Zarządzanie ryzykiem Opracował: Dr inŝ. Tomasz Zieliński
I. OGÓLNE INFORMACJE O PRZEDMIOCIE Cel przedmiotu: Celem przedmiotu jest zaprezentowanie studentom podstawowych pojęć z zakresu ryzyka w działalności podmiotów gospodarczych. Wykład obejmuje zagadnienia związane z definicją, klasyfikacją, źródłami powstawania ryzyka jak równieŝ elementarnymi metodami zarządzania nim. Z racji ukierunkowania na działalność finansowa podmiotów głównym przedmiotem wykładu jest jedna z form ryzyka gospodarczego ryzyko finansowe. W sposób szczególny skoncentrowano się na ryzyku rynkowym (ceny instrumentu finansowego, ryzyku stopy procentowej i ryzyku walutowym). Ich prezentacja odbywa się w pierwszej kolejności poprzez omówienie aspektów ryzyka finansowego inwestycji w akcje i obligacje. Wykład w kolejnych częściach poświęcony jest zagadnieniom podejmowania decyzji gospodarczych w warunkach niepewności i systematyce zagadnień ryzyka i niepewności ze szczególnym wskazaniem na rodzaje ryzyka finansowego. Kolejny cykl wykładów poświęcony jest w sposób szczegółowy omówieniu zagadnień ryzyka finansowego inwestycji w akcje, obligacje i inne 2
papiery wartościowe. W ramach pracy samodzielnej student moŝe pogłębić wiedzę z zakresu ryzyka stopy procentowej i ryzyka walutowego, jak równieŝ z zagadnień dywersyfikacji i wykorzystania instrumentów pochodnych. Ramowy program: 1 Podejmowanie decyzji w warunkach ryzyka i niepewności 1.1. Ryzyko jako zjawisko poŝądane w działalności gospodarczej 1.2. Definicja ryzyka z punktu widzenia przyczyn i skutków zjawiska 1.3. Ryzyko a niepewność 1.4. Zmienna losowa jako statystyczny instrument opisu ryzyka 1.5. Właściwości niepewności i ryzyka 1.6. Postawy wobec ryzyka 2 Ryzyko determinantą zmian wartości pieniądza w czasie 2.1. Zmienna losowa jako statystyczny instrument opisu ryzyka 3
2.2. Wartość oczekiwana jako zawodne kryterium podejmowania decyzji finansowych 2.3. Pozycjonowanie zjawisk finansowych na skali PEWNOŚĆ NIEPEWNOŚĆ z punktu widzenia opisu matematycznego 2.4. Ryzyko jako determinanta struktury rynkowych stóp procentowych 2.5. Ryzyko jako jedna z determinant zmian wartości pieniądza w czasie 3 Systematyka ryzyka i niepewności w działalności gospodarczej 3.1. Rodzaje ryzyka z punktu widzenia przesłanek jego występowania 3.2. Ryzyko specyficzne a systematyczne 3.3. Ryzyko czyste a ryzyko spekulacyjne 3.4. Inne klasyfikacje ryzyka 3.5. Charakterystyka jakościowego i ilościowego ryzyka finansowego 3.6. Współczesne trendy w obszarze ryzyka finansowego 3.7. Wybrane aspekty z zakresu zarządzania ryzykiem finansowym 4
4 Ryzyko rynkowe ceny instrumentu finansowego na przykładzie inwestycji w akcje 4.1. Charakterystyka akcji jako instrumentu rynku kapitałowego 4.2. Rodzaje cen akcji 4.3. Wycena akcji w oparciu o modele dyskontowe (model Gordona Shapiro) 4.4. Oczekiwana wartość stopy zwrotu z inwestycji w akcje 4.5. Analiza techniczna i fundamentalna jako metody oceny ryzyka inwestycji w akcje 5 Ryzyko zmienności cen akcji 5.1. Statystyczne przygotowanie danych dotyczących notowań giełdowych 5.2. Miary zmienności ryzyka rynkowego 5.3. Asymetria rozkładu i jej wpływ na ryzyko zmienności 6 Ryzyko wraŝliwości cen akcji 6.1. Statystyczna współzaleŝność zjawisk 6.2. ZałoŜenia konstrukcji modelu Sharpe'a 6.3. Strategie ograniczania ryzyka przy róŝnych wartościach współczynnika Beta 5
