Krok... w kierunku kreatywności 1
2
Mariola Jąder Krok... w kierunku kreatywności Zabawy i ćwiczenia Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2008 3
Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005 Recenzent: dr hab. Krzysztof J. Szmidt Redakcja wydawnicza: Daria Loska Projekt okładki: Agata Fuks Korekta: Agnieszka Hebda ISBN 978-83-7308-701-9 Oficyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie III, Kraków 2008 4
Spis treści Od Autorki...17 Zabawy i ćwiczenia rozwijające poczucie bezpieczeństwa i samopoznanie...11 Rozwijanie ekspresji twórczej...17 1. Werbalnej...17 2. Plastycznej...28 3. Muzycznej...33 4. Ruchowo-pantomimicznej...38 Rozwijanie myślenia wyobrażeniowego...41 Rozwijanie zdolności skojarzeniowych transformacje, analogie i metafory...48 Przykłady metod i technik twórczego rozwiązywania problemów...62 Techniki dyskusyjne...68 Literatura...73 5
6
Od Autorki Problematyka stymulowania twórczości i metod rozwijania potencjału twórczego staje się w ostatnich latach coraz bardziej popularna. Zajmują się nią przedstawiciele tak różnych dyscyplin naukowych, jak: filozofia, psychologia, pedagogika, socjologia, nauka o zarządzaniu i przedsiębiorczości, inwentyka techniczna, a nawet parapsychologia. Ukazuje się na ten temat coraz więcej opracowań. Mimo obfitości publikacji, brak jeszcze należycie zweryfikowanych empirycznie koncepcji teoretyczno-dydaktycznych i rozbudowanej dostatecznie metodyki kształcenia twórczego. Powstały jednakże pierwsze publikacje programów dla młodzieży szkół średnich i dzieci szkół podstawowych autorstwa K. J. Szmidta (zob. K. J. Szmidt, B. Rakowiecka, K. Okraszewski, 1997; K. J. Szmidt, J. Bonar, 1998b). Niniejsze opracowanie zaś jest jednym z pierwszych tego typu zbiorów ćwiczeń i zabaw dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym i tworzy integralną część programu edukacyjnego Krok... w kierunku kreatywności. Wielu z potencjalnych czytelników może życzliwie odnieść się do tezy, że należy rozwijać myślenie twórcze u młodzieży. Ale czy można odnieść to stwierdzenie do założeń pracy z małymi dziećmi? Kontynuując myśl E. Nęcki (E. Nęcka, 1998), można postawić co najmniej trzy pytania: 1. Czy trenowanie (stymulowanie, rozwijanie) twórczości u dzieci w wieku 3 7 lat jest w ogóle możliwe? 2. Jeśli tak, to czy warto się tym zajmować? 3. Jeśli tak, to w jaki sposób to czynić? Ponieważ opracowanie to w całości jest odpowiedzią na pytanie trzecie, zastanówmy się jeszcze nad pytaniem pierwszym i drugim. Trenowanie twórczości jest możliwe tylko pod warunkiem, że przedmiot naszych oddziaływań, czyli myślenie i działanie twórcze, potraktujemy tak samo, jak każdy inny rodzaj aktywności dziecka. Jeżeli jest możliwe 7
ćwiczenie np. pamięci, dlaczego nie mielibyśmy ćwiczyć myślenia twórczego? Z punktu widzenia psychologii poznawczej różnica jest tu mało istotna, a poziom złożoności funkcji całkowicie porównywalny. Pojęcie twórczości posiada jeszcze często wokół siebie otoczkę mityczności, magiczności i czegoś nadzwyczajnego, tajemniczego, niedającego się ogarnąć. Spójrzmy zatem na twórczość inaczej, jako na świadome działanie skierowane na rozwój wybranych procesów myślowych.,,mięśnie twórczości należy więc ćwiczyć, podobnie jak mięśnie ciała. Jeśli w wypadku tych drugich oznacza to często ciężką pracę, to w wypadku tych pierwszych może być interesującą zabawą. Konieczność stymulowania twórczości już od wczesnych lat życia wypływa z potrzeb współczesnej