Wstęp do prawoznawstwa

Skrypty Becka Tatiana Chauvin Tomasz Stawecki Piotr Winczorek Wstęp do prawoznawstwa 8.wydanie

SKRYPTY BECKA Wstęp do prawoznawstwa

W sprzedaży: J. Oniszczuk FILOZOFIA I TEORIA PRAWA, wyd. 2 Studia Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 4 Studia Prawnicze M. Błachut, W. Gromski, J. Kaczor TECHNIKA PRAWODAWCZA Podręczniki Prawnicze W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka PRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 5 Podręczniki Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA USTROJU I PRAWA SĄDOWEGO POLSKI, wyd. 4 Podręczniki Prawnicze M. Droba PODSTAWY PRAWA. PRAWOZNAWSTWO. PRAWO KONSTYTUCYJNE. PRAWO ADMINISTRACYJNE Plansze Becka Z. Muras PODSTAWY PRAWA, wyd. 2 Akademia Prawa www.ksiegarnia.beck.pl

Wstęp do prawoznawstwa dr Tatiana Chauvin adiunkt Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr hab. Tomasz Stawecki profesor Uniwersytetu Warszawskiego prof. zw. dr hab. Piotr Winczorek profesor Uniwersytetu Warszawskiego 8. wydanie poprawione i uzupełnione WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2013

Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H. Beck 2013 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: PanDawer Druk i oprawa: Perfekt, Warszawa ISBN 978-83-255-5502-3 ISBN e-book 978-83-255-5503-0

SPIS TREŚCI Wykaz skrótów... XI Wykaz podstawowej literatury... XV Przedmowa... XVII CZĘŚĆ I. Prawo jako przedmiot nauk prawnych Rozdział I. Podstawowe koncepcje prawa... 3 1. Koncepcje prawnonaturalne... 5 2. Pozytywizm prawniczy i jego ewolucja... 8 3. Prawo jako fakt społeczny. Realizm prawny... 11 4. Koncepcje hermeneutyczne, argumentacyjne i komunikacyjne... 13 ROZDZIAŁ II. Wieloznaczność terminu prawo... 17 5. Prawo w znaczeniu prawniczym... 17 6. Podstawowe cechy prawa... 18 7. Różne sposoby użycia terminu prawo... 21 ROZDZIAŁ III. Prawo jako przedmiot badań naukowych... 23 8. Podstawowe problemy nauk prawnych... 23 I. Nauki dogmatyczne... 25 II. Nauki ogólnoteoretyczne filozofia prawa, teoria prawa, jurysprudencja... 26 III. Nauki historyczne... 27 IV. Nauki empiryczne... 28 9. Naukowość prawoznawstwa. Status wstępu do prawoznawstwa... 29 10. Metody badawcze w prawoznawstwie... 30 ROZDZIAŁ IV. Prawo a inne regulatory zachowań... 33 11. Prawo i wartości... 33 12. Wielość systemów normatywnych... 35 13. Systemy normatywne inne niż prawo... 36 I. Normy moralne... 36 II. Normy religijne... 37 III. Normy obyczaju... 38 IV. Normy organizacji społecznych i politycznych... 39 14. Normy moralne a normy prawne podstawowe różnice... 39

VI Spis treści 15. Relacje treściowe i funkcjonalne między prawem a moralnością... 41 I. Związki treściowe... 41 II. Związki funkcjonalne... 44 16. Moralność, religia i obyczaje a obowiązywanie prawa... 46 17. Kultura prawna... 47 18. Etyka zawodów prawniczych... 49 ROZDZIAŁ V. Prawo jako zjawisko polityczne... 51 19. Polityczny charakter prawa... 51 20. Określenie państwa... 52 21. Prawo w procesie sprawowania władzy. Związki prawa i państwa... 58 22. Współczesna krytyka państwa i jego tradycyjnej roli... 60 23. Unia Europejska w procesie sprawowania władzy... 61 CZĘŚĆ II. Prawo jako system norm ROZDZIAŁ VI. Język prawa... 65 24. Prawo jako zjawisko językowe... 65 25. Język prawny i język prawniczy... 66 26. Rodzaje wypowiedzi... 70 ROZDZIAŁ VII. Norma prawna... 76 27. Pojęcie normy postępowania... 76 28. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych... 77 29. Budowa normy prawnej... 79 30. Hipoteza normy prawnej... 81 31. Dyspozycja normy prawnej... 83 I. Czyny i czynności konwencjonalne... 83 II. Sytuacje wyznaczane przez normy prawne... 87 1. Obowiązek... 87 2. Dozwolenie... 89 3. Uprawnienie... 90 32. Prawo podmiotowe... 93 33. Kompetencja... 95 34. Sankcja. Rodzaje sankcji prawnych... 99 ROZDZIAŁ VIII. Rodzaje norm i przepisów. Akt normatywny... 106 35. Przepis prawny. Norma a przepis prawny... 106 36. Akt normatywny... 108 37. Budowa aktu normatywnego... 109 I. Tytuł aktu normatywnego... 109 II. Przepisy merytoryczne ogólne i szczegółowe... 110 III. Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących... 112 IV. Przepisy przejściowe i dostosowujące... 112 V. Przepisy końcowe... 114 VI. Podpis uprawnionego podmiotu... 116 VII. Załączniki... 116 38. Rodzaje norm i przepisów prawnych... 116

