Irena Pulak irpulak@ap.krakow.pl Pracownia Technologii Nauczania Akademia Pedagogiczna im. KEN Kraków Kryteria oceny użyteczności i dostępności materiałów dla e-edukacji E-edukacja i elektroniczne materiały dydaktyczne Po pierwszych doświadczeniach i okresie fascynacji kształceniem zdalnym, wykorzystującym możliwości Internetu, który przypada na koniec lat 90. i przełom XX i XXI wieku, nastąpiło pewne rozczarowanie. Wiele z wdrożonych w tym czasie, kosztownych systemów kształcenia na odległość nie sprawdziło się w praktyce i nie przyniosło uczelniom spodziewanych i wymiernych korzyści. Obecnie mamy do czynienia z drugą falą, nową tendencją w rozwoju systemów e-edukacji, charakteryzującą się nie tyle dominacją rozwiązań systemowych, ile oddolnymi, pojedynczymi inicjatywami nauczycieli, którzy wychodząc naprzeciw oczekiwaniom swoich studentów, starają się wykorzystać narzędzia e-learningowe jako uzupełnienie tradycyjnego procesu kształcenia [Wielbut, 2007]. Właśnie kształcenie mieszane blended learning zyskuje sobie obecnie rzesze zwolenników. Nikt już nie neguje faktu, iż Internet i inne media cyfrowe odgrywają coraz bardziej istotną rolę w środowisku informacyjnym młodego pokolenia. Kształtują one u młodzieży, odmienne w stosunku do starszych pokoleń, przyzwyczajenia i nawyki pracy z informacją. Młodzież oczekuje, że szkoła umożliwi im korzystanie z multimedialnych materiałów dydaktycznych w dowolnym miejscu i czasie. Rosnące zapotrzebowanie na zasoby edukacyjne publikowane w formie elektronicznej sprawia, iż przybywa ośrodków akademickich, w których w mniejszym lub większym stopniu wykorzystywane są narzędzia edukacji zdalnej. Te trendy są widoczne nie tylko na poziomie kształcenia uniwersyteckiego, ale też coraz liczniejsze grono nauczycieli szkół średnich (również w Polsce) wykorzystuje platformy e-learningowe w pracy ze swoimi uczniami. Jedna z popularniejszych i jednocześnie najprostszych form e-edukacji sprowadza się do publikowania w Sieci elektronicznych wersji tradycyjnych materiałów dydaktycznych, podręczników, skryptów czy książek. Są to więc materiały dydaktyczne zbliżone formą do ich klasycznych odpowiedników. Wraz z rozwojem Internetu pojawia się jednak coraz więcej rozbudowanych opracowań edukacyjnych przyjmujących postać serwisów internetowych lub aplikacji, wyposażonych w złożone struktury hipertekstowe (linki semantyczne, strukturalne, przypisowe) oraz elementy multimedialne i interaktywne (nagrania dźwiękowe, filmowe, animacje), które umożliwiają pełne wykorzystanie walorów współczesnych technologii informacyjnych. Wraz z rozbudową bazy zasobów edukacyjnych wyłania się potrzeba dokonywania oceny ich jakości. Na potrzeby e-edukacji opracowywanych jest wiele systemów ewaluacji 1
materiałów i pomocy dydaktycznych. Niektóre uczelnie tworzą swoje własne, wewnętrzne systemy ocen elektronicznych materiałów edukacyjnych, biorące pod uwagę wybrane przez siebie kryteria [Zając, 2006; Elisssavet, Economides, 2003]. Najczęściej uwzględniane elementy oceny to: zawartość treściowa (kryterium merytoryczne), sposoby prezentacji i organizacji informacji, stosowane metody nauczania, system interakcji (kryterium metodyczne), wymagania techniczne systemu (kryterium techniczne), łatwość użytkowania, w tym system nawigacji, system pomocy, strona wizualna opracowania (kryterium użytkowe). Ocena użyteczności elektronicznych materiałów edukacyjnych W ostatnim czasie często zwraca się uwagę na użyteczność (ang. usability lub Webusability) oraz dostępność (ang. accessibility lub web accessibility), czyli na wygodę użytkowania, ergonomię i możliwości dopasowania produktu (strony internetowej) do potrzeb konkretnych grup użytkowników. Pojęcie użyteczności pojawia się zwłaszcza w kontekście Web. 2.0 i oznacza pewne cechy produktu, takie jak: intuicyjna