2 Model klasyczny w gospodarce otwartej

2 Model klasyczny w gospodarce otwartej W tej cz eści opracowania próbujemy wyjaśnić, jak krajowa i zagraniczna polityka gospodarcza mo ze wp yn ać na gospodarke krajowa oraz przep ywy dóbr i kapita u. Wyjaśnimy tak ze, co jest kana em, dzieki któremu takie zmiany sa mo zliwe. W tym celu rozszerzymy znany ju z model klasyczny o wymian e mi edzynarodowa. Jak wiemy, gospodarki narodowe nie tkwia w izolacji, a w przypadku niekórych krajów wymiana mi edzynarodowa jest istotnym sk adnikiem PKB. W tym opracowaniu przedstawimy zale zności zachodzace w ma ej gospodarce otwartej w d ugim okresie. Zaczniemy od prostego modelu opisujacego mi edzynarodowe przep ywy dóbr i kapita u i określimy ich determinanty. Wprowadzimy tak ze poj eciealnego kursu walutowego i określimy jego znaczenie dla handlu mi edzynarodowego. 2.1 Mi edzynarodowe przyp ywy dóbr i kapita u Gdybyśmy przyjrzeli si e przep ywom dóbr i us ug oraz przep ywom kapita u, na pewno zauwa zylibyśmy, ze sa one powiazane. Spójrzmy na wykres 3. Przedstawiono na nim dane dla Polski za kwarta y 2000-2007. W pierwszym kwartale 2000 roku saldo na rachunku bie z acym wynosi o 2 908 mln EUR, podczas gdy saldo bilansu kapita owego i nansowego: 2 504 mln EUR. W kolejnych kwarta ach saldo na bilansie bie z acym ros o i towarzyszy temu spadek salda bilansu kapita owego. Gdy saldo na bilansie bie z acym zaczyna o si e pogarszać, towarzyszy a temu poprawa na bilansie kapita owym. W tej cz eści wyk adu spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, dlaczego przep ywy dóbr i kapita u sa ze soba powiazane. 10 000 8 000 6 000 4 000 mln EUR 2 000 0 2 000 2000Q1 2000Q2 2000Q3 2000Q4 2001Q1 2001Q2 2001Q3 2001Q4 2002Q1 2002Q2 2002Q3 2002Q4 2003Q1 2003Q2 2003Q3 2003Q4 2004Q1 2004Q2 2004Q3 2004Q4 2005Q1 2005Q2 2005Q3 2005Q4 2006Q1 2006Q2 2006Q3 2006Q4 2007Q1 2007Q2 4 000 6 000 Rachunek bieżący Rachunek kapitałowy i finansowy Rysunek 3: Bilans bie z acy oraz bilans kapita owy i nansowy Polski, w mln EUR, dane kwartalne, 2000-2007, źród o: NBP. W gospodarce zamkni etej ca kowity dochód jest sprzedawany w kraju, a na popyt zagregowany sk adaja si e trzy elementy: konsumpcja gospodarstw domowych C, inwestycje przedsiebiorstw I oraz zakupy rzadowe G 4. W gospodarce otwartej dochodza do tego wydatki na dobra zagraniczne, a poza tym musimy pamietać, ze cześć krajowej produkcji kupuja zagraniczni konsumenci. Zatem ca kowite wydatki gospodarstw domowych sk adaja sie teraz z wydatków na dobra krajowe (C D ) oraz z wydatków na dobra zagraniczne (C F ). Analogiczne, I = I D + I F oraz G = G D +G F. Produkcja wytworzona w kraju jest kupowana przez: gospodarstwa domowe jako cześć ich konsumpcji (C D ), rmy jako cześć ich inwestycji (I D ), rzad (G D ), a reszta jest 4 Wydatkami sektora rzadowego zajmiemy si e później. Na razie przyjmujemy, ze sa egzogeniczne (czyli określane poza modelem), tj. przyjmujemy je jako dane. I tyle. 6 D. Mycielska 2008/09

