Moduł I. Wprowadzenie do ekonomii

Moduł I. Wprowadzenie do ekonomii Spis treści: Wstęp... 2 1. Przedmiot i główne działy ekonomii... 2 2. Metoda badawcza ekonomii... 4 3. Czynniki produkcji, koszt alternatywnej decyzji i krzywa transformacji... 6 4. Pojęcie rynku. Rodzaje rynków... 9 5. Główne determinanty popytu i podaży...11 6. Równowaga rynkowa...21 7. Elastyczność popytu i elastyczność podaży...26 Bibliografia...37 Słowa kluczowe: ekonomia, mikroekonomia, makroekonomia, czynniki produkcji, krzywa transformacji, koszt alternatywnej decyzji, metoda badawcza, gospodarowanie, problem rzadkości, krańcowa stopa transformacji, rynek, cena, popyt, podaż, krzywa popytu, krzywa podaży, równowaga rynkowa, efekt substytucyjny, efekt dochodowy, paradoks Giffena, paradoks Veblena, paradoks spekulacyjny, elastyczność popytu, elastyczność podaży, cenowa elastyczność popytu, dochodowa elastyczność popytu, popyt doskonale elastyczny, popyt elastyczny, popyt wzorcowy, popyt nieelastyczny, popyt sztywny, podaż elastyczna, podaż nieelastyczna, dobra substytucyjne, dobra komplementarne. 1. 1

Wstęp Niniejszy moduł stanowi ogólne wprowadzenie do dalszych rozważań poświęconych podstawowym zagadnieniom mikroekonomii. Koncentruje się głównie na analizie przedmiotu badań ekonomii i jej działów, a także na prezentacji i wyjaśnieniu podstawowych pojęć wykorzystywanych w ekonomii, takich jak czynniki produkcji, rzadkość zasobów gospodarczych, koszt alternatywnej decyzji i granica możliwości produkcyjnych, zwana również krzywą transformacji, a także metodzie badawczej stosowanej w ekonomii. Szczególne miejsce w niniejszym module stanowi prezentacja podstawowych pojęć i zasad służących do opisu funkcjonowania mechanizmu rynkowego. Mechanizm ten stanowi serce współczesnej gospodarki. Przedmiotem rozważań jest przede wszystkim prawo popytu i podaży, które wskazuje kierunki reakcji popytu i podaży na zmiany ceny. Rozwinięciem tego tematu jest analiza pozacenowych czynników determinujących zmiany popytu i podaży (np. dochody konsumentów, ceny innych produktów, koszty produkcji itp.) i wyjaśnienie mechanizmu osiągania równowagi rynkowej. Zwieńczeniem prowadzonych w module rozważań jest charakterystyka miar służących do pomiaru elastyczności popytu i podaży. 1. Przedmiot i główne działy ekonomii Ekonomia jest nauką o gospodarowaniu, czyli o tym, w jaki sposób społeczeństwo wykorzystuje ograniczone zasoby do wytworzenia dóbr materialnych i usług (dóbr niematerialnych) i w jaki sposób przez różne formy podziału i wymiany owych dóbr zmierza do zaspokojenia ludzkich potrzeb. Przedmiotem badań ekonomii staje się więc wytwarzanie dóbr, służących zaspokajaniu potrzeb, przez podział, wymianę i konsumpcję. Jedynie w biblijnym raju Adam i Ewa nie zajmowali się gospodarowaniem, gdyż mieli w zasięgu ręki drzewo obfitości, które było źródłem wszelkich dóbr. W centrum zainteresowań ekonomii znajduje się ten sposób zaspokajania potrzeb ludzkich, które realizuje się dzięki wykorzystaniu rozmaitych środków produkcji wytworzonych przez człowieka. Ekonomia sprowadza zaspokajanie potrzeb ludzkich do wspólnego mianownika, co oznacza, że: a) osiągnięcie celu gospodarczego traktuje się w ekonomii jako korzyść dla człowieka, wynikającą z zaspokajania potrzeb (np. przyjemność z zaspokojenia pragnienia, korzyść finansowa, satysfakcja z wykonania dobrej pracy itd.); b) uzyskanie korzyści wymaga zastosowania odpowiednich środków materialnych i/lub pieniężnych; w ekonomii nie ma niczego za darmo; c) zaspokajaniu potrzeb służą dobra; pojęciem tym określa się każdy środek, który bezpośrednio lub pośrednio zaspokaja potrzeby ludzkie. Przedstawione wyżej dobra mogą różnić się ze względu na ich związki z zaspokajaniem potrzeb. Dobra, które zaspokajają potrzeby ludzkie bezpośrednio w akcie konsumpcji nazywa się dobrami konsumpcyjnymi. Inne dobra służą do konsumpcji pośrednio, co oznacza, że wykorzystywane są do produkcji dóbr konsumpcyjnych. Są to dobra określane jako dobra produkcyjne. Podział dóbr dobra konsumpcyjne dobra produkcyjne 1. 2

Zarówno dobra konsumpcyjne, jak i produkcyjne można podzielić biorąc pod uwagę to, czy są wytworami pracy ludzkiej czy też przyrody. Dobra wytworzone przez człowieka nazywane są dobrami ekonomicznymi. Charakteryzują się one dwoma cechami: a) do ich wytworzenia należy użyć pracy ludzkiej i innych dóbr ekonomicznych i dóbr pierwotnych, dostarczanych bezpośrednio przez przyrodę; b) są dobrami rzadkimi, które w danym czasie mogą być wyprodukowane w ograniczonej ilości i przez to tylko częściowo zaspokoić potrzeby. Natomiast dobra, które nie są wynikiem produkcji i występują w przyrodzie w postaci nadającej się wprost do zaspokojenia określonej potrzeby ludzkiej (np. powietrze, piasek na plaży itd.) określane są mianem dóbr wolnych. W praktyce zasoby dóbr wolnych wyczerpują się, wobec czego powstaje potrzeba racjonalnego ich wykorzystywania i poważnego zainteresowania się nimi przez nauki ekonomiczne. Współcześnie wykształciły się w ekonomii dwa działy: mikroekonomia i makroekonomia. Działy ekonomii mikroekonomia makroekonomia Mikroekonomia zajmuje się analizą zachowania poszczególnych składników gospodarki, jej gałęzi, przedsiębiorstw, gospodarstw domowych. W ramach podejścia mikroekonomicznego można przykładowo podejmować próbę odpowiedzi na następujące pytania: Co określa cenę poszczególnych dóbr i usług? - Co określa wielkość produkcji poszczególnych firm i gałęzi przemysłu? - Co określa wysokość płac, które otrzymują pracownicy? - Co określa wysokość stopy procentowej otrzymywanej lub płaconej w systemie bankowym? - Co określa wysokość zysków przedsiębiorców? Natomiast makroekonomia koncentruje się na badaniu funkcjonowania gospodarki jako całości. W ramach podejścia makroekonomicznego spotkać można następujące typowe pytania: - Co określa ogólny poziom cen, stopę inflacji? - Co określa poziom produkcji krajowej i dochodu narodowego? - Jakie skutki pociąga za sobą polityka pieniężna i podatkowa rządu w zakresie ukształtowania ogólnego poziomu cen, dochodów, produkcji, zatrudnienia i bezrobocia? - Jakie kroki może podjąć rząd dla przeciwdziałania inflacji, bezrobociu i recesji? 1. 3