cywilizacji XXI wieku, w której do podstawowych cech osobowych i umiejętności człowieka, począwszy od nauki w szkole podstawowej, a skończywszy na wykonywanej pracy, życiu osobistym i społecznym, powinny należeć: przedsiębiorczość, zdolność do niezależnych ocen i sądów, krytyczne spojrzenie na wiedzę konwencjonalną, dociekliwość, innowacyjność. Dzisiejsze czasy niosą nowe wyzwania dla pokolenia, które dorasta i dojrzewa w środowisku bardziej otwartym i dynamicznym. Jest to œrodowisko konkurencyjne, promujące ludzi aktywnych i pomysłowych. Pomoc w rozwijaniu twórczości i kształcenie twórcze nie są więc kolejnymi hasłami w teorii pedagogicznej, ale nakazem, wyzwaniem i jednocześnie koniecznością. Wiek przedszkolny i wczesnoszkolny to okres, gdy dziecko jest szczególnie chłonne, plastyczne i podatne na rozwijanie cech i umiejętności. Jeżeli nie zaczniemy już dzisiaj świadomie rozwijać u dzieci potrzebnych predyspozycji, to skąd wezmą je za kilka lat? Gwałtowny rozwój nauk społecznych, jaki dokonał się w ostatnich latach, a szczególnie zwrócenie uwagi na człowieka jako podmiot wszelkich oddziaływań społecznych, doprowadziły do zmiany form jego edukacji. Możemy to dostrzec również w polskich placówkach oświatowych, w których coraz częściej na zajęciach nauczyciele wprowadzają elementy form pracy warsztatowej, pracę z zastosowaniem metod aktywizujących, gry symulacyjne, rozwiązywanie problemów dydaktycznych z zastosowaniem formy myślenia dywergencyjnego czy zabawy rozwijające samopoznanie. Warto więc zacząć stymulować rozwój predyspozycji dziecka już w przedszkolu, aby idąc do szkoły, dziecko potrafiło odpowiedzieć nie tylko na pytanie: Co wiesz?, lecz także umiało wyrazić swoje emocje, uczucia, potrzeby, było już po treningu pracy zespołowej, miało rozbudzoną ciekawość poznawczą oraz bogaty zasób doświadczeń z różnych sytuacji wymagających samodzielnego myślenia i podejmowania decyzji. 8
Z prowadzonych przeze mnie obserwacji wynika, że dzieci, które przeszły trening myślenia twórczego według programu Krok..., stają się bardziej samodzielne, pewne siebie, otwarte na nowe doświadczenia, ciekawe świata, zintegrowane społecznie. Natomiast badany przeze mnie poziom myślenia twórczego w grupie dzieci sześcioletnich po jednym roku pracy wzrósł prawie dwukrotnie. Niniejszy zbiór ćwiczeń i zabaw kieruję do nauczycieli, psychologów oraz trenerów twórczości. Przedstawione propozycje zabaw i ćwiczeń można wplatać w organizowane zajęcia, dostosowując je do tematyki dnia lub prowadzić odrębnie w ramach imprez, zajęć integracyjnych i zabaw swobodnych. Ideałem byłoby wygospodarowanie przynajmniej jednej godziny w ciągu tygodnia na specjalne zajęcia stymulujące myślenie twórcze. Każde z proponowanych ćwiczeń może być przeprowadzone w formie krótkiej zabawy lub rozbudowane do dłuższych zajęć. Ćwiczenia te z powodzeniem można upraszczać lub zwiększać stopień ich trudności w zależności od możliwości dzieci i pomysłu nauczyciela. Ćwiczenia zostały podzielone na sześć grup, przy czym przyporządkowanie danego ćwiczenia do określonej grupy jest płynne ze względu na uniwersalność wielu ćwiczeń, które jednocześnie rozwijają kilka predyspozycji twórczych. Trudno więc o dokładną ich klasyfikację, a jeszcze trudniej o wyodrębnienie umiejętności na poszczególnych poziomach kształcenia. Na etapie przedszkolnym nie można mówić o ukształtowaniu postawy twórczej dzieci w określonym zakresie i na określonym poziomie, raczej o stymulowaniu