eksportowana za granic e (EX). Mo zemy zatem zapisać, ze: Y = C D + I D + G D + EX: Wiemy, ze C D = C C F, I D = I I F oraz G D = G G F. Mo zemy zapisać równanie zagregowanego popytu: Y = C C F + I I F + G G F + EX Y = C + I + G + EX C F + I F + G F Y = C + I + G + EX IM (2) gdzie EX (eksport) jest suma wydatków zagranicy na dobra i us ugi produkowane w kraju, IM (import) jest suma krajowych wydatków na dobra produkowane za granica (zarówno konsumpcyjnych, inwestycyjnych oraz rzadowych). Ró znic e mi edzy eksportem a importem nazywamy eksportem netto, N X. Przekszta caj ac nieco równanie (2) otrzymujemy: = Y (C + I + G) : Co z tego wynika? Je zeli produkcja krajowa jest wi eksza ni z wydatki krajowe, to nadwy zka jest eksportowana (N X > 0). Je zeli wydatki krajowa sa wi eksze ni z produkcja krajowa, nadwy zka jest importowana ( < 0). Z modelu klasycznego dla gospodarki zamkni etej wynika o, ze w równowadze oszcz edności równe sa inwestycjom. Jak zobaczymy, jest to te z prawda dla gospodarki otwartej, o ilozszerzymy de nicj e oszcz edności i uwzgl ednimy w niej mo zliwość po zyczania od innych krajów. Przekszta caj ac równanie (2) i podstawiajac N X otrzymujemy: Y C G = I + : Lewa strona równania to suma oszczedności krajowych 5. Po kolejnym przekszta ceniu dochodzimy do kluczowej zale zności: S I = : (3) Prawa strona równania (3) jest ró znica mi edzy krajowymi oszcz ednościami a krajowymi inwestycjami 6 (zarówno w dobra produkowane w kraju, jak i zagraniczne) i nazywana jest inwestycjami zagranicznymi netto. Gdy S I jest ujemne, oznacza to, ze krajowe oszcz edności nie wystarczaja na s nansowanie krajowych inwestycji, a zatem kraj musi po zyczyć środki za granica (kraj jest po zyczkobiorca netto, a do kraju p ynie kapita ). Równanie (3) implikuje tak ze, ze w tej sytuacji ujemny jest te z bilans handlowy kraj importuje wi ecej ni z eksportuje. Patrzac z drugiej strony (S I dodatnie), gdy oszczedności krajowe sa wi eksze ni z inwestycje krajowe, pozosta a cz eść funduszy po zyczkowych mo zna po zyczyć zagranicy. Wtedy nasz kraj ma tak ze dodatni bilans handlowy ( > 0). Pokazaliśmy zatem, ze przep ywy dóbr (N X) i przep ywy kapita u (S I) to dwie strony tej samej monety! Je zeli S > I to nadwy zka oszczedności jest po zyczana zagranicy, która potrzebuje tych środków, poniewa z kupuje u nas wi ecej, ni z sprzedaje nam (krajowy N X > 0). Ró znica I S nazywana jest bilansem kapita owym. Równanie (3) pokazuje wi ec tak ze, ze bilans kapita owy równy jest co do wartości bezwzgl ednej bilansowi handlowemu. Pozostaje jeszcze pytanie, dlaczego tak sie dzieje. Postaramy sie na nie odpowiedzieć w dalszej cześci opracowania. 5 Uzasadnienie w skrypcie o modelu klasycznym gospodarki zamknietej. 6 Oszcz edności krajowe mo zna traktować jako poda z krajowych funduszy po zyczkowych, czyli środków, które gospodarstwa domowe i rzad moga po zyczyć rmom. Funkcja inwestycji mo ze być rozpatrywana jako popyt na fundusze po zyczkowe. 7 D. Mycielska 2008/09