Przedmiotem zainteresowań zarówno mikroekonomii, jak i makroekonomii, jest ten sam obiekt, ale sposób analizy jest różny. Posługując się analogią ze świata przyrody można stwierdzić, że mikroekonomia opisuje pojedyncze drzewa i wszystko, co jest związane z ich rozwojem, a makroekonomia analizuje życie całego lasu. 2. Metoda badawcza ekonomii O naukowym charakterze umysłowej aktywności człowieka przesądza metoda naukowa. Człowiek myśli nieustannie, lecz czyni to często w sposób nieuporządkowany, chaotyczny i niepoprawny. Codzienne myślenie ekonomiczne przeciętnego człowieka obarczone jest na ogół tymi wadami. Przedsiębiorcy, którzy gromadzą niezbędną wiedzę dotyczącą domeny ich działalności, stawiają sobie za cel sukces gospodarczy, a nie poznanie prawdy o zjawiskach ekonomicznych. Natomiast badacze ekonomii, którzy zajmują się naukowo problemami życia gospodarczego, w sposób usystematyzowany i logicznie spójny dążą do poznania prawidłowości rządzących gospodarką. Studiując podręczniki, monografie, artykuły i raporty z prac badawczych trudno nie zauważyć, jak bardzo poszczególne nauki różnią się między sobą metodami badania zjawisk, którymi się interesują i sposobami formułowania twierdzeń. Wspólną cechą różnych nauk jest poszukiwanie prawdy. W celu osiągnięcia prawdziwej wiedzy badacze ekonomiści opisują zjawiska gospodarcze, dokonują ich klasyfikacji, wykrywają towarzyszące im regularności, czyli prawa ekonomiczne. Należy stwierdzić, że nie każda wiedza jest prawdziwa, lecz jedynie ta, która jest zgodna z rzeczywistością. Tak więc o prawdziwości formułowanych przez ekonomistów sądów decyduje rzetelna obserwacja procesów gospodarczych i skuteczność opartych na jej wynikach działań (czyli praktyka) (Milewski, Kwiatkowski 2005: 18-19). Analizując proces gospodarowania ekonomiści, podobnie jak inni badacze, posługują się metodą postępowania, która zapewnia sprawdzalność uzyskiwanych wyników badawczych. Metoda badawcza stosowana przez ekonomistów składa się z czterech kolejnych czynności: obserwacji procesu gospodarowania; uogólniania (indukcji); wnioskowania (dedukcji); krytyki teorii ekonomicznej. Czynności w metodzie badawczej ekonomistów obserwacja procesu gospodarowania uogólnianie (indukcja) wnioskowanie (dedukcja) krytyka teorii ekonomicznej 1. 4

Istotą obserwacji w ekonomii jest celowe spostrzeganie zmysłowe faktów dotyczących rzeczywistości gospodarczej. Ogląd rzeczywistości nie polega tylko na biernej rejestracji faktów w naszym umyśle. To, co spostrzegamy, zależy również od założeń dotyczących sposobu obserwacji faktów. Obserwator posiada także określony zasób wiedzy, którą traktuje jako prawdziwą. W związku z tym spostrzeżenia ekonomisty podlegają wstępnej interpretacji. Obserwując proces prywatyzacji majątku państwowego w Polsce po 1989r. niektórzy ekonomiści dostrzegają w nim wyprzedaż najlepszych składników tego majątku zagranicznym firmom (wyprzedaż tzw. rodowych sreber), inni zaś operację prowadzącą do zwiększenia efektywności gospodarowania i osiągnięcia standardów systemowych obowiązujących w krajach Unii Europejskiej. Obserwacja i wstępna interpretacja faktów stanowi podstawę do tworzenia wyrażeń, definicji i klasyfikacji. Wyrażenia służą oznaczaniu zjawisk i tym samym umożliwiają ludziom przekazywanie informacji. Znaczenie wyrażeń stosowanych przez badacza ekonomistę powinno być precyzyjnie określone. Gdy przeciętny obywatel mówi, że pieniądz jest drogi to ekonomista używa określenia, że wysoka jest stopa procentowa od udzielanych pożyczek. Precyzyjne wyjaśnienie znaczenia używanych wyrażeń jest definicją. Precyzja w formułowaniu wypowiedzi stanowi fundament dalszego postępowania badawczego. Po zdefiniowaniu określonego zestawu pojęć następuje klasyfikowanie. Klasyfikacje porządkują przedmioty objęte daną definicją. Dzielone są one tak, aby należące do tej samej grupy przedmioty, z interesującego badacza punktu widzenia, były bardziej do siebie podobne niż przedmioty znajdujące się w innych grupach. Kryteria doboru klasyfikowanych obiektów mogą być i z reguły są zróżnicowane. Wiedza zdobyta w drodze obserwacji podlega uogólnieniu (indukcji). Celem indukcji jest formułowanie hipotez, które dotyczą stale powtarzających się związków między określonymi kategoriami ekonomicznymi. Na przykład, obserwacja wielu transakcji zaciągania kredytów przez firmy pokazuje, że wzrostowi stopy oprocentowania kredytów, przy pozostałych warunkach niezmienionych, towarzyszy spadek popytu na kredyty i odwrotnie: obniżka owej stopy powoduje wzrost popytu na kredyty. Na podstawie tej obserwacji można wysunąć hipotezę, że zależność między stopą oprocentowania kredytów a popytem na kredyty ma charakter różnokierunkowy. W stosowaniu indukcji należy unikać błędu, który polega na nieuzasadnionym utożsamianiu następstwa zdarzeń z istnieniem między nimi związku przyczynowo-skutkowego (post hoc, ergo, propter hoc po tym, a więc wskutek tego) (Caban i inni 2001: 24). Z tego faktu, że w określonym roku w państwie wystąpił deficyt budżetowy, czemu towarzyszył wzrost inflacji, nie wynika, iż jej przyczyną był właśnie deficyt budżetowy. Przyczynami inflacji może być liberalna polityka kredytowa lub podwyżki pośrednich podatków (VAT i akcyza). Poza poszukiwaniem praw ekonomicznych poprzez obserwację rzeczywistości i uogólnienie wyników obserwacji, ekonomiści starają się również znaleźć zależności ekonomiczne przez wydedukowanie ich z pewnych założeń o zachowaniu się obiektów, których te zależności mogą dotyczyć (producentów, konsumentów, inwestorów itd.). Metoda dedukcji polega na wnioskowaniu logicznym, dzięki któremu na podstawie uznania prawdziwości pewnych sądów (przesłanek) uznaje się prawdziwość innych sądów (wniosków). Takie postępowanie badacze rozpowszechnione jest szczególnie wśród ekonomistów matematycznych. W ten sposób powstają różne teorie ekonomiczne, których twierdzenia tyle są warte, ile warte są ich przesłanki założenia. Skąd się biorą owe założenia? Nie są one zupełnie nie związane z 1. 5

rzeczywistością ekonomiczną, ale idealizują zachowanie się rzeczywistych podmiotów, przypisując im pewne krańcowe własności, które w takim stopniu tych podmiotów nie cechują. Są to na przykład takie założenia, jak: racjonalność konsumenta dążącego do maksymalizacji swej (subiektywnej) użyteczności, racjonalność przedsiębiorcy dążącego do maksymalizacji zysku itd. Otrzymujemy z tego typu założeń różne, bardziej ogólne lub bardziej szczegółowe, wnioski o istnieniu równowagi rynkowej, o równości ceny rynkowej i przychodu krańcowego, o wyrównywaniu się stosunków użyteczności krańcowej dóbr z relacjami ich cen itp. Dedukcja jest wnioskowaniem zgodnym z logiką. Jeśli opiera się ona na prawdziwych przesłankach, jest w stanie dostarczyć wiedzy pewnej w sensie logicznym. Końcowym etapem postępowania badawczego jest krytyka sformułowanych, w drodze indukcji bądź dedukcji, teorii (koncepcji) ekonomicznych. W systemach demokratycznych, gwarantujących wolność nauki, teorie ekonomiczne ciągle poddawane są krytyce, która polega na zderzeniu twierdzeń, hipotez z rzeczywistością ekonomiczną, a także na ich analizie logicznej. Efektem krytyki może być potwierdzenie prawdziwości teorii, jej modyfikacji lub odrzucenie. 3. Czynniki produkcji, koszt alternatywnej decyzji i krzywa transformacji Proces produkcji stanowi zespół skoordynowanych czynności, w których ludzie za pomocą maszyn i narzędzi przekształcają surowce i materiały w produkty. W aspekcie ekonomicznym produkcja polega na zastosowaniu czynników produkcji i przetwarzaniu ich w produkt. Ekonomiczną istotą produkcji jest więc zależność między zastosowanymi czynnikami a osiągniętymi produktami (wynikami). Wszystkie zasoby materialnych i niematerialnych środków wykorzystywanych w produkcji określa się mianem czynników produkcji. Wyodrębnia się na ogół trzy podstawowe czynniki produkcji (Sloman 2001: 15): a) pracę, która jest zespołem świadomych i celowych czynności człowieka, dzięki którym oddziałuje on na przyrodę; b) ziemię obejmującą szeroko rozumiane zasoby naturalne, czyli ziemię w ścisłym znaczeniu tego słowa i wszelkie zawarte w ziemi bogactwa naturalne, wodę, lasy itd.; c) kapitał, na który składają się potrzebne do prowadzenia działalności gospodarczej maszyny, urządzenia, narzędzia i surowce (kapitał fizyczny) oraz różnego rodzaju środki finansowe, np. środki pieniężne i papiery wartościowe (akcje, obligacje). Podstawowe czynniki produkcji praca ziemia kapitał Często wymienia się jeszcze czwarty czynnik produkcji, którym jest przedsiębiorczość. Jest to umiejętność zorganizowania działalności gospodarczej, której towarzyszy innowacyjność i zdolność do podejmowania ryzyka. Zasoby czynników produkcji są w gospodarce ograniczone. Nie ma nieskończonej liczby pracowników, tak jak nie ma dowolnej wielkości kapitału czy ziemi. Oznacza to, że istnieje istotne ograniczenie wielkości produkcji. Z drugiej strony potrzeby ludzi nie mają ograniczeń: zaspokojenie jednych potrzeb prowadzi do 1. 6