7 Miary zagroŝenia w ryzyku cen akcji 7.1. Koncepcja miary ryzyka VaR (Value at Risk) 7.2. Rozkład normalny Gaussa-Laplace a w ocenie zagroŝenia inwestycji 7.3. Normalizacja rozkładu i wykorzystanie tabel statystycznych do oceny zagroŝenia 8 Ryzyko stopy procentowej na przykładzie inwestycji w obligacje 8.1. Charakterystyka obligacji jako instrumentu rynku kapitałowgo 8.2. Efektywność rynku obligacji na tle rynku akcji 8.3. Determinanty ryzyka inwestycji w obligacje 8.4. Rodzaje ryzyka stopy procentowej inwestycji w obligacje 8.5. Duration jako miara ryzyka stopy procentowej Literatura: 1 K.Jajuga, T.Jajuga: Inwestycje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999 2 W.Tarczyński, M.Mojsiewicz: Zarządzanie ryzykiem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001 6
3 Z.Zawadzka: Ryzyko bankowe - ryzyko stopy procentowej i ryzyko walutowe; Poltext, Warszawa 1995 4 B.E.Gup, R.Brooks: Zarządzanie ryzykiem stopy procentowej, Związek Banków Polskich, Warszawa 1997 5 Zarządzanie ryzykiem i płynnością banku komercyjnego, pod red. W.Przybylska-Kapuścińska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2003 6 J.Holliwell: Ryzyko Finansowe - metody identyfikacji i zarządzania ryzykiem finansowym, Liber, Warszawa 2001 7 D.Bennett: Ryzyko walutowe, Dom wydawniczy ABC, 2000 7
II. PROBLEMATYKA ZAJĘĆ DYDAKTYCZNYCH (Z PODZIAŁEM NA POSZCZEGÓLNE JEDNOSTKI DYDAKTYCZNE): 1 Podejmowanie decyzji w warunkach ryzyka i niepewności Słowa kluczowe: ryzyko jako cecha działalności gospodarczej, definicja ryzyka, przyczyny i skutki ryzyka, ryzyko a niepewność, właściwości niepewności i ryzyka, postawy wobec ryzyka, uŝyteczność pieniądza, strategie postępowania w warunkach niepewności Pytania: Co jest źródłem ryzyka? Jakie mogą być skutki ryzyka? Co to jest niepewność i czym róŝni się od ryzyka? Jakie są rodzaje postaw wobec ryzyka? Jakie są typowe strategie postępowania w warunkach niepewności? 2 Ryzyko determinantą zmian wartości pieniądza w czasie 8
Słowa kluczowe: Zmienna losowa, zmienna losowa dyskretna i ciągła, rozkład zmiennej losowej, wartość oczekiwana zmiennej losowej, opis matematyczny zjawisk pewnych i ryzykownych, ryzyko jako determinanta stopy procentowej, determinanty zmian wartości pieniądza w czasie, wartość przyszła i obecna kapitału w warunkach ryzyka Pytania: Czym jest zmienna losowa i jakie są jej rodzaje? Jak wyznaczyć wartość oczekiwaną zmiennej losowej? Jaki jest rozkład zmiennej losowej zjawiska pewnego i maksymalnie ryzykownego? Jakie są składniki rynkowej stopy procentowej (stopy zwrotu z kapitału)? Podaj i zinterpretuj z punktu widzenia ryzyka podstawowe zaleŝności matematyczne z zakresy wyznaczania wartości pieniądza w czasie. 3 Systematyka ryzyka i niepewności w działalności gospodarczej Słowa kluczowe: 9