2.2 Model ma ej gospodarki otwartej W tej cz eści opracowania wprowadzimy formalny model, który pozwoli nam później w prosty sposób analizować wp yw polityki gospodarczej na sytuacj e makroekonomiczna kraju. Jednocześnie zajmiemy si e określeniem determinantów inwestycji zagranicznych netto i eksportu netto. Zeby wyjaśnić, dlaczego inwestycje zagraniczne netto ulegaja zmianie (a tym samym, co wp ywa na bilans handlowy), przyjrzyjmy si e oszcz ednościom i inwestycjom krajowym. Zaczynamy jednak od wprowadzenia formalnych za o zeń. Model dotyczy ma ej gospodarki otwartej, co oznacza, ze ma ona ma y wp yw na światowa sytuacj e gospodarcza. Co wi ecej, kapita jest w pe ni mobilny, czyli krajowi konsumenci i krajowe rmy maja swobodny odst ep do światowego rynku nansowego. Oznacza to zatem, ze krajowa stopa procentowa równa jest światowej stopie procentowej: r = r. W dalszej cześci wyk adu zajmiemy sie du z a gospodarka otwarta, czyli taka, która mo ze wp ywać na światowa stop e procentowa. Podobnie jak w modelu dla gospodarki zamkni etej, wielkość produkcji jest określona ilościa czynników produkcji i jest sta a: Y. Konsumpcja C zale zy dodatnio od dochodu rozporzadzal- nego Y T 7. Inwestycje zale z a od stopy procentowej (ujemnie), a wydatki rzadowe sa zmienna egzogeniczna. Mo zemy zatem zapisać równanie (3) jako: [Y C(Y T ) G] I(r ) = : Determinantami inwestycji zagranicznych netto, a tym samym bilansu handlowego sa czynniki określajace poziom oszcz edności i inwestycji, a zatem podatki, wydatki rzadowe oraz zagraniczna stopa procentowa. S I() I, S Rysunek 4: Równowaga na rynku funduszy po zyczkowych. Zobaczmy, jak na poziom inwestycji zagranicznych netto i bilansu handlowego wp ynie wzrost zagranicznej stopy procentowej. Na rysunku 4. przedstawiono znany ju z schemat popytu i poda zy na rynku funduszy po zyczkowych. Na osi pionowej od o zono światowa stop e procentowa. Poniewa z za o zyliśmy, ze krajowe oszcz edności nie zale z a od stopy procentowej przedstawiono je jako linie prosta. Oszczedności krajowówne sa inwestycjom krajowym, gdy światowa stopa procentowa równa jest r. Wzrost stopy procentowej powoduje spadek inwestycji krajowych. Oszcz edności nie ulegaja zmianie, a wi ec przy nowej stopie procentowej wyst epuje nadwy zka oszcz edności krajowych (rys 5) - oszczedności nadal wynosza S 0, ale inwestycjówne sa ju z I 1.Skoro S 0 I 1 > 0, bilans handlowy przesuwa si e w kierunku nadwy zki (N X > 0) rośnie eksport netto. Nadwy zka oszcz edności krajowych jest po zyczana zagranicy, która w ten sposób nansujosnace wydatki na krajowe (nasze) dobra i us ugi. 7 Aby nie komplikować modelu pominiemy tu, ze konsumpcja zale zy te z od stopy procentowej. 8 D. Mycielska 2008/09

S r 1 * >0 r 0 * I() I 1 S 0 =I 0 I, S Rysunek 5: Rynek funduszy po zyczkowych - wzrost światowej stopy procentowej. 2.3 Kursy walutowe Wyjaśniliśmy ju z, ze przep ywy kapita owe i handlowe sa powiazane. Teraz poka zemy, dlaczego sa powiazane. Dok adniej mówiac, postaramy si e określić kana, dzi eki któremu suma bilansu handlowego i bilansu kapita owego wynosi zero. Zaczniemy jednak od zde niowania nominalnego kursu walutowego. Nominalnym kursem walutowym (e) nazywamy cen e waluty jednego kraju wyra zona w jednostkach waluty drugiego kraju. Na przyk ad, kurs 3:75PLN/EUR oznacza, ze za jedno euro trzeba zap acić 3:75 z otego. Rozró zniamy dwa kwotowania kursów: bezpośrednie i pośrednie. W pierwszym przypadku podawana jest cena jednostki