SKRYPTY BECKA. Wstęp do prawoznawstwa

Transkrypt

1

2 SKRYPTY BECKA Wstęp do prawoznawstwa

3 W sprzedaży: J. Oniszczuk FILOZOFIA I TEORIA PRAWA, wyd. 2 Studia Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 5 Studia Prawnicze M. Błachut, W. Gromski, J. Kaczor TECHNIKA PRAWODAWCZA Podręczniki Prawnicze W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka PRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 6 Podręczniki Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA USTROJU I PRAWA SĄDOWEGO POLSKI, wyd. 4 Podręczniki Prawnicze E. Gniewek, P. Machnikowski (red.) Zarys prawa cywilnego, wyd. 2 Studia Prawnicze

4 dr hab. Tatiana Chauvin adiunkt Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr hab. Tomasz Stawecki profesor Uniwersytetu Warszawskiego prof. zw. dr hab. Piotr Winczorek profesor Uniwersytetu Warszawskiego Wstęp do prawoznawstwa 10. wydanie poprawione i uzupełnione WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2016

5 Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H.Beck 2016 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: PanDawer Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa ISBN ISBN e-book

6 Spis treści Wykaz skrótów... XI Wykaz podstawowej literatury... XV Przedmowa... XVII CZĘŚĆ I. Prawo jako przedmiot nauk prawnych ROZDZIAŁ I. Podstawowe koncepcje prawa Koncepcje prawnonaturalne Pozytywizm prawniczy i jego ewolucja Prawo jako fakt społeczny. Realizm prawny Koncepcje hermeneutyczne, argumentacyjne i komunikacyjne ROZDZIAŁ II. Wieloznaczność terminu prawo Prawo w znaczeniu prawniczym Podstawowe cechy prawa Różne sposoby użycia terminu prawo ROZDZIAŁ III. Prawo jako przedmiot badań naukowych Podstawowe problemy nauk prawnych I. Nauki dogmatyczne II. Nauki ogólnoteoretyczne filozofia prawa, teoria prawa, jurysprudencja III. Nauki historyczne IV. Nauki empiryczne Naukowość prawoznawstwa. Status wstępu do prawoznawstwa Metody badawcze w prawoznawstwie ROZDZIAŁ IV. Prawo a inne regulatory zachowań Prawo i wartości Wielość systemów normatywnych Systemy normatywne inne niż prawo I. Normy moralne II. Normy religijne III. Normy obyczaju IV. Normy organizacji społecznych i politycznych... 38

7 VI Spis treści 14. Normy moralne a normy prawne podstawowe różnice Relacje treściowe i funkcjonalne między prawem a moralnością I. Związki treściowe (związki przedmiotowe) II. Związki funkcjonalne Moralność, religia i obyczaje a obowiązywanie prawa Kultura prawna Etyka zawodów prawniczych ROZDZIAŁ V. Sprawiedliwość jako podstawowa wartość prawa Idea sprawiedliwości i jej interpretacje Idea sprawiedliwości w procesie stanowienia i stosowania prawa Idea sprawiedliwości społecznej Równość w prawie i wobec prawa ROZDZIAŁ VI. Prawo jako zjawisko polityczne Polityczny charakter prawa Określenie państwa Prawo w procesie sprawowania władzy. Związki prawa i państwa Współczesna krytyka państwa i jego tradycyjnej roli Unia Europejska w procesie sprawowania władzy Idea rządów prawa Demokratyczne państwo prawne Gwarancje państwa prawnego CZĘŚĆ II. Prawo jako system norm ROZDZIAŁ VII. Język prawa Prawo jako zjawisko językowe Język prawny i język prawniczy Rodzaje wypowiedzi ROZDZIAŁ VIII. Norma prawna Pojęcie normy postępowania Generalność i abstrakcyjność norm prawnych Budowa normy prawnej Hipoteza normy prawnej Dyspozycja normy prawnej I. Czyny i czynności konwencjonalne II. Sytuacje wyznaczane przez normy prawne Obowiązek Dozwolenie Wolności prawnie chronione Uprawnienia Prawo podmiotowe Kompetencja Sankcja. Rodzaje sankcji prawnych