Ryzyko właściwe, ryzyko obiektywne, ryzyko subiektywne, ryzyko specyficzne, ryzyko systematyczne, ryzyko czyste, ryzyko spekulacyjne, ryzyko statyczne, ryzyko dynamiczne, ryzyko finansowe, ryzyko niefinansowe, ryzyko kredytowe, ryzyko rynkowe, ryzyko stopy procentowej, ryzyko walutowe, ryzyko ceny Pytania: Scharakteryzuj i podaj przykłady ryzyka właściwego, obiektywnego i subiektywnego. Scharakteryzuj i podaj przykłady ryzyka specyficznego i systematycznego. Scharakteryzuj i podaj przykłady ryzyka czystego i spekulacyjnego. Scharakteryzuj i podaj przykłady ryzyka statycznego i dynamicznego. Omów róŝnice pomiędzy ryzykiem finansowym i niefinansowym. Omów jakościowe i ilościowe rodzaje ryzyka finansowego. Scharakteryzuj odmiany ryzyka rynkowego. Omów współczesne trendy w obszarze ryzyka finansowego 10
Scharakteryzuj wybrane aspekty z zakresu zarządzania ryzykiem finansowym w instytucji finansowej i niefinansowym podmiocie gospodarczym. 4 Ryzyko rynkowe ceny instrumentu finansowego na przykładzie inwestycji w akcje Słowa kluczowe: Rynek kapitałowy, efektywność informacyjna rynku, akcja, prawa akcjonariusza, cena nominalna, cena rynkowa, cena emisyjna, wycena akcji, model dyskontowy, model Gordona Shapiro, oczekiwana stopa zwrotu z inwestycji w akcje, analiza techniczna, analiza fundamentalna. Pytania: Omów pojęcie efektywności informacyjnej rynku kapitałowego. Scharakteryzuj prawa korporacyjne i majątkowe posiadacza akcji. Omów potencjalne źródła zysku dla akcjonariusza. Podaj róŝne rodzaje ceny akcji i ich znaczenie w ocenie ryzyka inwestycji. Omów dyskontowe metody wyceny akcji. 11
Jakie załoŝenia dotyczą modelu Gordona Shapiro? Scharakteryzuj główne załoŝenia analizy fundamentalnej w procesie minimalizacji ryzyka. Scharakteryzuj główne załoŝenia analizy technicznej w procesie minimalizacji ryzyka. 5 Ryzyko zmienności cen akcji Słowa kluczowe: Statystyka opisowa a statystyka matematyczna, częstość a prawdopodobieństwo, populacja i jej cechy, szereg rozdzielczy, szereg wyliczeniowy, wariancja, odchylenie standardowe, rozstęp, semiwariancja, semiodchylnie standardowe, zmienność, asymetria rozkładu, histogram Pytania: Podaj róŝnice pomiędzy celami statystyki opisowej a statystyki matematycznej. Omów znaczenie statystyki matematycznej w procesie oceny ryzyka rynkowego. Omów podstawowe miary zmienności. WykaŜ związek pomiędzy asymetrią rozkładu a semiwariancją i semiodchyleniem standardowym. 12
Jaka jest zaleŝność pomiędzy wariancją a semiwariancją w rozkładzie symetrycznym. Statystyczne przygotowanie danych dotyczących notowań giełdowych 6 Ryzyko wraŝliwości cen akcji Słowa kluczowe: WspółzaleŜność zjawisk, korelacja liniowa, diagram korelacyjny, współczynnik korelacji liniowej Pearsona, kowariancja, determinacja liniowa, regresja liniowa, model Sharpe'a, współczynnik beta, strategie ograniczania ryzyka w oparciu o model Sharpe'a. Pytania: Na czym polega stochastyczna i deterministyczna współzaleŝność zjawisk? Co to jest korelacja liniowa? Co ilustruje diagram korelacyjny? Co to jest współczynnik korelacji liniowej Pearsona? Co to jest kowariancja? Co to jest równanie regresji liniowej? Jakie są załoŝenia modelu Sharpe'a? 13