waluty zagranicznej w jednostkach waluty krajowej (3,75PLN/EUR) 8. W drugim cena jednostki waluty krajowej w jednostkach waluty zagranicznej (prawie 0,27EUR/PLN). Zde niowanie kursu walutowego (tzn. określenie, czy mówimy o bezpośrednim, czy pośrednim) ma bardzo istotne znaczenie dla późniejszych rozwa zań. Realny kurs walutowy ( ) jest relatywna cena dóbr w dwóch krajach. Odzwierciedla on cen e jednostki zagranicznego dobra wyra zona w jednostkach dobra krajowego, np. za ile par butów polskich mo zna kupić jedna pare butów w oskich. Za ó zmy, ze kurs nominalny waluty zagranicznej wynosi e (tzn. za jednostke waluty zagranicznej trzeba zap acić e jednostek waluty krajowej). Pewne dobro kosztuje w kraju P jednostek waluty krajowej, a jego zagraniczny odpowiednik kosztuje za granica P w walucie zagranicznej. Obliczmy cen e zagranicznego dobra w jednostkach dobra krajowego. Cena dobra zagranicznego wyra zona w walucie krajowej wynosi P e. Realny kurs walutowy wynosi zatem: = P e : P Przyk ad 2.1 Realny kurs walutowy Przyjmijmy, ze takie same dobro jest sprzedawane w Niemczech i w Polsce. W Polsce kosztuje 4PLN, w Niemczech 1EUR. Je sli kurs nominalny wynosi 4PLN/EUR, to przy zadanych za o zeniach realny kurs walutowy wynosi 1, czyli za jedno dobro kupione w Polsce mo zna kupíc jedno w Niemczech. Co si e stanie, je sli kurs nominalny spadnie do 3PLN/EUR (z otówka ulega aprecjacji, euro deprecjonuje si e), przy nie zmienionych cenach dóbr? Kurs realny równie z spadnie i wyniesie: (1EUR 3P LN=EUR)=4P LN = 0:75: 8 Precyzyjnie mówiac, w przypadku kwotowania bezpośredniego waluta bazowa (której cena jest podawana) jest waluta zagraniczna, zaś waluta notowana (w jednostkach której podawana jest cena waluty bazowej) jest waluta krajowa. 9 D. Mycielska 2008/09

Oznacza to, ze jedno dobro zagraniczne jest warte tylko 0:75 dobra krajowego. Gdyby kurs nominalny wzrós do 6PLN/EUR, to kurs realny wyniós by 1:5, czyli jednostka dobra zagranicznego warta jest 1:5 dobra krajowego. Relatywna cena dóbr (kurs relny) musi wp ywać na popyt na te dobra. Gdy kurs realny spada, dobra krajowe staja si e dro zsze w porównaniu do ich zagranicznych odpowiedników. Oznacza to, ze mniejsza ilość krajowych dóbr b edzie kupowana przez zagranic e, a zatem eksport spada. Z kolei popyt krajowych konsumentów przesuwa si e w kierunku (wzgl ednie tańszych) dóbr zagranicznych import rośnie. W efekcie bilans handlowy przesuwa si e w kierunku de cytu. W odwrotnej sytuacji, gdy kurs realny rośnie, krajowe dobra staja sie tańsze w porównaniu do zagranicznych odpowiedników, zatem popyt zagranicznych konsumentów przesuwa si e w kierunku dóbr krajowych (eksport rośnie), a krajowi konsumenci ch etniej kupuja krajowe dobra (import spada). Bilans handlowy przesuwa si e w kierunku nadwy zki. Mo zemy zatem zapisać, ze = ( ). Jak pokazaliśmy powy zej, w przypadku kwotowania bezpośredniego zale zność ta jest dodatnia. 