nawigacja, łatwość przeszukiwania zasobów informacyjnych oraz zapewnienie zrozumiałej dla użytkownika komunikacji [Wikipedia]. Termin usability stosowany bywa również w odniesieniu do oceny materiałów edukacyjnych czy kursów tworzonych na potrzeby e-edukacji. Obok użyteczności rozumianej w tradycyjny sposób (bazującej na koncepcjach J. Nielsena) oceniana bywa także użyteczność dydaktyczna. Obejmuje ona organizację i wspieranie procesu nauczania i uczenia się, osiągane za pomocą opracowania cele edukacyjne, rozwijanie umiejętności uczenia się, autonomię ucznia oraz możliwości współpracy z innymi użytkownikami [Silius, Tervakari, 2003]. P. Diaz zaproponowała, aby oceniać elektroniczne materiały dydaktyczne na płaszczyźnie użyteczności edukacyjnej i użyteczności interfejsu użytkownika. Ocena taka obejmuje jej zdaniem wymienione niżej elementy: bogactwo zasobów informacyjnych w tym obszerność opracowania, ilość i zakres tematyczny prezentowanego materiału nauczania, różnorodność form dostępu do informacji oraz jej prezentacji, rodzaje stosowanych ćwiczeń i interakcji, zakres celów edukacyjnych realizowanych przez system; kompletność uwzględnienie różnych form aktywności ucznia, dostosowanych do indywidualnych celów kształcenia, wsparcie autorów opracowania, wyposażenie systemu w narzędzia do wzajemnej komunikacji między uczniami (np. fora dyskusyjne, czaty); motywację umożliwienie samooceny postępów ucznia, zachęcanie użytkownika do innych form aktywności poznawczej, możliwość adaptacji do indywidualnych potrzeb uczącego; struktury hipertekstowe obecność szerokiej gamy odsyłaczy między prezentowanymi treściami, modułowa budowa systemu, zachowanie struktury hierarchicznej, która ułatwia nawigację i lepszą orientację w całym systemie; 2
stopień autonomii użytkownika dowolność w wyborze drogi przejścia przez materiał nauczania i rodzaju podejmowanych interakcji, możliwość dopasowania rytmu prezentacji do wymagań użytkownika, odwracalność wykonywanych poleceń; poziomy kompetencji możliwość dostosowania do różnych poziomów wiedzy i umiejętności ucznia; elastyczność systemu łatwość modyfikacji i dostosowania do specyficznych potrzeb użytkowników. Z kolei w ramach oceny użyteczności interfejsu analizowane powinny być następujące elementy: estetyka dobra czytelność i przejrzystość tekstu (dobór wielkości i koloru czcionki) niezależna od wykorzystywanego sprzętu czy stosowanej rozdzielczości ekranu, zadowalająca jakość elementów graficznych, dostosowanie szaty graficznej do preferencji konkretnych grup odbiorców (np. dzieci); spójność zgodność z przyjętymi powszechnie konwencjami, organizowanie elementów ekranu w obszary tematyczne, które powinny być łatwo identyfikowalne dla użytkownika, a komunikaty systemu i informacje zwrotne odpowiednio dopasowane do sytuacji; intuicyjność wygląd przycisków, linków, ikon powinien sugerować użytkownikowi funkcje, jakie pełnią one w systemie lub kojarzyć się z miejscem, do którego prowadzą odsyłacze, nazewnictwo stosowane w etykietach musi być jasne i zrozumiałe; przewidywalność łatwość przewidzenia przez użytkownika, jak zachowa się system w danych okolicznościach [Diaz, 2003]. W praktyce autorzy i projektanci cyfrowych materiałów edukacyjnych koncentrują się zazwyczaj albo na prezentowanych zasobach informacyjnych, ich obszerności, odpowiedniości, albo na atrakcyjnej szacie graficznej, która ma przyciągnąć uwagę ucznia. Wielokrotnie zapominają przy tym o użyteczności opracowań dydaktycznych oraz specyficznych potrzebach potencjalnych użytkowników. Dostosowanie cyfrowych materiałów edukacyjnych do potrzeb osób ze specyficznymi potrzebami Materiały dydaktyczne przygotowywane na potrzeby e-edukacji (nawet ze względów ekonomicznych) mogą być wykorzystywane wielokrotnie przez różne grupy studentów i uczniów, warto