Jakie SA strategie minimalizacji ryzyka zaleŝności dla róŝnych wartości współczynnika beta? 7 Miary zagroŝenia w ryzyku cen akcji Słowa kluczowe: VaR (Value at Risk), rozkład normalny Gaussa-Laplace a, normalizacja rozkładu, tablice rozkładu normalnego, prawdopodobieństwo zagroŝenia dla zadanego rozkładu Pytania: Co to jest miara ryzyka VaR (Value at Risk)? Omów znaczenie rozkładu normalnego Gaussa-Laplace a w opisie stochastycznej zmienności zjawisk finansowych. Na czym polega normalizacja rozkładu? Omów moŝliwość wykorzystania tabel statystycznych do oceny zagroŝenia inwestycji finansowej. 8 Ryzyko stopy procentowej na przykładzie inwestycji w obligacje Słowa kluczowe: Efektywność rynku obligacji, obligacji jako instrumentu rynku kapitałowgo, rodzaje obligacji. Modelmatematyczny 14
obligacji, ryzyko rynkowe ceny obligacji, ryzyko stopy procentowej, ryzyko reinwestycji, ryzyko ceny, duration Pytania: Porównaj efektywność informacyjną rynku akcji i obligacji. Wymień rodzaje obligacji ze względu na model finansowy. Jakie parametry wpływają na wycenę obligacji? Omów podstawowe cechy ryzyka stopy procentowej. Co to jest ryzyko reinwestycji i czym jest spowodowane? Co to jest ryzyko ceny i czym jest spowodowane? Co to jest Duration? 15
III. PROGRAM PRACY SAMODZIELNEJ 1 Ryzyko stopy procentowej Pojęcie ryzyka stopy procentowej; Kształtowanie się rynkowej stopy procentowej; Metody kwantyfikacji ryzyka stopy procentowej (metoda luki, analiza okresowa, elastyczność stopy procentowej); Zarządzanie ryzykiem stopy procentowej; Literatura: W.Tarczyński, M.Mojsiewicz: Zarządzanie ryzykiem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001 Z.Zawadzka: Ryzyko bankowe - ryzyko stopy procentowej i ryzyko walutowe; Poltext, Warszawa 1995 B.E.Gup, R.Brooks: Zarządzanie ryzykiem stopy procentowej, Związek Banków Polskich, Warszawa 1997 2 Ryzyko walutowe 16
Pojęcie ryzyka walutowego; Kształtowanie się kursów walutowych; Metody kwantyfikacji ryzyka walutowego; Zarządzanie ryzykiem walutowym za pomocą tradycyjnych transakcji dewizowych; Literatura: W.Tarczyński, M.Mojsiewicz: Zarządzanie ryzykiem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001 Z.Zawadzka: Ryzyko bankowe - ryzyko stopy procentowej i ryzyko walutowe; Poltext, Warszawa 1995 D.Bennett: Ryzyko walutowe, Dom wydawniczy ABC, 2000 3 Dywersyfikacja jako metoda zabezpieczania się przed ryzykiem Obszary zastosowania dywersyfikacji ryzyka; Ryzyko inwestycyjne związane z zakupem instrumentów finansowych; Konstrukcja portfela instrumentów finansowych; 17
Stopa zwrotu i ryzyko portfela; Warunki konstrukcji portfela optymalnego Literatura: K.Jajuga, T.Jajuga: Inwestycje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999 4 Instrumenty pochodne w procesie zarządzania ryzykiem Podstawowe załoŝenia inŝynierii finansowej Podstawowe zagadnienia związane z opcjami. Kntrakty financial futures i forward Swapy walutowe i procentowe Literatura: W.Tarczyński, M.Zwolankowski: InŜynieria finansowa, PLACET, Warszawa 1999 IV. WARUNKI ZALICZENIA PRZEDMIOTU Egzamin pisemny. Pytania egzaminacyjne testowe. 18