2.3.1 Determinanty realnego kursu walutowego Po aczmy teraz zale zność mi edzy kursem realnym a bilansem handlowym oraz zale zność mi edzy bilansem handlowym a inwestycjami zagranicznymi netto: ( ) = S I(r ): (4) Gra czna interpretacj ównania (4) przedstawiono na rys. 6. Linia obrazujaca inwestycje zagraniczne netto (nadwy zke szcz edności nad inwestycjami) jest pionowa, bowiem wielkość ta (zgodnie z modelem) nie jest determinowana realnym kursem walutowym. Linia pokazujaca zale zność mi edzy kursem realnym a bilansem handlowym jest dodatnia (im wy zszy kurs, tym wi ekszy jest eksport netto). S I() ( ) 1 Rysunek 6: Bilans handlowy i inwestycje zagraniczne netto. Zeby zobaczyć, jak wyznaczany jest realny kurs równowagi, spójrzmy na równanie 4 jak na opis równowagi na rynku na walute obca, przyjmujac na chwile, ze obie strony równania sa dodatnie. W takim przypadku prawa strona równania oznacza nadwy zke funduszy po zyczkowych, która mo ze być wymieniona na walute obca i zainwestowana zagranica. Innymi s owy, dodatnie inwestycje zagraniczne netto mo zna by potraktować jako popyt na walut e obca. Pytanie tylko, skad na tym rynku poda z waluty obcej... Spójrzmy teraz na lewa stron ównania. Zeby zap acić za towary importowane potrzebujemy waluty obcej. Z kolei zagranica potrzebuje waluty krajowej, zeby zap acić za kupione od nas towary. Gdy eksport równy jest importowi, potrzebujemy dok adnie tyle samo waluty obcej (w sensie wartości tej waluty), ile zagranica chce wymienić na nasza walut e. Je zeli jednak eksportujemy wiecej ni z importujemy ( > 0; S I > 0 - dostepne sa wolne fundusze po zyczkowe), 10 D. Mycielska 2008/09

to zagranica b edzie potrzebowa a wi ecej waluty krajowej ni z dostanie od nas jako zap at e za walute obca, która kupiliśmy od zagranicy, by zap acić za towary importowane. Brakujac a cz eść zagranica b edzie mog a kupić na rynku walutowym. A zatem dodatni bilans handlowy wia ze sie z poda z a netto waluty obcej. Zderzenie poda zy (ze strony zagranicy, poprzez dodatni ) i popytu (ze strony kraju, poprzez dodatnie inwestycje zagraniczne netto) na walute obca wyznacza zatem realny kurs walutowy równowagi. Spójrzmy zatem jeszczaz na przyk ad ze wzrostem stopy procentowej. Wzrost stopy procentowej oznacza, ze inwestycje b eda spada y. Poniewa z oszcz edności nie zmieniaja sie, inwestycje zagraniczne netto rosna - linia S I przesuwa sie w prawo (rys. 7). S I(r 0 *) S I(r 1 *) ( ) 1 0 0 1 Rysunek 7: Bilans handlowy i inwestycje zagraniczne netto - wzrost zagranicznej stopy procentowej. Zauwa zmy, ze krajowa poda z funduszy po zyczkowych (oszcz edności krajowe) nie zmieni a si e, za to spad popyt na te fundusze (inwestycje), zatem wi eksza cz eść oszcz edności krajowych mo ze być po zyczona zagranicy. Oznacza to, ze na rynku na walut e obca rośnie popyt na te walut e. Wzrost popytu oznacza, ze kurs walutowy zaczyna rosnać. Wzrost nominalnego kursu oznacza wzrost realnego kursu walutowego, a to z kolei wp ywa na wzgledna cene dóbr. Dobra krajowe staja sie wzglednie tańsze, zatem eksport netto b edziós. 