pojawienia się nowych. Rodzi to podstawowy problem gospodarowania nazywany w ekonomii problemem rzadkości. Rzadkość w gospodarce to taki stan, w którym potrzeby indywidualne i społeczne ludzi przewyższają możliwości ich zaspokojenia przy wykorzystaniu dostępnych zasobów. Innymi słowy oznacza to, że człowiek nie dysponuje takimi zasobami, które pozwalają na pełną realizację wszystkich potrzeb. Tak więc potrzeby człowieka zawsze są większe od możliwości ich zaspokojenia; potrzeby człowieka są przebogate, natomiast możliwości ich zaspokojenia ograniczone (Nojszewska 1995: 10). Sytuacja ta powoduje, że ludzie (konsumenci, przedsiębiorcy, politycy) nieustannie stoją przed dylematem wyboru, który można sprowadzić do trzech pytań: - primo, co produkować? więcej komputerów czy czołgów, więcej budować mieszkań czy urzędów; - secundo, w jaki sposób produkować? jakie metody produkcji zastosować, bardziej pracochłonne czy bardziej kapitałochłonne; - tertio, dla kogo produkować? czy wytworzone dobra dzielić po równo (podział egalitarny) czy też według innych zasad (podział według wkładu pracy, rentowności itp.). Problem dokonywania wyboru spośród alternatywnych zastosowań zasobów gospodarczych można przedstawić graficznie posługując się krzywą możliwości produkcyjnych społeczeństwa (określaną także krzywą transformacji). Prezentacja tej krzywej wymaga przyjęcia czterech uproszczonych założeń: a) zasoby gospodarcze, którymi dysponuje społeczeństwo (względnie przedsiębiorstwo), przeznacza się na produkcję tylko dwóch dóbr (konsumpcyjnych lub inwestycyjnych); b) technologia wytwarzania jest dana, co oznacza, że poziom nowoczesności technologii nie ulega zmianie; c) w gospodarce występuje pełne i efektywne wykorzystanie potencjału produkcyjnego (pracy maszyn, urządzeń itp.) i pracy; czyli gospodarka wytwarza maksymalną ilość dóbr; d) potencjał produkcyjny jest stały. Załóżmy, że gospodarka może produkować, przy danych zasobach i danej technologii, tylko dwie grupy dóbr, np. samochody i mieszkania. Przedstawiony niżej przykład liczbowy (tabela 1) stanowi uproszczoną ilustrację problemu ograniczoności zasobów i konieczności ciągłego dokonywania wyborów na jakie cele przeznaczyć zasoby, którymi dysponuje określone społeczeństwo. Z danych zamieszczonych w tablicy 1 wynika, że stopniowe zwiększanie ilości budowanych mieszkań powoduje konieczność zmniejszania produkcji samochodów. Im więcej jednak społeczeństwo zechce wyprodukować samochodów, tym większe będzie ograniczenie ilości budowanych mieszkań. Ta szczególna transformacja samochodów w mieszkania (i odwrotnie) odbywa się poprzez przesunięcie zasobów z jednego zastosowania do innego. Mamy tu do czynienia z klasyczną transakcją wymienną coś za coś. Problem ten ilustruje wspomniana wcześniej krzywa możliwości produkcyjnych (krzywa transformacji), którą przedstawia rysunek 1. 1. 7

Tablica 1. Alternatywne kombinacje wytwarzanych dóbr (mieszkań i samochodów). Możliwości (warianty) Mieszkania (w tys.) Samochody (w tys.) A 0 200 B 10 190 C 20 170 D 30 145 E 40 110 F 50 60 G 60 0 Rysunek 1. Krzywa możliwości produkcyjnych (krzywa transformacji). Punkt A na krzywej transformacji oznacza możliwość skrajną, kiedy gospodarka wytwarza tylko samochody, natomiast punkt G przeciwnie, oznacza produkcję tylko mieszkań. Punkty pośrednie B, C, D, E, F symbolizują kombinacje wytwarzania obu dóbr, przy czym kolejne wzrosty produkcji mieszkań wymagają coraz większego spadku produkcji samochodów. Każda kombinacja ilościowa tych dóbr leżąca na krzywej gwarantuje pełne i efektywne wykorzystanie zasobów. Punkty leżące na zewnątrz krzywej wyznaczają bądź kombinacje nieosiągalne w danym okresie, bądź też charakteryzujące się niepełnym wykorzystaniem możliwości produkcyjnych społeczeństwa. Na przykład punkt H reprezentuje kombinację produkcji obu dóbr, której społeczeństwo nie jest w stanie wytworzyć w danym czasie, nawet przy założeniu optymalnego wykorzystania zasobów. Natomiast punkt K symbolizuje kombinację mieszczącą się w granicach możliwości produkcyjnych społeczeństwa, które w tym przypadku są one wykorzystywane w sposób niepełny i nieefektywny. 1. 8

Krzywa możliwości produkcyjnych jest wklęsła do początku układu współrzędnych. Taki przebieg krzywej oznacza, że otrzymanie większej ilości jednego dobra jest możliwe jedynie pod warunkiem zmniejszenia produkcji innego dobra. Gdy przesuwamy się od punktu A do B podejmując produkcję mieszkań na poziomie 10 tys., to musimy zrezygnować z produkcji 10 tys. samochodów. Ilość samochodów, z których trzeba zrezygnować na rzecz kolejnego zwiększenia produkcji mieszkań o 10 tys. wynosi 20 tys. samochodów (przejście z punktu B do C), następnie 25 tys. (przejście z punktu C do D), 35 tys. (przejście z punktu D do E), 50 tys. (przejście z punktu E do F) i 60 tys. (przejście z punktu F do G). Tak więc, przy zmianie proporcji wytwarzania na korzyść mieszkań należy zrezygnować z coraz większej ilości zasobów przeznaczonych na produkcję samochodów. Po prostu, wykorzystanie zasobów czynników wytwórczych odpowiednich do produkcji samochodów będzie coraz mniej efektywne w przypadku produkcji mieszkań. Ilość dobra, z jakiej trzeba zrezygnować, aby otrzymać określoną ilość innego dobra określa się stopą transformacji. Krańcowa stopa transformacji (KST) dobra B w dobro A informuje, o ile należy zmniejszyć produkcję dobra B, aby móc zwiększyć produkcję dobra A o jednostkę. spadek produkcji dobra B B KST przyrost produkcji dobra A o jednostkę A Analizowana krzywa transformacji umożliwia wyjaśnienie kategorii kosztów alternatywnych zwanych także kosztami utraconych możliwości (korzyści). Koszt ten powstaje dlatego, że dokonując wyboru określonego dobra materialnego lub usługi w warunkach ograniczoności zasobów, trzeba zrezygnować z innych dóbr lub usług. Kosztem alternatywnym jest wartość dobra lub usługi, z której trzeba było zrezygnować (Caban i inni 2001: 29-30). W przytoczonym przykładzie kosztem mieszkań były samochody, tzn. za wzrost ilości mieszkań trzeba było zapłacić zmniejszeniem produkcji samochodów. Koszt alternatywny wyraża się więc w utraconych efektach tej produkcji, której nie realizujemy. Koszt alternatywny może się zmieniać w zależności od rozmiarów produkcji. Wklęsły kształt krzywej transformacji odzwierciedla ukryte założenia, że koszt alternatywny rośnie w miarę wzrostu produkcji, czyli za kolejne przyrosty ilości mieszkań musimy zapłacić rezygnacją z coraz większej ilości samochodów. Przyjmując założenie, że koszt alternatywny jest stały, a więc niezależny od wielkości produkcji, otrzymalibyśmy krzywą transformacji w postaci prostej łączącej punkty położone na osiach współrzędnych. 4. Pojęcie rynku. Rodzaje rynków W potocznym rozumieniu rynek oznacza miejsce (targowisko, plac), gdzie są sprzedawane i kupowane różnego rodzaju towary. Pojęcie rynek wywodzi się z niemieckiego słowa ring, określającego miejsce dokonywania wymiany handlowej. Z teoretycznego punktu widzenia przez rynek rozumie się ogół transakcji kupna i sprzedaży dóbr oraz ogół warunków, w których są zawierane transakcje wymienne między sprzedawcami oferującymi dobra a nabywcami reprezentującymi zapotrzebowanie na określone dobra. 1. 9