zatem zadbać o możliwości dopasowania sposobu prezentacji treści oraz obsługi systemu do specyficznych potrzeb odbiorców (np. dzieci, osób starszych lub niepełnosprawnych). Wraz z rozwojem Sieci tworzone są pewne standardy usług internetowych. W tym celu przy World Wide Web Consortium (W3C) powstała grupa Web Accessibility Initiative (WAI), zajmująca się problemem dostępności sieci dla szerokiego grona odbiorów, w szczególności dla osób niepełnosprawnych. Jej zadaniem było opracowanie dokumentów zawierających wskazówki, w jaki sposób projektować strony internetowe dostosowane do potrzeb różnych grup użytkowników. Pierwsze wytyczne dotyczące ułatwień dostępu do zawartości sieci Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) pojawiły się w roku 3
1999, a obecnie opublikowana została już ich druga wersja. Zachowanie zalecanych przez WAI w dokumencie WCAG standardów zapewnia pełną kompatybilność z popularnym, najczęściej wykorzystywanym przez osoby niepełnosprawne oprogramowaniem. Wśród wytycznych WAI wyróżniono cztery podstawowe zasady: 1. treść powinna być widoczna; 2. komponenty interfejsu zawarte w treści powinny być operacyjne; 3. treść, jak i sposób sterowania powinny być zrozumiałe; 4. zawartość stron powinna być tak zaprojektowana, aby współpracowała z bieżącym i przyszłym oprogramowaniem użytkownika [Web Content Accessibility Guidelines]. Realizacja pierwszej zasady sprowadza się w praktyce do umieszczania komunikatów tekstowych jako alternatywy dla wszystkich informacji nietekstowych, czyli prezentowanych w formie multimedialnej, np. obrazów, nagrań dźwiękowych czy filmowych. Dzięki tego typu zabiegom projektantów osoby niewidome i niedowidzące, korzystające ze specjalnych przeglądarek internetowych, czy specjalistycznego oprogramowania (np. Web Reader) otrzymają informację dotyczącą treści materiału audiowizualnego. Taki opis może oddawać pełną treść przekazu multimedialnego albo przyjmować postać jedynie krótkiego komunikatu. Z kolei, aby ułatwić odbiór informacji prezentowanych w formie audiowizualnej osobom niedosłyszącym, można przygotować napisy umieszczane na nagraniach. Należy także uważać na wszelkie znajdujące się w tekście wyróżnienia wykorzystujące kolor czy pogrubienie czcionki, one również są nieczytelne dla urządzeń czytających zawartość ekranu, dlatego powinny być one oznakowane równolegle również w inny sposób. Dostosowanie się do drugiej zasady polega na takim zaprojektowaniu obsługi strony, aby wszystkie funkcje można było wykonać posługując się zarówno myszką, jak i korzystając z klawiatury. Poza tym nie należy odgórnie narzucać limitu czasu na różnego typu interakcje (np. na czas potrzebny do odczytania komunikatów generowanych przez system). Użytkownik powinien mieć możliwość samodzielnego sterowania odtwarzaniem multimediów, np. zatrzymania animacji lub jej całkowitego wyłączenia. Wyskakujące i migoczące reklamy, elementy animowane mogą być szczególnie niebezpieczne, np. dla osób chorych na padaczkę zapewnienie możliwości ich wyłączenia lub zatrzymania jest warunkiem koniecznym, aby mogli oni z takiej strony skorzystać. Trzecia zasada przypomina o zadbaniu o czytelność opracowania, prawidłowy dobór koloru i wielkości czcionki, kontrastowe w stosunku do tekstu tło. Mówi o potrzebie tworzenia przejrzystej struktury opracowania, intuicyjnego sposobu poruszania się po niej oraz opatrzeniu jej stosownymi, zrozumiałymi opisami i komentarzami dostępnymi z poziomu kodu HTML (tytuły stron, opisy linków). Popularne urządzenia udźwiękawiające stosowane przez osoby niewidome wymagają również formalnego określenia języka, w jakim treść strony jest prezentowana. Zastosowany system nawigacji powinien być intuicyjny i łatwy w obsłudze (np. zaleca się unikanie wielopoziomowych menu) oraz dopasowany do standardowych wersji oprogramowania. Wyposażenie opracowania w dodatkowe mechanizmy wyszukiwawcze może pomóc użytkownikom w przemieszczaniu się po systemie oraz ułatwić lokalizację konkretnych treści. Jakość materiałów audiowizualnych powinna spełniać określone w wytycznych standardy, a wykorzystywany 4