2.4 Model du zej gospodarki otwartej Model, który wprowadziliśmy, b edzie odpowiedni do analizy wp ywu polityki gospodarczej w ma ym kraju, ale nie wydaje si e być adekwatny do analizy najwi ekszych gospodarek rozwini etych. W przypadku takich krajów za o zenie o braku wp ywu na światowa stop e procentowa wydaje si e nie mieć sensu. Trudno sobie wyobrazić, ze na przyk ad Stany Zjednoczone poprzez swoja polityke gospodarcza nie wp ywaja na gospodarke światowa. Kiedy inwestor decyduje, gdzie ulokować swoje środki, g ównym kryterium jest stopa zwrotu z inwestycji, np. realna stopa procentowa. Je zeli stopa procentowa 9 w kraju b edzie wy zsza ni z za granica, pewne jest, ze zarówno krajowi, jak i zagraniczni inwestorzy b ed a lokowali swoje środki w kraju. Analogicznie, jeśli zagraniczna stopa procentowa b edzie wy zsza ni z krajowa - inwestorzy skieruja swoja uwage za granice. Zagraniczne inwestycje netto (N F I- net foreign investment) sa ró znica miedzy wartościa środków zainwestowanych przez krajowych inwestorów za granica, a wartościa środków, które zagraniczni inwestorzy ulokowali w kraju. Skoro wysokość krajowej stopy procentowej determinuje zachowania inwestorów, b edzie wp ywa a tak ze na wielkość N F I. Im wy zsza krajowa stopa procentowa, tym mniej krajowych środków jest inwestowane zagranica i tym wiecej środków zagranica inwestuje w kraju. Widzimy zatem, ze zagraniczne inwestycje netto sa ujemnie uzale znione od krajowej stopy procentowej. 9 Pamietamy, ze w modelu klasycznym ceny sa sta e, zatem stopa in acji wynosi zero, a realna stopa procentowa równa jest nominalnej stopie procentowej. 11 D. Mycielska 2008/09

Podobnie jak w przypadku ma ej gospodarki otwartej, budowe modelu zaczynamy od rynku funduszy po zyczkowych. W du zej gospodarce otwartej oszcz edności krajowe przeznaczane sa na: nansowanie inwestycji krajowych oraz zagraniczne inwestycje netto: S = I (r) + NF I (r) : (5) Jak pami etamy, poziom oszcz edności jest determinowany poziomem dochodu, konsumpcji oraz wydatków rzadowych. Na wykresiynku funduszy po zyczkowych (rys. 9) poda z tych ze funduszy (czyli oszczednośći) b eda linia pionowa. Popyt na te fundusze to suma popytu inwestycyjnego oraz popytu na inwestycje zagraniczne netto. Podobnie jak w przypadku gospodarki zamkni etej, dostosowania stopy procentowej zapewniaja równowag e na rynku funduszy po zyczkowych, a tym samym na rynku dóbr i us ug. r S I(r)+NFI(r) S=I+NFI I, S Rysunek 8: Rynek funduszy po zyczkowych - du za gospodarka otwarta. To zsamość (6) jest prawdziwa tak ze dla du zej gospodarki. Skoro N X jest funkcja realnego kursu walutowego ", to wychodzac z to zsamości (5) otrzymujemy: (") = NF I: (6) Podobnie jak dla ma ej gospodarki, powy zszy warunek mo zemy przedstawić na wykresie jako gra czna prezentacjynku na walute obca.jeśli NF I = S I > 0 (tak, jak na rysunku 8), to nadwy zka oszcz edności mo ze być zainwestowana za granica. Konieczne jest tylko wymienienie waluty krajowej na walute obca. Z perspektywy rynku walutowego: zg aszany jest popyt na walute obca. Z warunku (6) wynika, ze skoro NF I > 0, to > 0. Nadwy zka na bilansie kapita owym oznacza, ze na rynku walutowym pojawia si e poda z waluty obcej (zagranica potrzebuje naszej waluty). Realny kurs walutowy znów okazuje si e być cena, której zmiany umo zliwiaja zrównanie i NF I. er NFI (er) e * r =NFI Rysunek 9: Bilans handlowy i NFI - du za gospodarka otwarta. 12 D. Mycielska 2008/09