Niezależnie od formy na każdym rynku powstają ceny poszczególnych produktów i usług, a także kształtują się relacje cen między nimi. Cena jest pieniężnym wyrazem wartości wymiennej towaru; określa ona, ile jest warte jedno dobro w przeliczeniu na inne. Przykładowo, jeśli cena dobra X wynosi 10 zł, a cena dobra Y wynosi 5 zł, to oznacza, że jednostka dobra X jest warta tyle, co dwie jednostki dobra Y. We współczesnym świecie rynek może występować w wielu formach. Najstarszą formą rynku jest plac targowy (hala targowa), gdzie spotykają się kupujący i sprzedający w celu dokonania transakcji. Transakcje takie odbywają się w sposób niezmienny od wieków. Obecnie nowoczesna technika gromadzenia i przetwarzania informacji sprawia, że w wielu przypadkach podmioty transakcji nie muszą się spotykać bezpośrednio. Prezes włoskiej firmy z Palermo może dokonywać zakupów akcji na giełdzie w Paryżu, nie opuszczając swojego gabinetu; wystarczy kontakt z maklerem, który mając połączenia komputerowe z giełdami światowymi, może w krótkim czasie dokonać odpowiedniej operacji. W wielu państwach o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego konsumenci nie muszą bezpośrednio dokonywać zakupów w sklepach, gdyż mogą złożyć zamówienie przez Internet i otrzymać dostawę towarów prosto do domu. Występujące w gospodarce rynki można rozpatrzyć według różnych kryteriów. Biorąc pod uwagę zakres przestrzenny transakcji, rozróżnia się rynek lokalny, regionalny, krajowy, zagraniczny, międzynarodowy i światowy. Rodzaje rynku wg. zakresu przestrzennego transakcji rynek lokalny rynek zagraniczny rynek regionalny rynek krajowy rynek międzynarodowy rynek światowy Według kryterium przedmiotu wymiany można wyodrębnić rynek dóbr i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji (ziemi, pracy i kapitału w postaci rzeczowej i finansowej). Rodzaje rynku wg. kryterium przedmiotu wymiany rynek dóbr i usług konsumpcyjnych rynek czynników produkcji Rozpatrując rynek w ujęciu branżowym, rozróżnia się rynki poszczególnych towarów, np. rynek owoców i warzyw, zboża, materiałów budowlanych, odzieży. 1. 10

Ze względu na sytuację rynkową w zakresie relacji popytu i podaży można zaproponować podział rynku na rynek sprzedawcy (producenta) i rynek nabywcy (konsumenta). Rodzaje rynku ze względu na zakres relacji popytu i podaży rynek sprzedawcy (producenta) rynek nabywcy (konsumenta) Rynek sprzedawcy charakteryzuje się długotrwałym występowaniem zjawiska nadwyżkowego popytu (popyt na towary przewyższa ich podaż), co sprzyja dyktowaniu przez sprzedawców poziomu cen i warunków sprzedaży nabywcom. W skrócie można powiedzieć, że nabywca stoi w kolejce" do sprzedawcy, który jest królem". Z kolei istotą rynku nabywcy jest istnienie długotrwałej nadwyżki podaży nad popytem, która zapewnia nabywcom lepszą pozycję przetargową niż poprzednio. Ponadto rynki różnią się między sobą swobodą działania na nich podmiotów gospodarczych. Ze względu na to kryterium wyróżnia się rynek wolny i rynek regulowany. Rodzaje rynku ze względu na swobodę działania na nim podmiotów gospodarczych rynek wolny rynek regulowany Rynek jest wolny wówczas, gdy władza gospodarcza nie sprawuje nad nim bezpośredniej kontroli. Sprzedawcy i nabywcy mają swobodę w określaniu ilości sprzedawanych i nabywanych towarów oraz poziomu cen. Natomiast rynek regulowany charakteryzuje się tym, że władza gospodarcza pełni bezpośrednią kontrolę nad jego funkcjonowaniem. Narzędziami tej kontroli mogą być licencje udzielane uczestnikom wymiany, minimalne i maksymalne ceny itp. (Caban i inni 2001: 64). 5. Główne determinanty popytu i podaży Kluczowymi terminami w nauce ekonomii są pojęcia popytu i podaży. Pojęcie popyt jest związane z zachowaniem się na rynku konsumentów, którzy określają ilość i rodzaje nabywanych dóbr. Popyt jest to ilość dóbr, jaką nabywcy chcą zakupić po danej cenie i w danym czasie. 1. 11

Tak zdefiniowany popyt jest popytem efektywnym, co oznacza, ze chęć nabycia dobra jest poparta posiadaniem przez konsumenta odpowiednich dochodów. Wyróżnia się również popyt potencjalny, który wyraża potrzebę zakupu określonego dobra, nie mającą pokrycia w realnej sile nabywczej konsumenta. Popyt ten można inaczej określić jako popyt-marzenie. Popyt potencjalny jest więc najczęściej większy od efektywnego. Poprawa sytuacji dochodowej nabywcy zmniejsza różnicę między popytem potencjalnym a efektywnym. Popyt potencjalny jest analizowany przez przedsiębiorstwa przy planowaniu inwestycji i perspektywicznego poziomu produkcji. Popyt efektywny wpływa na poziom produkcji bieżącej (Peterson 1991: 75). Na podstawie empirycznych obserwacji dokonywanych na rynku warzyw i owoców można stwierdzić, że ilość jakiegoś dobra nabywana przez konsumentów w określonym czasie zależy od poziomu jego ceny. Im wyższa jest cena jakiegoś dobra, ceteris paribus (przy założeniu niezmienności pozostałych czynników), tym mniejszą jego ilość konsumenci będą skłonni nabyć. Natomiast wraz ze spadkiem ceny rynkowej dobra, ceteris paribus, konsumenci będą zwiększać liczbę nabywanych jednostek tego dobra. A zatem miedzy zmianami cen i popytu na dane dobro istnieje zależność odwrotna (ujemna). Zależność ta jest w literaturze ekonomicznej znana jako prawo popytu i została wprowadzona do ekonomii przez słynnego ekonomistę angielskiego, Alfreda Marshalla (1842-1924). Zestawienie wielkości popytu na określone dobro dla różnych wysokości ceny pozwala wykreślić krzywą popytu, oznaczoną na rysunku literami DD (od ang. demand - popyt). Krzywa popytu wskazuje ilości dobra, jakie konsumenci chcą nabyć przy każdym poziomie ceny w danym okresie (rysunek 2). W tabeli 2 jest przedstawione hipotetyczne kształtowanie się popytu na mandarynki. Popyt jest ukazany jako zestaw różnych ilości mandarynek, które konsumenci będą kupować przy różnych cenach. Kiedy cena mandarynek rośnie, wielkość zakupów tego dobra spada, i vice versa. To samo można przedstawić za pomocą wykresu. Punkty zaznaczone na krzywej popytu odpowiadają poszczególnym transakcjom zamieszczonym w tablicy 1. Należy zwrócić uwagę, ze jakakolwiek zmiana ceny (wzrost lub spadek) powoduje przesunięcie się popytu (ruch popytu) jedynie wzdłuż danej krzywej popytu; przy wzroście ceny ruch odbywa się w górę, a przy spadku w dół. Tabela 2. Popyt na mandarynki (wielkości hipotetyczne). Cena 1 kg (w zł) 6 5 4 3 2 1 Popyt zgłaszany tygodniowo (w kg) 8 11 15 20 27 38 Symbol kombinacji A B C D E F 1. 12