8 Spis treści VII ROZDZIAŁ IX. Rodzaje norm i przepisów. Akt normatywny Przepis prawny. Norma a przepis prawny Rodzaje norm i przepisów prawnych I. Normy prawne: reguły i zasady prawne II. Normy bezwzględnie i względnie wiążące III. Przepis ogólny i szczególny (lex generalis i lex specialis) IV. Przepisy odsyłające i przepisy blankietowe Akt normatywny Budowa aktu normatywnego I. Tytuł aktu normatywnego II. Przepisy merytoryczne ogólne i szczegółowe III. Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących IV. Przepisy przejściowe i dostosowujące V. Przepisy końcowe VI. Podpis uprawnionego podmiotu VII. Załączniki ROZDZIAŁ X. System prawa Pojęcie i rodzaje systemów. System prawa Budowa systemu prawnego Związki między elementami systemu prawa Zasada niesprzeczności systemu prawa Usuwanie sprzeczności norm reguły kolizyjne Zupełność systemu prawa. Luki w prawie Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego. Gałęzie prawa I. Podstawowe gałęzie prawa wewnętrznego II. Instytucje prawne Policentryczność systemów prawnych ROZDZIAŁ XI. Obowiązywanie prawa Obowiązywanie prawa Sposoby użycia terminu obowiązywanie prawa I. Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym II. Obowiązywanie prawa w ujęciu formalnym (tetycznym) III. Realistyczne obowiązywanie prawa Obowiązywanie prawa w przestrzeni (obowiązywanie terytorialne) Obowiązywanie prawa co do osób Obowiązywanie prawa w czasie CZĘŚĆ III. Funkcjonowanie prawa ROZDZIAŁ XII. Funkcje prawa. Przestrzeganie prawa Cele i funkcje prawa Instrumentalny charakter prawa Pojęcie przestrzegania prawa

9 VIII Spis treści 62. Postaci nieprzestrzegania prawa Znajomość prawa a jego przestrzeganie Ogłaszanie aktów normatywnych. Tekst autentyczny. Tekst jednolity Fikcja powszechnej znajomości prawa Skuteczność prawa ROZDZIAŁ XIII. Tworzenie prawa Pojęcie tworzenia prawa Źródła prawa Sposoby tworzenia prawa (fakty prawotwórcze) w ich historycznym rozwoju I. Stanowienie prawa II. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym III. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo IV. Prawotwórcze orzecznictwo sądowe V. Recepcja prawa obcego Stanowienie prawa w państwach współczesnych zasady ogólne Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski Racjonalność ustawodawcy jako postulat Akty normatywne prawa powszechnie obowiązującego I. Konstytucja RP (ustawa zasadnicza) II. Ustawa III. Akty normatywne o randze ustawy IV. Umowy międzynarodowe i źródła prawa europejskiego V. Rozporządzenie wykonawcze Akty prawa wewnętrznego (interna) ROZDZIAŁ XIV. Stosowanie prawa Pojęcie stosowania prawa Ideologie stosowania prawa I. Ideologia decyzji związanej II. Ideologia decyzji swobodnej III. Ideologia decyzji racjonalnej i praworządnej Typy stosowania prawa I. Sądowe stosowanie prawa II. Administracyjne stosowanie prawa Proces stosowania prawa i jego etapy. Dowody i domniemania w prawie I. Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa pojawienia się faktu II. Udowodnienie zaistnienia faktu Zasady rozłożenia ciężaru dowodu Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu Sposób oceny dowodów przez organ stosujący prawo Cele postępowania dowodowego III. Ustalenie norm obowiązujących IV. Subsumcja i podjęcie decyzji V. Wykonanie decyzji prawnej Alternatywne metody rozwiązywania sporów

10 Spis treści IX ROZDZIAŁ XV. Wykładnia prawa i rozumowania prawnicze Pojęcie wykładni prawa Cele i zakres wykładni Koncepcja racjonalności ustawodawcy jako założenie interpretacyjne Podział wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący I. Wykładnia autentyczna II. Wykładnia legalna III. Wykładnia operatywna Wyroki zapadłe w wyniku skargi kasacyjnej Uchwały w sprawie wniosków o rozstrzyganie rozbieżności w wykładni Rozstrzygnięcia zagadnień prawnych IV. Wykładnia prywatna oraz doktrynalna (naukowa) Podział wykładni ze względu na sposób jej dokonania I. Wykładnia językowa (językowo-logiczna) II. Wykładnia systemowa III. Wykładnia funkcjonalna i celowościowa (teleologiczna) Teoria wykładni statycznej Teoria wykładni dynamicznej (adaptacyjnej) Teoria wykładni aktualnego ustawodawcy IV. Wykładnia porównawcza V. Dyrektywy preferencji Podział wykładni ze względu na wynik (zakres) wykładni I. Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła) II. Wykładnia rozszerzająca III. Wykładnia zwężająca Reguły inferencyjne. Topiki prawnicze ROZDZIAŁ XVI. Stosunki prawne Pojęcie stosunku prawnego Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego Podmioty stosunku prawnego I. Osoba fizyczna II. Osoba prawna III. Ułomne osoby prawne Przedmiot i treść stosunku prawnego Rodzaje stosunków prawnych Aktualizacja stosunku prawnego Pojęcie transakcji ROZDZIAŁ XVII. Odpowiedzialność prawna Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej Rodzaje odpowiedzialności prawnej I. Odpowiedzialność karna Przesłanki odpowiedzialności karnej osób fizycznych II. Odpowiedzialność cywilna Odpowiedzialność deliktowa

