 (Wykres 5) w ciągu ostatnich sześciu miesięcy wskaźniki stabilności pogorszyły się. Wykres 5. Mapa globalnej stabilności finansowej. Zagrożenia i warunki Źródło: International Monetary Fund, Global Financial Stability Report. Navigating Monetary Policy Challenges and Managing Risks Washington, DC: International Monetary Fund, April 2015, s.1. Ryzyko rynkowe, ryzyko płynności oraz ryzyko rynków wschodzących wzrosły i są bardzo wysokie. Poziom ryzyk makroekonomicznych nie zmienił się i pozostają powyżej średniego. Globalna sytuacja finansowa pogorszyła się, a apetyt na ryzyko spada, ale nadal zostaje powyżej średniego. Kontynuacja takich tendencji, jak zmniejszenie apetytu na ryzyko i wzrost ryzyka rynków wschodzących może doprowadzić do wycofania środków z takich gospodarek. Będzie to spowolniać ich i tak nie za bardzo szybki wzrost i tempyo wychodzenia z kryzysu. Spowolni się doganianie gospodarek rozwiniętych, co doprowadzi do 28 Economist Intelligence Unit, Global Forecasting Service, strona internetowa http://gfs.eiu.com/archive.aspx?archivetype=globalrisk, dostęp dnia 03.05.2015 29 Global Financial Stability Report. Navigating Monetary Policy Challenges and Managing Risks Washington, DC: International Monetary Fund, April 2015 (World economic and financial surveys) 17
zwiększenia luki między krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się w UE. Skutkiem tego będzie wzrost niezadowolenia społecznego i ryzyka kraju w ogóle, a to z kolei może być warunkiem wstępnym dla powstania nowego ryzyka systemowego w UGW. Ocena ryzyka kraju na podstawie Worldwide Governance Indicators (WGI), opracowanych przez specjalistów Banku Światowego, wyraźnie wskazuje na jeszcze jedno zagrożenie Unii Europejskiej - brak jednorodności stowarzyszenia (Wykres 6). Wykres 6. Worldwide Governance Indicators Źródło: The Worldwide Governance Indicators, http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.aspx#home, dostęp 21.05.2015 Dla parametrów Stabilność Polityczna i Jakość regulacji widać dość wyraźny podział na kraje północy Europy z niskim ryzykiem i południowe o średnim i wysokim ryzyku. Najwyższy poziom odnotowano w Grecji i Hiszpanii. Dla wskaźników Skuteczność rządu, Praworządność i Kontrola korupcji wyraźnie widoczny jest podział UE na wschód - ze średnim ryzykiem i zachód z niskim ryzykiem. Jednolitość krajów UE widoczna jest przy 18
ocenie wskaźnika Głosowanie i odpowiedzialność. Wszystkie kraje UE za wyjątkiem Grecji, Węgier, Rumunii i Bułgarii mają prawie ten sam poziom. Analiza ryzyka kraju przeprowadzona przez Euromoney wyraźnie wskazuje na kolejny dowód braku jednorodności Unii Europejskiej (Wykres 7). Już wielokrotnie wymieniane w różnych publikacjach na temat "Europy dwóch prędkości" - stabilnej i rozwiniętej Północy przeciwko destabilizacyjnemu oraz problematycznemu Południu. Państwa UE można podzielić na trzy grupy w zależności od ryzyka kraju: niskiego ryzyka (kolory zielony i jasnozielony), średniego (żółty), wysokiego (jasnoczerwony i czerwony). Wykres 7. Ryzyko kraju w Unii Europejskiej Źródło: Euromoney Country Risk, http://www.euromoneycountryrisk.com/home/return/analysis/allanalysis#supertop, dostęp 21.05.2015 Wielkie prawdopodobieństwo wystąpienia ryzyka kraju obserwowane jest w nowych krajach członkowskich UE, takich jak Chorwacja, Rumunia, Bułgaria, Węgry, a oczywiście największe takie ryzyko występuje w Grecji. Grupę ze średnim poziomem ryzyka tworzą Litwa, Łotwa i kraje PIIGS bez Grecji. Pozostałe kraje UE mają niski poziom ryzyka kraju, a najniższy jest on w krajach skandynawskich. 19
Mimo, że gospodarki o najwyższym ryzyku nie odgrywają ważnej roli w UE, to bliższe relacje gospodarek tych krajów z innymi gospodarkami mogą doprowadzić do ryzyka systemowego w całej strefie euro. Tezę tę potwierdza informacja o wierzytelności transgranicznej banków krajów Unii na wykresie 8. Wykres 8. Wierzytelności transgraniczne banków Uwaga: Dane dla wierzytelności zagranicznych odnoszą się do wierzytelności wobec głównego dłużnika Rozmiar kół odpowiada relacji wierzytelności zagranicznych do skonsolidowanych kapitałów własnych sektora bankowego w danym kraju. Grubość strzałki zależy od relacji wierzytelności zagranicznych z danego kraju (tj. wierzytelności banków w kraju A wobec kredytobiorców w kraju B) do całkowitej wartości kapitałów sektora bankowego posiadającego te wierzytelności.. Strzałki wychodzą tylko z krajów Unii Europejskiej raportujących do BIS oraz takich gdzie relacja tego typu wierzytelności do kapitałów własnych jest większa niż 75%. Źródło: BIS, ECB Wykres 8 pokazuje ścisłe wzajemne powiązanie sektora finansowego Hiszpanii, Irlandii i Wielkiej Brytanii. Udział wzajemnych wierzytelności zagranicznych między Irlandią i Anglią jest na poziomie ponad 300%, co potwierdza bardzo wysokie ryzyko zarażenia w tych krajach. Wyższa niż 100% dwustronna wierzytelność zagraniczna występuje między Włochami, które teraz mają sporo problemów finansowych, a Niemcami. Dlatego pogorszenie się sytuacji we Włoszech jest dość zauważalne przede wszystkim dla 20