Rysunek 2. Krzywa popytu na mandarynki. Cena (P) 7 6 5 4 3 2 1 A B C D E F 0 0 10 20 30 40 Wielkość popytu (D) Popyt na mandarynki zmienia się również w zależności od kształtowania się czynników pozacenowych (innych niż cena), np. dochodów konsumentów. Wzrost lub spadek dochodów konsumentów wywołuje przesuwanie się krzywej popytu w górę lub w dół w stosunku do krzywej początkowej. Problem ten będzie wyjaśniony w dalszej części rozważań o popycie. Krzywa popytu opada od lewej ku prawej stronie, przy założeniu ceteris paribus. Ta ważna właściwość krzywej popytu wynika z faktu, że wpływ zmiany ceny dobra na popyt może wywołać dwa rodzaje efektów: substytucyjny, dochodowy. Efekt substytucyjny zmiany ceny polega na tym, że przy obniżce ceny danego dobra (i stałości cen pozostałych dóbr) staje się ono relatywnie tańsze i konsumenci mogą zastąpić nim inne dobra. Natomiast w przypadku wzrostu ceny danego dobra konsumenci mogą zaspokajać swoje potrzeby za pomocą innych dóbr (substytutów), które są relatywnie tańsze. Istota efektu dochodowego zmiany ceny sprowadza się do tego, że przy obniżce ceny danego dobra siła nabywcza konsumentów wzrasta, gdyż przy stałym dochodzie nominalnym konsumenci mogą zwiększyć swoje zakupy taniejącego dobra. I odwrotnie, wzrost ceny powoduje zmniejszenie siły nabywczej konsumentów, którzy są zmuszeni ograniczyć zakupy drożejącego dobra (Milewski, Kwiatkowski 2005: 47-48). Cena jest ważnym, ale nie jedynym czynnikiem determinującym popyt. Najistotniejszymi pozacenowymi czynnikami wpływającymi na rozmiary popytu są: dochody konsumentów, 1. 13

ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych, moda i gusty (preferencje) nabywców, przewidywanie zmian cen i dochodów, efekty naśladownictwa i demonstracji, liczba i struktura ludności. Pozacenowe czynniki wpływające na rozmiar popytu dochody konsumentów ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych moda i gusty (preferencje) nabywców przewidywanie zmian cen i dochodów efekty naśladownictwa i demonstracji liczba i struktura ludności Dochody konsumentów. W większości przypadków wzrost realnych dochodów konsumentów powoduje zwiększenie popytu, a spadek dochodów - zmniejszenie popytu na dobra. Zależność ta nie ma charakteru absolutnego. Istnieją bowiem takie dobra, na które popyt spada w miarę wzrostu dochodów konsumentów. Na przykład wzrost dochodów wywołuje spadek popytu na dobra niższego rzędu (ziemniaki, makarony, mięso niskiej jakości itp.). Wraz z podnoszeniem się poziomu życia konsumenci ograniczają zakupy tych dóbr na rzecz dóbr lepszej jakości. Ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych. Z obserwacji zjawisk rynkowych wynika, że na rynku istnieją liczne powiązania między cenami i popytem na różne dobra. Zmiany ceny jednego dobra oddziałują na rozmiary popytu na inne dobra. Kierunek tego oddziaływania zależy od tego, czy analizowane dobra należą do kategorii substytutów, czy dóbr komplementarnych. Dobra substytucyjne to takie dobra, które mogą się zastępować w zaspokajaniu określonej potrzeby (np. pomarańcze i mandarynki, ryby i mięso); natomiast dobra komplementarne uzupełniają się w zaspokajaniu określonej potrzeby, tzn. są one konsumowane razem (np. herbata i cukier, aparat fotograficzny i film). Jeśli w danym okresie cena pomarańczy wzrośnie (przy nie zmienionej cenie mandarynek), to można przypuszczać, że wzrośnie popyt na mandarynki, które staną się relatywnie tańsze. Z kolei w przypadku dóbr komplementarnych wzrost (spadek) ceny na dane dobro, np. aparaty fotograficzne (przy nie zmienionej cenie drugiego dobra), może wywołać spadek (wzrost) popytu na drugie dobra, np. filmy. 1. 14

Moda i gusty (preferencje) nabywców. Popyt na niektóre dobra podlega dużym i częstym zmianom. Jest to szczególnie widoczne w odniesieniu do dóbr, o zakupach których decydują zmiany mody, gustów i przyzwyczajeń konsumentów. Klasycznymi przykładami takich dóbr są: odzież, obuwie, usługi przemysłu rozrywkowego. Zmiany trendów mody w kierunku zwiększenia zainteresowania danym asortymentem odzieży damskiej powodują wzrost popytu na ten produkt, i na odwrót. W ciągu ostatnich kilkunastu lat w krajach wysoko rozwiniętych nastąpiły istotne zmiany w świadomości wielu konsumentów, manifestujące się dużą popularnością tzw. zdrowego stylu życia. Spowodowało to ogromne konsekwencje w zmianach popytu na pewne rodzaje żywności: spadł popyt na mięso i tłuszcze zwierzęce, które uznaje się za niezdrowe, natomiast wzrósł popyt na ryby, owoce i warzywa. Przewidywanie zmian cen i dochodów. Na wielkość popytu wywierają określony wpływ również oczekiwania konsumentów dotyczące zmian cen i dochodów. Konsumenci mogą antycypować zakupy pewnych dóbr, jeśli przewidują, że w niedługim czasie znacznie wzrosną ich ceny. Antycypacja w tej dziedzinie występuje z dużym natężeniem w okresach wysokiej i długotrwałej inflacji. Natomiast gdy spodziewany jest spadek ceny jakiegoś dobra, nabywcy mogą ograniczyć swój bieżący popyt, aby móc zakupić więcej danego dobra w przyszłości. Podobny wpływ na wielkość popytu wywierają oczekiwania związane ze zmianą przyszłych dochodów. Przewidywany wzrost dochodów może skłaniać konsumentów do zwiększonych zakupów na raty, które będą spłacane z przyszłych dochodów. Efekty naśladownictwa i demonstracji. Niektórzy konsumenci nie chcą się wyróżniać i starają się posiadać to, co inni, ubierać się podobnie, wyposażać swoje mieszkanie w podobny sposób itp. Zjawisko to jest określane mianem efektu naśladownictwa. Efekt ten występuje wtedy, gdy popyt indywidualnych konsumentów jest zgodny z popytem większości. Część konsumentów podlega oddziaływaniu innego efektu, który polega na ich dążeniu do podkreślania swojego prestiżu lub poziomu zamożności. Ta grupa konsumentów zachowuje się inaczej niż przeciętny konsument, nabywają oni dobra rzadko kupowane przez innych i drogie, a jednocześnie ograniczają lub w ogóle eliminują zakupy dóbr masowo nabywanych przez przeciętnego konsumenta. Korzyść konsumpcyjna, jaką osiągają ci ekskluzywni konsumenci, wyraża się głównie w demonstrowaniu olbrzymich możliwości finansowych i bogactwa materialnego. Zjawisko to nosi nazwę efektu demonstracji. Liczba i struktura ludności. Zmiany liczby ludności i jej struktury w różnych przekrojach (np. według płci, wieku, wykształcenia, miejsca zatrudnienia) wpływają na wielkość i strukturę popytu. Wzrost liczby urodzeń spowoduje zwiększenie popytu na zabawki, odżywki dla dzieci, usługi w zakresie opieki nad dziećmi itp. Zmiany poziomu wykształcenia społeczeństwa mogą w istotny sposób zmodyfikować nawyki konsumpcyjne, czyli wpłynąć na zmianę struktury popytu. W odróżnieniu od ceny, której zmiany powodują ruchy popytu wzdłuż krzywej (w górę lub w dół), czynniki pozacenowe oddziałują na krzywą popytu inaczej. Czynniki te przesuwają całą krzywą popytu w prawo lub w lewo w zależności od tego, czy w wyniku ich działania popyt rośnie, czy maleje. Ilustracją tego problemu jest rysunek 3. 1. 15