11 X Spis treści 2. Odpowiedzialność kontraktowa Odpowiedzialność za szkodę przyjętą w drodze umowy Szkoda wyrządzona przy wykonywaniu władzy publicznej III. Odpowiedzialność służbowa IV. Odpowiedzialność parlamentarna V. Odpowiedzialność konstytucyjna Indeks rzeczowy

12 Wykaz skrótów 1. Źródła prawa KC... Kodeks cywilny KK... Kodeks karny Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.) KP... Kodeks pracy KPA... Kodeks postępowania administracyjnego KPC... Kodeks postępowania cywilnego KPK... Kodeks postępowania karnego KRO... Kodeks rodzinny i opiekuńczy KSH... Kodeks spółek handlowych TWE... Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana Dz.Urz. UE C 321E/2006, s. 1) 2. Publikatory i czasopisma Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U.... Dziennik Ustaw Dz.Urz. UE... Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej KPP... Kwartalnik Prawa Prywatnego MoPod... Monitor Podatkowy M.P.... Monitor Polski ONSA... Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A OSNAP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna i Pracy OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy OSNKW... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna OSPiKA... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PiP... Państwo i Prawo PiZS... Prawo i Zabezpieczenie Społeczne Pr. Gosp.... Prawo Gospodarcze Rej.... Rejent

13 XII Wykaz skrótów RPEiS... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SI... Studia Iuridica SP-E... Studia Prawno-Ekonomiczne ZNUJ... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 3. Inne skróty ang.... angielski (-a, -e) art.... artykuł (-y) cz.... część ETPC... Europejski Trybunał Praw Człowieka fr.... francuski (-a, -e) gr.... grecki (-a, -e) GUS... Główny Urząd Statystyczny itp.... i tym podobne łac.... łaciński (-a, -e) m.in.... między innymi n.... następny (-a, -e) NATO... Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Treaty Organization) NBP... Narodowy Bank Polski NIK... Najwyższa Izba Kontroli np.... na przykład Nr... numer NSA... Naczelny Sąd Administracyjny OECD... Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organization for Economic Co-operation and Development) ONZ... Organizacja Narodów Zjednoczonych pkt... punkt p.n.e.... przed naszą erą por.... porównaj post.... postanowienie poz.... pozycja ppkt... podpunkt pt.... pod tytułem red.... redakcja red. nauk.... redakcja naukowa rozdz.... rozdział RM... Rada Ministrów s.... strona SA... sąd apelacyjny SN... Sąd Najwyższy SN (7)... Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów tekst jedn.... tekst jednolity TK... Trybunał Konstytucyjny tj.... to jest tzn.... to znaczy

14 Wykaz skrótów XIII tzw.... tak zwany (-a, -e) UE... Unia Europejska USA... Stany Zjednoczone ust.... ustęp w.... wiek (-i) w zw.... w związku z.... zeszyt ze sprost.... ze sprostowaniem ze zm.... ze zmianami zob.... zobacz

15

16 Wykaz podstawowej literatury A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawych. Leksykon tematyczny, wyd. 3, Warszawa 2010 I. Bogucka, Funkcje prawa. Analiza pojęcia, Kraków 2000 B. Brożek, J. Stelmach, Metody prawnicze. Logika Analiza Argumentacja Hermeneutyka, wyd. II, Kraków 2006 B. Brożek, Normatywność prawa, Warszawa 2012 T. Chauvin, Homo iuridicus. Człowiek jako podmiot prawa publicznego, Warszawa 2014 T. Chauvin, Sprawiedliwość: między celowością a bezpieczeństwem prawnym. Ewolucja poglądów Gustawa Radbrucha, SI 1999, Nr XXXVII R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998 L. L. Fuller, Moralność prawa, Warszawa 1978 T. Gizbert-Studnicki, Język prawny a język prawniczy, ZNUJ 1972, z. 55 T. Gizbert-Studnicki, Zasady i reguły prawa, PiP 1988, z. 3 W. Gromski, Autonomia i instrumentalny charakter prawa, Wrocław 2000 H. L. A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998 F. A. von Hayek, Konstytucje wolności, Warszawa 2012 H. Izdebski, Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2007 J. Jabłońska-Bonca, O prawie, prawdzie i przekonywaniu, Koszalin 1999 J. Jabłońska-Bonca, Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1994 A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa, Warszawa 2008 K.J. Kaleta, A. Kotowski, Podstawy prawoznawstwa, Warszawa 2016 M. Kordela, Zasady prawa. Studium teoretycznoprawne, Poznań 2012 W. Lamentowicz, Państwo współczesne, Warszawa 1996 L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków 2001 D. Lyons, Etyka i rządy prawa, Warszawa 2000 M. Matczak, Summa iniuria. O błędzie formalizmu w stosowaniu prawa, Warszawa 2007 L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, wyd. 4., Warszawa 2003 L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, wyd. XII, Toruń 2009 L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006 J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1999 K. Pałecki, Prawoznawstwo zarys wykładu. Prawo w porządku społecznym, Warszawa 2003 C. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984