Spis treści VII I. Normy prawne: reguły i zasady prawne... 116 II. Normy bezwzględnie i względnie wiążące... 118 III. Przepis ogólny i szczególny (lex generalis i lex specialis)... 121 IV. Przepisy odsyłające i przepisy blankietowe... 122 ROZDZIAŁ IX. System prawa... 123 39. Pojęcie i rodzaje systemów. System prawa... 123 40. Budowa systemu prawnego... 126 41. Związki między elementami systemu prawa... 129 42. Zasada niesprzeczności systemu prawa... 131 43. Usuwanie sprzeczności norm reguły kolizyjne... 133 44. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie... 135 45. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego. Gałęzie prawa... 139 I. Podstawowe gałęzie prawa wewnętrznego... 141 46. Policentryczność systemów prawnych... 145 ROZDZIAŁ X. Obowiązywanie prawa... 147 47. Obowiązywanie prawa... 147 48. Sposoby użycia terminu obowiązywanie prawa... 148 I. Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym... 149 II. Obowiązywanie prawa w ujęciu formalnym (tetycznym)... 149 III. Realistyczne obowiązywanie prawa... 150 49. Obowiązywanie prawa w przestrzeni (obowiązywanie terytorialne)... 153 50. Obowiązywanie prawa co do osób... 155 51. Obowiązywanie prawa w czasie... 155 CZĘŚĆ III. Funkcjonowanie prawa ROZDZIAŁ XI. Funkcje prawa. Przestrzeganie prawa... 163 52. Cele i funkcje prawa... 164 53. Instrumentalny charakter prawa... 167 54. Pojęcie przestrzegania prawa... 168 55. Postaci nieprzestrzegania prawa... 170 56. Znajomość prawa a jego przestrzeganie... 173 57. Ogłaszanie aktów normatywnych. Tekst autentyczny. Tekst jednolity... 175 58. Fikcja powszechnej znajomości prawa... 178 59. Skuteczność prawa... 179 ROZDZIAŁ XII. Tworzenie prawa... 181 60. Pojęcie tworzenia prawa... 181 61. Źródła prawa... 182 62. Sposoby tworzenia prawa (fakty prawotwórcze) w ich historycznym rozwoju... 183 I. Stanowienie prawa... 183 II. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym... 185 III. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo... 186

VIII Spis treści IV. Prawotwórcze orzecznictwo sądowe... 188 V. Recepcja prawa obcego... 190 63. Stanowienie prawa w państwach współczesnych zasady ogólne... 190 64. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski... 193 65. Akty normatywne prawa powszechnie obowiązującego... 194 I. Konstytucja RP (ustawa zasadnicza)... 194 II. Ustawa... 195 III. Akty normatywne o randze ustawy... 196 IV. Umowy międzynarodowe i źródła prawa europejskiego... 197 V. Rozporządzenie wykonawcze... 199 66. Akty prawa wewnętrznego (interna)... 200 ROZDZIAŁ XIII. Stosowanie prawa... 201 67. Pojęcie stosowania prawa... 201 68. Ideologie stosowania prawa... 202 I. Ideologia decyzji związanej... 202 II. Ideologia decyzji swobodnej... 203 III. Ideologia decyzji racjonalnej i praworządnej... 204 69. Typy stosowania prawa... 204 I. Sądowe stosowanie prawa... 205 II. Administracyjny typ stosowania prawa... 207 70. Proces stosowania prawa i jego etapy. Dowody i domniemania w prawie... 208 I. Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa pojawienia się faktu... 208 II. Udowodnienie zaistnienia faktu... 209 1. Zasady rozłożenia ciężaru dowodu... 209 2. Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu... 210 3. Sposób oceny dowodów przez organ stosujący prawo... 210 4. Cele postępowania dowodowego... 211 III. Ustalenie norm obowiązujących... 214 IV. Subsumcja i podjęcie decyzji... 215 V. Wykonanie decyzji prawnej... 216 71. Alternatywne metody rozwiązywania sporów... 216 ROZDZIAŁ XIV. Wykładnia prawa i rozumowania prawnicze... 218 72. Pojęcie wykładni prawa... 218 73. Cele i zakres wykładni... 219 74. Koncepcja racjonalności ustawodawcy jako założenie interpretacyjne... 221 I. Racjonalność ustawodawcy jako postulat... 221 II. Racjonalność ustawodawcy jako podstawa wykładni prawa... 224 75. Podział wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący... 226 I. Wykładnia autentyczna... 226 II. Wykładnia legalna... 227 III. Wykładnia operatywna... 228 1. Wyroki zapadłe w wyniku skargi kasacyjnej... 229 2. Odpowiedzi na pytania prawne... 229 3. Rozstrzygnięcia zagadnień prawnych... 230