Rysunek 3. Przesunięcia krzywej popytu. Wzrost popytu przy stałej cenie danego dobra może wynikać np. ze wzrostu dochodów konsumentów lub działania efektu naśladownictwa. Na wykresie znajduje to odzwierciedlenie w przesunięciu się krzywej popytu w prawo z D 1D 1 d D 3D 3. Natomiast spadek popytu (przy stałej cenie) spowodowany zmniejszeniem dochodów konsumentów przejawia się przesunięciem krzywej popytu w lewo z D 1D 1 do D 2D 2. Typowe krzywe popytu mają nachylenie ujemne, czyli odzwierciedlają normalną reakcję popytu na zmiany cen: przy wzroście ceny popyt spada, natomiast przy spadku ceny popyt rośnie. Na rynku występują jednak przypadki, które charakteryzują się nietypowymi (paradoksalnymi) reakcjami popytu na zmiany cen. Oznaczają one, że zmiany cen i popytu są jednokierunkowe, tzn. wzrost cen może spowodować nie spadek, lecz wzrost popytu. W literaturze ekonomicznej wyróżnia się trzy takie paradoksy: Giffena, Veblena i spekulacyjny (Caban 2001: 70). Pierwszy z tych paradoksów został opisany i wytłumaczony przez angielskiego statystyka Roberta Giffena, który w końcu XIX w. badał w Irlandii zachowania konsumpcyjne najuboższych rodzin. Paradoks Giffena jest związany z dochodowym efektem zmiany cen niektórych dóbr żywnościowych niższego rzędu (chleb, ziemniaki itp.). Wzrost ceny jakiegoś dobra niższego rzędu, którego udział w ogólnych wydatkach ubogich grup konsumentów jest wysoki, obniża ich dochody realne; powoduje to wzrost popytu na to dobro, gdyż mimo wzrostu ceny jest ono nadal relatywnie tanie w porównaniu z innymi artykułami żywnościowymi. R. Giffen zaobserwował ze zdziwieniem, że wzrost ceny chleba zwiększa popyt na chleb, zgłaszany przez konsumentów ubogich. Spadek dochodów realnych, wywołany wzrostem cen chleba, zmusił ubogą ludność do zmiany struktury konsumpcji: ograniczenia spożycia droższych rodzajów żywności na rzecz artykułów tańszych, czyli chleba, który mimo wzrostu ceny był nadal najtańszym źródłem pożywienia dla najuboższych 1. 16

Irlandczyków. Uogólniając można powiedzieć, że w przypadku opisanym przez R. Giffena efekt dochodowy zmiany cen jest silniejszy niż efekt substytucyjny. Sytuacja taka występuje wówczas, gdy przeważająca część budżetu konsumenta jest przeznaczana na dobra niższego rzędu. Dobra niższego rzędu, w odniesieniu do których wzrost ceny wywołuje wystąpienie efektu dochodowego silniejszego od efektu substytucyjnego, określa się mianem dóbr Giffena. Drugim przypadkiem wzrostu popytu na dane dobro w wyniku podniesienia poziomu jego ceny jest paradoks Veblena, nazywany również efektem prestiżowym. Paradoks ten dotyczy dóbr luksusowych, których posiadanie stanowi wyróżnik wysokiego statusu społecznego najbogatszych warstw konsumentów. T. Veblen (1857-1929), ekonomista amerykański żyjący na przełomie XIX i XX w., stwierdził, że najbogatsi konsumenci nabywają dobra luksusowe (biżuterię, futra, drogie samochody itp.) nie tyle ze względu na ich wysokie walory użytkowe, ile z powodu ich wysokiej ceny. Ponieważ dobra te stanowią przedmiot konsumpcji ostentacyjnej i mają wysoką rangę ze względu na ich wysoką cenę, więc obniżenie ceny tych dóbr powoduje spadek popytu. Po prostu dobra te stają się dostępne dla większego kręgu odbiorców i tym samym tracą charakter dóbr prestiżowych. Paradoks spekulacyjny powstaje na gruncie oczekiwań konsumentów co do kształtowania się cen w przyszłości. Jeśli panuje przekonanie, że cena danego dobra w przyszłości będzie nadal rosła, to popyt ulega zwiększeniu, co wywołuje dalszy wzrost ceny. W przypadku spadku cen nabywcy ograniczają zakupy, gdyż przewidują spadek cen w przyszłości. Paradoks spekulacyjny można zaobserwować na giełdach towarowych i kapitałowych. Na giełdzie papierów wartościowych powszechnie stosowana jest gra na hossę, czyli na zwyżkę kursów akcji, lub na bessę, czyli obniżkę kursów akcji. W odniesieniu do podaży analiza rynku dotyczy producenta (lub sprzedawcy). Podaż jest definiowana jako ilość dobra, jaką producenci zamierzają sprzedać po danej cenie i w danym okresie. Jest to ilość, jaką rzeczywiście są oni gotowi dostarczyć na rynek, a nie jaką chcieliby sprzedać. Konsumenci mogą oczywiście nie kupić wszystkich dóbr zaoferowanych przez producentów, jak również mogą zgłosić popyt przewyższający podaż. Podobnie jak w przypadku popytu również podaż jest silnie związana z ceną. Prawo podaży głosi, że wraz ze wzrostem (spadkiem) ceny dobra rośnie (spada) ilość dostarczanych przez producentów dóbr przy założeniu ceteris paribus. Zależność między ceną a podażą jest zatem jednokierunkowa. Ilustracją graficzną zależności między ceną a podażą jest krzywa podaży, która wskazuje ilość dobra, jaką producenci zamierzają sprzedać przy danej cenie w danym okresie. Krzywa podaży jest przedstawiona na rysunku 3, opracowanym na podstawie tablicy 2. 1. 17

Z analizy krzywej podaży wynikają następujące wnioski: zmiany ceny i podaży są jednokierunkowe, w odróżnieniu od opadającej krzywej popytu krzywa podaży wzrasta ku prawej stronie, wzrost ceny powoduje ruch po krzywej podaży w górę, obniżenie ceny wywołuje ruch po krzywej w dół. Wnioski z analizy krzywej podaży zmiany ceny i podaży są jednokierunkowe w odróżnieniu od opadającej krzywej popytu krzywa podaży wzrasta ku prawej stronie wzrost ceny powoduje ruch po krzywej podaży w górę obniżenie ceny wywołuje ruch po krzywej w dół Tablica 2. Podaż mandarynek (wielkości hipotetyczne). Cena 1 kg (w zł) 6 5 4 3 2 1 Wielkość podaży tygodniowo (w kg) 38 33 28 20 14 6 Symbol kombinacji A B C D E F 1. 18

Cena (P) Rysunek 3. Krzywa podaży mandarynek. 7 6 5 4 3 2 1 0 S A B C D E F 0 10 20 30 40 Wielkość Popytu (D) Kształt krzywej podaży jest efektem założenia, że producenci dążą do osiągnięcia maksymalnych zysków. Założenie to pozwala zrozumieć, dlaczego krzywa podaży wznosi się z lewej strony na prawą, tzn. dlaczego producenci zwiększają podaż przy wyższych cenach. Podaż rośnie dlatego, że wzrost ceny podnosi opłacalność produkcji i przyciąga nowych producentów do wejścia do danej branży. Z kolei obniżenie ceny powoduje spadek opłacalności produkcji i tym samym ograniczenie podaży. Spadek ceny może zmusić mniej efektywne firmy do opuszczenia danej branży. Na podaż oddziałuje również wiele czynników pozacenowych. Większość tych czynników stanowią wewnętrzne uwarunkowania decyzji przedsiębiorstw o wielkości sprzedaży. Głównymi czynnikami pozacenowymi są (Begg i inni 2003: 93-94): koszty produkcji, postęp techniczny, podatki i subsydia, przewidywane zmiany cen, interwencja państwa, warunki klimatyczne. 1. 19