17 XVI Wykaz podstawowej literatury T. Pietrzykowski, Wsteczne działanie prawa i jego zakaz, Kraków 2004 J. Raz, Autorytet prawa. Eseje o prawie i moralności, Warszawa 2000 W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988 M. Safjan, Wyzwania dla państwa prawa, Warszawa 2007 R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1996 W. Staśkiewicz, Demokratyczne państwo prawne w Polsce lat dziewięćdziesiątych: eufunkcjonalność teorii i dysfunkcjonalność praktyki, [w:] Prawo i ład społeczny. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Warszawa 2000 T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa, [w:] Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005 T. Stawecki, Precedens jako zadanie dla nauk prawnych, [w:] Precedens w polskim systemie prawa, red. A. Śledzińska-Simon, M. Wyrzykowski, Warszawa 2010 J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków 2003 J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków 1995 J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX w., Kraków 1999 M. Szyszkowska, Teorie prawa natury XX wieku w Polsce, Warszawa 1982 Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005 Z. Tobor, Teoretyczne problemy legalności, Katowice 1998 R. A. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Warszawa 2008 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008 P. Winczorek, Nauka o państwie, wyd. 4, Warszawa 2011 P. Winczorek, Polska pod rządami Konstytucji z 1997 roku, Warszawa 2006 S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej z dnia 20 czerwca 2002 r., Warszawa 2004 S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, wyd. III, Poznań 2007 S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 1997 J. Wróblewski, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Wrocław Warszawa 1990 J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988 Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Instrumentalizacja prawa, red. A. Kozak, Wrocław 2000 M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, wyd. 5, Warszawa 2010 Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994, z. 11 Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980 M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000

18 Przedmowa Dziesiąte wydanie podręcznika ze wstępu do prawoznawstwa nie zostało pomyślane jako wydanie jubileuszowe. Autorzy starali się, z jednej strony, usunąć niejasności i uproszczenia, które znalazły się w poprzednich edycjach podręcznika, a z drugiej uwzględnić zmiany zachodzące w prawie obowiązującym i w polskiej kulturze prawnej. Czy zamierzenie to powiodło się, ocenią adresaci podręcznika, zwłaszcza studenci. W pracach nad dziesiątym wydaniem podręcznika nie uczestniczył inicjator i współtwórca poprzednich edycji, prof. dr hab. Piotr Winczorek. Nasz Nauczyciel i Przyjaciel zmarł 9 lutego 2015 r. Pozostali autorzy starali się wszakże zachować myśli i opinie prof. Piotra Winczorka, gdyż ogromna większość z nich zachowuje wciąż swoją aktualność. Oddając do druku obecne wydanie podręcznika wyrażamy nadzieję, że czytelnicy tej pracy zdołają przy jej pomocy poznać oraz zrozumieć szczegółowe koncepcje i instytucje współczesnego prawa. Wiedza ta jest niezwykle istotna, gdyż służy rozstrzyganiu sporów i rozwiązywaniu problemów nierzadko o wielkim znaczeniu społecznym. Należy wszakże konkretne rozwiązania teoretyczne i praktyczne widzieć w kontekście dorobku nauk prawnych, orzecznictwa sądó oraz współczesnej myśli humanistycznej. Jedynie taki szeroki kontekst pozwala na posługiwanie się konkretnymi rozwiązaniami prawnymi ze zrozumieniem i ogranicza traktowanie ich wyłącznie jako arbitralnych instrumentów władzy publicznej. Tatiana Chauvin Tomasz Stawecki

19

20 CZĘŚĆ I Prawo jako przedmiot nauk prawnych