Spis treści IX IV. Wykładnia prywatna oraz doktrynalna (naukowa)... 232 76. Podział wykładni ze względu na sposób jej dokonania... 232 I. Wykładnia językowa (językowo-logiczna)... 232 II. Wykładnia systemowa... 234 III. Wykładnia funkcjonalna i celowościowa (teleologiczna)... 235 1. Teoria wykładni statycznej... 236 2. Teoria wykładni dynamicznej (adaptacyjnej)... 237 3. Teoria wykładni aktualnego ustawodawcy... 238 IV. Wykładnia porównawcza... 239 V. Dyrektywy preferencji... 239 77. Podział wykładni ze względu na wynik (zakres) wykładni... 240 I. Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła)... 241 II. Wykładnia rozszerzająca... 241 III. Wykładnia zwężająca... 242 78. Reguły inferencyjne. Topiki prawnicze... 243 ROZDZIAŁ XV. Stosunki prawne... 249 79. Pojęcie stosunku prawnego... 249 80. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego... 250 81. Podmioty stosunku prawnego... 253 I. Osoba fizyczna... 255 II. Osoba prawna... 256 III. Ułomne osoby prawne... 259 82. Przedmiot i treść stosunku prawnego... 260 83. Rodzaje stosunków prawnych... 260 84. Aktualizacja stosunku prawnego... 262 85. Instytucje prawne... 264 86. Pojęcie transakcji... 265 ROZDZIAŁ XVI. Odpowiedzialność prawna... 267 87. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej... 267 88. Rodzaje odpowiedzialności prawnej... 269 I. Odpowiedzialność karna... 269 1. Przesłanki odpowiedzialności karnej osób fizycznych... 269 II. Odpowiedzialność cywilna... 271 1. Odpowiedzialność deliktowa... 272 2. Odpowiedzialność kontraktowa... 273 3. Odpowiedzialność za szkodę przyjętą w drodze umowy... 274 III. Odpowiedzialność służbowa... 274 IV. Odpowiedzialność parlamentarna... 275 V. Odpowiedzialność konstytucyjna... 276 ROZDZIAŁ XVII. Sprawiedliwość. Rządy prawa... 278 89. Idea sprawiedliwości i jej interpretacje... 278 90. Idea sprawiedliwości w procesie stanowienia i stosowania prawa... 283 91. Idea sprawiedliwości społecznej... 285 92. Równość w prawie i wobec prawa... 287

X Spis treści 93. Idea rządów prawa... 289 94. Demokratyczne państwo prawne... 293 95. Gwarancje państwa prawnego... 296 Indeks rzeczowy... 29

WYKAZ SKRÓTÓW 1. Źródła prawa KC Kodeks cywilny KK Kodeks karny Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.) KP Kodeks pracy KPA Kodeks postępowania administracyjnego KPC Kodeks postępowania cywilnego KPK Kodeks postępowania karnego KRO Kodeks rodzinny i opiekuńczy KSH Kodeks spółek handlowych TWE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana Dz.Urz. UE C 321E/2006, s. 1) 2. Publikatory i czasopisma Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U. Dziennik Ustaw Dz.Urz. UE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego MoPod Monitor Podatkowy M.P. Monitor Polski ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A OSNAP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna i Pracy OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PiP Państwo i Prawo PiZS Prawo i Zabezpieczenie Społeczne Pr. Gosp. Prawo Gospodarcze Rej. Rejent

XII Wykaz skrótów RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SI Studia Iuridica SP-E Studia Prawno-Ekonomiczne ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 3. Inne skróty ang. angielski (-a, -e) art. artykuł (-y) cz. część ETPC Europejski Trybunał Praw Człowieka fr. francuski (-a, -e) gr. grecki (-a, -e) GUS Główny Urząd Statystyczny itp. i tym podobne łac. łaciński (-a, -e) m.in. między innymi n. następny (-a, -e) NATO Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Treaty Organization) NBP Narodowy Bank Polski NIK Najwyższa Izba Kontroli np. na przykład Nr numer NSA Naczelny Sąd Administracyjny OECD Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organization for Economic Co-operation and Development) ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych pkt punkt p.n.e. przed naszą erą por. porównaj post. postanowienie poz. pozycja ppkt podpunkt pt. pod tytułem red. redakcja red. nauk. redakcja naukowa rozdz. rozdział RM Rada Ministrów s. strona SA sąd apelacyjny SN Sąd Najwyższy SN (7) Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów tekst jedn. tekst jednolity TK Trybunał Konstytucyjny tj. to jest tzn. to znaczy