Pozacenowe czynniki wpływające na rozmiar podaży koszty produkcji postęp techniczny podatki i subsydia przewidywane zmiany cen interwencja paostwa warunki klimatyczne Koszty produkcji. Zmiana kosztów produkcji jest najczęściej spowodowana zmianami cen czynników produkcji. Podniesienie ich poziomu, prowadzące do wzrostu płac, opłat za energię, wydatków na surowce i materiały, stóp procentowych od kredytów itp., obniża, ceteris paribus, opłacalność produkcji i ogranicza ilość towarów oferowanych przez producentów. W takiej sytuacji krzywa podaży przesuwa się w górę. Natomiast spadek cen czynników produkcji podnosi opłacalność produkcji i zwiększa podaż. Krzywa podaży przesuwa się wówczas w dół. Postęp techniczny. Wprowadzenie nowoczesnych technologii umożliwia wytwarzanie dóbr przy mniejszych nakładach czynników produkcji, co w efekcie powoduje obniżenie kosztów wytwarzania i wzrost zyskowności produkcji. W konsekwencji można osiągnąć większą produkcję przy danych zasobach czynników i zaoferowanie rynkowi większej ilości danego dobra. Przy pozostałych czynnikach stałych (przy danych cenach) postęp techniczny przesuwa krzywą podaży w dół, co oznacza wzrost produkcji. Podatki i subsydia. Nałożenie na dobro takiego podatku, jak np. podatek od wartości dodanej (VAT), powoduje takie same skutki, jak wzrost kosztów produkcji, czyli przesuwa krzywą podaży w górę, co oznacza spadek podaży. W podobny sposób, ale w przeciwnym kierunku, wpływają na podaż subsydia (dopłaty), które wywołują taki sam efekt, jak zmniejszenie kosztów produkcji. Należy zauważyć, że inne rodzaje podatków nie powodują przesunięcia krzywej podaży. Przykładem takiego podatku jest podatek od zysku, który nie jest bezpośrednio powiązany z kosztami produkcji. Przewidywane zmiany cen. Oczekiwania dotyczące poziomu przyszłych cen zarówno danego dobra, jak i czynników produkcji mogą rzutować na decyzje produkcyjne. Jeżeli jest przewidywany wzrost cen danego dobra w przyszłości, to bieżąca oferta rynkowa może się zmniejszyć. Odwrotnie, przewidywanie spadku cen może się przyczynić do zwiększenia oferty rynkowej. 1. 20

Interwencja państwa. Niektóre decyzje podejmowane przez instytucje państwowe mogą rzutować na rozmiary podaży. Na przykład wprowadzenie rygorystycznych przepisów dotyczących ochrony środowiska naturalnego i bezpieczeństwa pracy najczęściej prowadzi do wzrostu kosztów produkcji i może wywołać spadek podaży. Warunki klimatyczne. Zmiana pogody silnie wpływa na podaż produktów rolnych. Bardzo korzystne warunki pogodowe prowadzą do rekordowych zbiorów, a nie sprzyjająca pogoda powoduje przeciwne skutki. Wielkość zbiorów płodów rolnych wpływa na koszty produkcji rolnej. Jeżeli dzięki dobrej pogodzie zwiększają się zbiory zboża z jednego hektara, to koszt wyprodukowania jednej tony zmniejsza się. Korzystne warunki klimatyczne przesuwają krzywą podaży w dół, natomiast złe warunki przesuwają ją w górę. Wszystkie przedstawione wyżej czynniki pozacenowe powodują przesunięcia krzywej podaży w dół lub w górę, w zależności od tego, czy podaż wzrośnie, czy zmaleje (zob. rysunek 4). Rysunek 4. Przesunięcia krzywej podaży. Wzrost podaży wyraża się przesunięciem krzywej podaży z S 1S 1 do S 2S 2. Spadek podaży powoduje natomiast przesunięcie krzywej podaży z S 1S 1 do S 3S 3. 6. Równowaga rynkowa W dotychczasowych rozważaniach zostały opisane dwie strony mechanizmu rynkowego - popyt i podaż. Przedstawienie na wspólnym wykresie krzywej popytu na dane dobro i krzywej podaży umożliwia wyjaśnienie interakcji między tymi dwoma stronami rynku (rysunek 5). Punkt przecięcia się krzywej popytu i krzywej podaży, R, wyznacza cenę równowagi rynkowej, czyli cenę równoważącą wielkości popytu i podaży. Cena równowagi jest ceną, która oczyszcza" rynek, tzn. że przy tej cenie nie występują na rynku nadwyżki popytu ani podaży. Przy cenie równowagi rynkowej wielkość podaży oferowanej przez 1. 21

sprzedających odpowiada bowiem dokładnie wielkości popytu zgłaszanego przez nabywców, czyli ilość dóbr dostarczanych na rynek równa się ilości dóbr pożądanych. Ilość tę nazywamy ilością równowagi (Caban i inni 2001: 74). Z rysunku 5 wynika, że ilość równowagi wynosi 20 kg mandarynek przy cenie 3 zł za kilogram. Przy cenie faktycznej wyższej od ceny równowagi, wynoszącej np. 4 zł, popyt ukształtuje się na poziomie 15 kg, a podaż osiągnie 28 kg. Pojawi się wtedy nadwyżka podaży nad popytem, wynosząca 13 kg, zaznaczona na rysunku 6 powyżej punktu R. Nadwyżka ta, nazywana nadwyżką rynkową, jest ilością towaru, o którą wielkość podaży przewyższa wielkość popytu przy danym poziomie ceny. Rysunek 5. Równowaga rynkowa. Rysunek 6. Nadwyżka rynkowa. 1. 22

W tej sytuacji producenci (sprzedawcy) będą zmuszeni konkurować między sobą, oferując sprzedaż po niższej cenie w celu pozbycia się nadwyżki podaży. Spowoduje to zmniejszenie dostaw na rynek przez producentów, a jednocześnie zachęci nabywców do zwiększenia zakupów (pokazują to strzałki skierowane w dół). Skutkiem tego będzie zmniejszanie się tej nadwyżki, aż do jej całkowitej redukcji przy cenie 3 zł i ofercie 20 kg. Rysunek 7. Niedobór rynkowy. Z kolei przy cenie faktycznej niższej od ceny równowagi powstaje niedobór rynkowy, co znaczy, że wielkość popytu przewyższa wielkość podaży. Sytuację tę ilustruje rysunek 7. Przy cenie wynoszącej 2 zł popyt kształtuje się na poziomie 27 kg. Niedobór rynkowy zaznaczony jest na wykresie poniżej punktu R. Podobnie jak w przypadku występowania nadwyżki rynkowej, mechanizm konkurencji skoryguje rozbieżność między wielkością popytu i podaży. Konkurencja między nabywcami będzie pchała cenę w górę w kierunku punktu równowagi rynkowej. Rosnąca cena zacznie zachęcać producentów do zwiększania rozmiarów podaży, a jednocześnie będzie eliminowała z rynku nabywców, których nie stać na zakup dóbr po wyższej cenie. W efekcie będzie się zmniejszać niedobór rynkowy, aż do jego całkowitej redukcji przy cenie 3 zł i ofercie 20 kg (pokazują to na wykresie strzałki skierowane w górę). Cena równowagi rynkowej będzie się utrzymywać dopóty, dopóki jakaś siła nie spowoduje przesunięcia krzywej podaży, co doprowadzi do ukształtowania się nowej ceny równowagi. Dotychczas stwierdziliśmy, że pod wpływem działania czynników pozacenowych zarówno popyt, jak i podaż ulegają zmianie. Obecnie analiza będzie dotyczyła sposobu, w jaki zmiany te oddziałują na cenę i ilość równowagi (rozmiary popytu i podaży). Wpływ zmiany popytu na cenę i ilość równowagi jest przedstawiony na rysunku 8. w analizie tej przyjmujemy założenie o stałości podaży. 1. 23