twórczości. Jest to trudne, tym bardziej że jeśli chodzi o przedszkole, każdego roku do danej grupy wiekowej dochodzą często nowe dzieci, z którymi należy wrócić znów do etapu początkowego zgodnie z zasadami przedstawionymi w programie Krok... Szczególnie ważnymi zasadami, o których należy pamiętać w procesie stymulowania twórczości, są nabywanie przez dzieci poczucia bezpieczeństwa i integracja w grupie. Na bazie tych doświadczeń możemy dopiero rozwijać twórcze predyspozycje dziecka. W zbiorze zamieszczone są zarówno ćwiczenia publikowane w innych opracowaniach (E. Nęcka, Trening twórczości, Kraków 1998, symbol: EN; C. McGregor, Kształtowanie twórczej osobowości dziecka, Warszawa 1998, symbol: CMG; S. Dorance, Zajęcia twórcze w przedszkolu, Warszawa 1999, symbol: SD; M. Daszyńska, Techniki graficzne powielane i odbijane, Warszawa 1992, symbol: MD; J. Krzyżewska, Aktywizujące metody i techniki w edukacji, Suwałki 2000, symbol: JK; E. De Bono, Naucz się myśleć kreatywnie, Warszawa 1998, symbol: EdB; K. J. Szmidt, J. Bonar, Żywioły. 9
Lekcje twórczości w nauczaniu zintegrowanym, kl. I. Ziemia, Warszawa 1998, symbol: SB; W. Limont, Rozwijamy wyobraźnię twórczą, Carpe Diem 1998, nr 2, symbol: WL), jak również ćwiczenia opracowane (lub bezpośrednio zaczerpnięte pomysły) na podstawie materiałów szkoleniowych z odbytych przeze mnie studiów podyplomowych (psychopedagogika kreatywności w WSPS w Warszawie, symbol: WMS SP; Studium Pedagogiki Zabawy Klanza w Lublinie, symbol: WMS K) oraz innych szkoleń (symbol: WMS). W materiale zamieszczone są zarówno ćwiczenia zaczerpnięte od innych autorów i dostosowane przeze mnie do możliwości dzieci, jak i zupełnie nowe, mojego autorstwa te dwa ostatnie rodzaje ćwiczeń oznaczone są *. Inne propozycje ćwiczeń można znaleźć w dołączonej do niniejszego opracowania literaturze. Mam nadzieję, że zarówno program Krok... w kierunku kreatywności, jak i zaprezentowane w tym zbiorze ćwiczenia i zabawy pomogą nauczycielom, pedagogom i psychologom podjąć to nowe wyzwanie XXI wieku. Mariola Jąder 10
Zabawy i ćwiczenia rozwijające poczucie bezpieczeństwa i samopoznanie Zrośnięte bliźniaki (WMS) Dzieci dobierają się w pary i chodzą po sali zrośnięte częściami ciała wskazanymi przez prowadzącego, np.: plecami, brzuchami, nosami, głowami, stopami, dłońmi, biodrami (wymienione części ciała stykają się ze sobą). Na sygnał prowadzącego pary bliźniaków zaczynają,,rozbijać inne pary bliźniaków bez użycia rąk, stukając się np. biodrami lub na inne sposoby. Rozbite pary mogą tworzyć nowe pary. Następnie na sygnał prowadzącego dzieci tworzą czwórki i rozbijają inne czwórki. Łączą się w coraz większe molekuły po 5, 6, 7 osób, aż do utworzenia dwóch dużych molekuł, które próbują się nawzajem rozbić. Supełki (WMS) Uczestnicy zabawy chodzą ostrożnie po sali, mając zamknięte oczy. Na sygnał prowadzącego podnoszą ręce w górę i szukają przyjaznych dla siebie dłoni (oczy cały czas zamknięte). Kiedy prowadzący widzi, że wszyscy już znaleźli przyjazne dłonie, a ze wszystkich rąk powstał jeden wielki supeł, prosi o otwarcie oczu. Następnie uczestnicy próbują rozwiązać supeł, przechodząc pod rękami kolegów. Walka kogutów (WMS) Dzieci dobierają się w pary i przykucają naprzeciw siebie, dłonie nastawione do walki trzymają przed sobą. Na sygnał prowadzącego zaczynają walkę, uderzając w dłonie partnera. Walka zawodników trwa do momentu upadku na podłogę jednego z przeciwników. Następnie odbywa się druga runda itd. 11