Wykaz skrótów XIII tzw. tak zwany (-a, -e) UE Unia Europejska USA Stany Zjednoczone ust. ustęp w. wiek (-i) w zw. w związku z. zeszyt ze sprost. ze sprostowaniem ze zm. ze zmianami zob. zobacz

WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawych. Leksykon tematyczny, wyd. 3, Warszawa 2010 I. Bogucka, Funkcje prawa. Analiza pojęcia, Kraków 2000 B. Brożek, J. Stelmach, Metody prawnicze. Logika Analiza Argumentacja Hermeneutyka, wyd. II, Kraków 2006 B. Brożek, Normatywność prawa, Warszawa 2012 T. Chauvin, Prawa stają się prawem: demokratyczne procedury w służbie wartości, [w:] Prawa stają się prawem. Status jednostki a tendencje rozwojowe prawa, red. M. Wyrzykowski, Warszawa 2006 T. Chauvin, Sprawiedliwość: między celowością a bezpieczeństwem prawnym. Ewolucja poglądów Gustawa Radbrucha, SI 1999, Nr XXXVII R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998 L. L. Fuller, Moralność prawa, Warszawa 1978 T. Gizbert-Studnicki, Język prawny a język prawniczy, ZNUJ 1972, z. 55 T. Gizbert-Studnicki, Zasady i reguły prawa, PiP 1988, z. 3 W. Gromski, Autonomia i instrumentalny charakter prawa, Wrocław 2000 H. L. A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998 F. A. von Hayek, Konstytucje wolności, Warszawa 2012 H. Izdebski, Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2007 J. Jabłońska-Bonca, O prawie, prawdzie i przekonywaniu, Koszalin 1999 J. Jabłońska-Bonca, Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1994 A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa, Warszawa 2008 M. Kordela, Zasady prawa. Studium teoretycznoprawne, Poznań 2012 W. Lamentowicz, Państwo współczesne, Warszawa 1996 L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków 2001 D. Lyons, Etyka i rządy prawa, Warszawa 2000 M. Matczak, Summa iniuria. O błędzie formalizmu w stosowaniu prawa, Warszawa 2007 L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, wyd. 4., Warszawa 2003 L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, wyd. XII, Toruń 2009 L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006 J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1999 K. Pałecki, Prawoznawstwo zarys wykładu. Prawo w porządku społecznym, Warszawa 2003

XVI Wykaz podstawowej literatury C. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984 T. Pietrzykowski, Wsteczne działanie prawa i jego zakaz, Zakamycze 2004 J. Raz, Autorytet prawa. Eseje o prawie i moralności, Warszawa 2000 W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988 M. Safjan, Wyzwania dla państwa prawa, Warszawa 2007 R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1996 W. Staśkiewicz, Demokratyczne państwo prawne w Polsce lat dziewięćdziesiątych: eufunkcjonalność teorii i dysfunkcjonalność praktyki, [w:] Prawo i ład społeczny. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Warszawa 2000 T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa, [w:] Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005 T. Stawecki, Precedens jako zadanie dla nauk prawnych, [w:] Precedens w polskim systemie prawa, red. A. Śledzińska-Simon, M. Wyrzykowski, Warszawa 2010 J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków 2003 J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków 1995 J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX w., Kraków 1999 M. Szyszkowska, Teorie prawa natury XX wieku w Polsce, Warszawa 1982 Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005 Z. Tobor, Teoretyczne problemy legalności, Katowice 1998 R. A. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Warszawa 2008 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008 P. Winczorek, Nauka o państwie, wyd. 4, Warszawa 2011 P. Winczorek, Polska pod rządami Konstytucji z 1997 roku, Warszawa 2006 S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej z dnia 20 czerwca 2002 r., Warszawa 2004 S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, wyd. III, Poznań 2007 S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 1997 J. Wróblewski, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Wrocław Warszawa 1990 J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988 Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Instrumentalizacja prawa, red. A. Kozak, Wrocław 2000 M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, wyd. 5, Warszawa 2010 Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994, z. 11 Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980 M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000

PRZEDMOWA Oddajemy do rąk studentów kolejne wydanie podręcznika Wstęp do prawoznawstwa z nadzieją, że będzie dobrze im służył jako źródło podstaw wiedzy o prawie i praktyce prawniczej. Tatiana Chauvin Tomasz Stawecki Piotr Winczorek

CZĘŚĆ I PRAWO JAKO PRZEDMIOT NAUK PRAWNYCH