format danych winien być kompatybilny z powszechnie używanymi odtwarzaczami plików multimedialnych. Czwarta zasada stanowi pewnego rodzaju podsumowanie wcześniejszych. Postuluje ona, aby nie stwarzać dodatkowych, potencjalnych utrudnień dla użytkowników o szczególnych potrzebach, np. przez stosowanie rozwiązań technologicznych nie współpracujących prawidłowo ze starszymi wersjami oprogramowania. Autorzy proponują także, aby projektując opracowanie pod względem technicznym unikać wszelkiego rodzaju nowinek i rozwiązań niestandardowych [Web Content Accessibility Guidelines; Szafranek]. Projektując i implementując elektroniczne materiały edukacyjne należy więc pamiętać o różnych potrzebach użytkowników oraz korzystać z porad zawartych w wytycznych dotyczących dostępności stron internetowych. Zakończenie Uniwersalność materiałów dydaktycznych przygotowywanych na potrzeby e-edukacji i publikowanych w Internecie stanowi podstawową i najważniejszą ich zaletę. Proces tworzenia takich materiałów edukacyjnych jest czasochłonny i kosztowny, ale raz przygotowane mogą służyć potem wielu użytkownikom. Kształcenie zdalne wykorzystujące Internet i nowe technologie informacyjno-komunikacyjne daje wielu osobom, zwłaszcza niepełnosprawnym, szanse nauki i rozwoju. Pozwala także zaistnieć w społeczności studenckiej. Przygotowując cyfrowe materiały edukacyjne, miejmy zatem na uwadze specyficzne potrzeby osób niepełnosprawnych i sprawmy, aby ten wirtualny świat był dla nich trochę bardziej przyjazny. Bibliografia Elisssavet G., Economides A.: An Evaluation Instrument for Hypermedia Course. Educational Technology & Society 2003, nr 6, http://www.ifets.info/journals/6_2/4.pdf Diaz P.: Usability of Hypermedia Educational e-books. D-Lib Magazine 2003, vol. 9, nr 3, http://www.dlib.org/dlib/march03/diaz/03diaz.html [dostęp 6.06.08] Pilgrim M.: W głąb dostępności. 2002. Tłumaczenie M. Świątkiewicz. [dok. elektr.] http://mimas.ceti.pl/dia/index.html [dostęp 6.06.08] Silius K., Tervakari A.: An Evaluation of the Usufullness of the Web-Based learning Environments. The Evaluation Tool into the Portal of Finnish Virtual University 2003, http://matwww.ee.tut.fi/arvo/liitteet/usefulness_of_web.pdf [dostęp 6.06.08] Szafranek K.: Dostępność usług internetowych dla osób niepełnosprawnych. [dok. elektr.] http://szafranek.net/works/articles/accessibilitylaw/3/ [dostęp 6.06.08] Wdówik A., Wdówik P.: Zasady adaptacji podręczników do zapisu brajlowskiego. Ośrodek Adaptacji Materiałów Dydaktycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2007, 5
http://www.adaptacje.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=62&itemid =29 [dostęp 6.06.08] Web Content Accessibility Guidelines (Wytyczne dotyczące ułatwień dostępu do zawartości sieci 2.0), World Wide Web Consortium, http://www.w3.org/tr/wcag10/ tłumaczenie z języka angielskiego, http://tlumaczenia-angielski.info/wcag20/w3.org TRWCAG20-27-04-2006.html#contents [dostęp 6.06.08] Wielbut V.: Second Wave jak i dlaczego zmienia się szkolnictwo wyższe w Stanach Zjednoczonych. [W:] Materiały IV Konferencji Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, Wrocław 2007, http://e-edukacja.net/czwarta/_referaty/ sesja_i/02_e-edukacja.pdf [dostęp 6.06.08] Zając M.: E-learning dla zaawansowanych, czyli o potrzebie oceny jakości kształcenia online. [W:] E-learning w kształceniu akademickim. Pod red. M. Dąbrowskiego i M. Zając. Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2006, http://www.e-edukacja.net/druga/e-edukacja_2.pdf [dostęp 6.06.08] 6