Cena (P) P 2 R 1 Zmiana jakiegoś czynnika pozacenowego determinującego popyt, np. wzrost realnych dochodów konsumentów, wzrost zainteresowania danym dobrem w wyniku działania efektu naśladownictwa, powoduje, że przy danej cenie wzrasta popyt na to dobro. Następuje więc przesunięcie krzywej popytu w górę (z D 1D 1 do D 2D 2) i zmiana warunków równowagi, przejawiająca się we wzroście zarówno ceny równowagi (z P 1 do P 2), jak i ilości równowagi ( z Q 1 do Q 2). Sytuacja ta jest pokazana na rysunku 8a. natomiast na rysunku 8b jest przedstawione przesunięcie krzywej popytu w dół, spowodowane np. spadkiem realnych dochodów konsumentów. Podobną analizę można przeprowadzić w odniesieniu do podaży. Zmiana podaży następuje pod wpływem zmiany któregokolwiek z pozacenowych czynników określających podaż, np. mogą to być ceny czynników produkcji lub postęp techniczny. Wpływ zmiany podaży na cenę równowagi i ilość równowagi jest przedstawiony na rysunku 9. Należy dodać, ze założeniem analizy jest niezmienność krzywej popytu. Poprawa warunków wytwarzania w wyniku zastosowania nowoczesnej metody produkcji spowoduje wzrost podaży. Krzywa podaży S 1S 1 przesunie się w dół na pozycję S 2S 2. Jej przecięcie się z krzywą popytu w punkcie R 2 określi nową, niższą cenę równowagi P 2 i nowe, większe ilości równowagi Q 2 (rysunek 9a). Natomiast pogorszenie się warunków wytwarzania związane ze wzrostem cen czynników produkcji spowoduje spadek podaży. Wówczas krzywa podaży S 1S 1 przesunie się w górę na pozycje S 2S 2. W punkcie przecięcia z krzywą popytu zostanie wyznaczony nowy punkt równowagi R 2, jak również odpowiadająca mu nowa, wyższa cena P 2 oraz nowe, mniejsze ilości równowagi Q 2 (rysunek 9b). Rysunek 8a. Skutki zmiany popytu wzrost popytu. D 1 D 2 S R 2 P 1 S D 1 D 2 0 Q 1 Q 2 Popyt/Podaż (Q) 1. 24

Cena (P) Cena (P) P 1 R 2 Rysunek 8b. Skutki zmiany popytu - spadek popytu. D 2 D 1 S R 1 P 2 S D 2 D 1 0 Q 2 Q 1 Popyt/Podaż (Q) Rysunek 9a. Skutki zmiany podaży - wzrost podaży. D S 1 S 2 P 1 R 1 P 2 S 1 R 2 D S 2 0 Q 1 Q 2 Popyt/Podaż (Q) 1. 25

Cena (P) Rysunek 9b. Skutki zmiany podaży - spadek podaży. D S 2 S 1 P 2 R 2 P 1 S 2 R 1 D S 1 0 Q 2 Q 1 Popyt/Podaż (Q) W realnej gospodarce na rynku danego dobra najczęściej występują jednocześnie zmiany popytu i podaży. W zależności od układu krzywych popytu i krzywych podaży następuje przemieszczanie się punktu równowagi rynkowej. Wszystkie możliwe układy, powstające z przesunięć obu krzywych, można uzyskać, nakładając na siebie rysunki 8 i 9. Powstaje wówczas osiem możliwych do osiągnięcia punktów równowagi, zależnych od przesunięć krzywych popytu i krzywych podaży. Przedstawione wyżej rozważania oddają istotę działania mechanizmu rynkowego w warunkach wolnego rynku. Zgodnie z jego istotą każda zmiana parametrów rynkowych (ceny, popytu, podaży)wywołuje określone procesy adaptacyjne i samoczynne równoważenie rynku. Jakakolwiek nierównowaga między tymi parametrami uruchamia reakcje producentów i nabywców które doprowadzają popyt i podaż do stanu równowagi, osiąganego przy cenie równowagi rynkowej. 7. Elastyczność popytu i elastyczność podaży Elastyczność popytu służy mierzeniu siły, z jaką wielkość popytu reaguje na zmiany czynnika określającego popyt (głównie ceny i dochodu). 1. 26

W zależności od tego, który z tych czynników wpływa na wielkość popytu, rozróżnia się trzy rodzaje elastyczności popytu: elastyczność cenową popytu, elastyczność mieszaną popytu (określaną również mianem elastyczności krzyżowej popytu), elastyczność dochodową popytu. Rodzaje elastyczności popytu elastycznośd cenowa popytu elastycznośd mieszana popytu elastycznośd dochodowa popytu Elastyczność cenowa popytu mierzy siłę reakcji popytu na zmiany cen danego dobra. Formułę elastyczności cenowej popytu można przedstawić w postaci stosunku procentowej zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany ceny danego dobra przy założeniu ceteris paribus. W formie algebraicznej można to zapisać w następujący sposób (Caban 2001: 84): E PD = - Procentowa zmiana wielkości popytu( D) Procentowa zmiana ceny ( P) = - D1 D D0 P1 P0 P 0 0 = - D D0 P P 0 lub E PD = - D D 0 : P D = - P P 0 P 0, D 0 gdzie: E PD współczynnik elastyczności cenowej popytu, D 0 i D 1 wielkość popytu początkowa i w okresie obliczeniowym, P 0 i P 1 cena danego dobra początkowa i w okresie obliczeniowym, D przyrost (zmiana absolutna) popytu, P przyrost ceny. Ponieważ zmiany popytu i zmiany ceny są różnokierunkowe, w celu uniknięcia ujemnych wartości współczynnika elastyczności cenowej popytu umieszczamy przed wzorem znak minus (-) i uzyskujemy wtedy dodatnie wartości tego współczynnika. Należy pamiętać, że zmiana popytu była wywołana wyłącznie zmianą ceny. Inne czynniki, które mogłyby wpłynąć na wielkość popytu (np. dochód nabywców, ceny biletów do kina), nie uległy zmianie. 1. 27

Skrótowo można powiedzieć, że w analizowanym przykładzie zmianie (spadkowi) ceny biletu towarzyszy więcej niż proporcjonalna zmiana (wzrost) popytu. Stosunek ten wynosi 1:1,66, a więc popyt jest w tym przypadku bardzo wrażliwy na zmiany ceny. W analizie ekonomicznej wyróżnia się pięć podstawowych kategorii (rodzajów) elastyczności cenowej popytu, przy czym podstawą klasyfikacji jest wartość współczynnika elastyczności. Są to popyt proporcjonalny, elastyczny, nieelastyczny, doskonale elastyczny i sztywny. Rodzaje elastyczności cenowej popytu popyt proporcjonalny popyt elastyczny popyt nieelastyczny popyt doskonale elastyczny popyt sztywny W przypadku, gdy współczynnik elastyczności cenowej popytu jest równy jedności (E PD = 1), taki popyt określa się jako proporcjonalny lub o elastyczności wzorcowej. Oznacza to, że określonej procentowej zmianie ceny odpowiada dokładnie taka sama procentowa zmiana wielkości popytu, dokonująca się jednak w przeciwnym kierunku. Na przykład wzrost ceny o 7% powoduje zmniejszenie popytu także o 7%. Jeśli współczynnik elastyczności cenowej popytu jest większy od jedności (E PD > 1), to popyt jest nazywany elastycznym lub o elastyczności wysokiej. Wówczas procentowa zmiana popytu jest większa niż procentowa zmiana ceny danego dobra. Na przykład wzrost ceny o 10% powoduje spadek popytu o 20%, czyli E PD = 2. Natomiast, gdy współczynnik ten jest mniejszy od jedności i większy od zera (0 < E PD < 1), to taki popyt określa się jako nieelastyczny lub o elastyczności niskiej. W tym przypadku procentowa zmiana popytu jest mniejsza niż procentowa zmiana ceny. Popyt jest relatywnie niewrażliwy na zmianę ceny. Na przykład jedli obniżka cen o 10% spowoduje wzrost popytu o 2%, to współczynnik wyniesie 0,2. Gdy współczynnik elastyczności cenowej popytu zmierza do nieskończoności (E PD ), to popyt jest doskonale elastyczny. Oznacza to, że dla danej ceny popyt może przybierać dowolne rozmiary. Przy danym poziomie ceny producent sprzeda całą wielkość swojej produkcji, a przy niewielkiej zmianie ceny w górę przez jednego producenta wszyscy klienci szybko przeniosą się do innego producenta, który ceny nie zmienił. Występują wówczas warunki tzw. konkurencji doskonałej, w której żaden uczestnik wymiany handlowej nie ma wpływu na poziom ceny. W przypadku gdy zmiana ceny nie wywołuje żadnej zmiany wielkości popytu, czyli E PD = 0, popyt jest doskonale nieelastyczny lub sztywny. A zatem dla dowolnej zmiany ceny zmiana popytu jest równa zeru, co oznacza, że współczynnik elastyczności cenowej popytu też jest równy zeru. Niską elastycznością cenową popytu charakteryzują się dobra pierwszej potrzeby, takie jak mleko, pieczywo, mąka, powszechnie używana odzież itp. Nawet znaczna zmiana cen tych dóbr powoduje tylko 1. 28