PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I ZARZĄDZANIE TOM XII, ZESZYT 7 FIRMY RODZINNE DETERMINANTY FUNKCJONOWANIA I ROZWOJU Zarządzanie rozwojem i zmianą Redakcja naukowa Andrzej Marjański Łódź 2011
Recenzenci: Andrzej Blikle, Jan Jeżak, Stefan Lachiewicz, Jacek Lipiec, Anna Nikodemska-Wołowik, Edward Stawasz Skład i łamanie tekstu: Agnieszka Zytka Projekt okładki: Damian Kopka, Marcin Szadkowski Artykuły publikowane w wersji dostarczonej przez Autorów. Copyright: SWSPiZ w Łodzi ISSN 1733-2486 Wydawnictwo Społecznej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi: e-mail: wydawnictwo@swspiz.pl tel. 42 632 50 23, 42 632 50 26 w. 39 www.swspiz.pl/wydawnictwo Druk i oprawa: Studio Poligraficzne MCOLOR, 91-071 Łódź, Ogrodowa 62, tel. 42 63 00 106, e-mail: mcolor@mcolor.pl
Spis treści Wstęp. 5 Część I, Strategie zarządzania przedsiębiorstwem rodzinnym Wojciech Popczyk Zarządzanie zaufaniem jako warunek utrzymania przewagi konkurencyjnej przez firmy rodzinne nad ich odpowiednikami nierodzinnymi Trust management as a condition of maintaining family businesses competitive advantage over their non family equivalents.....9 Izabela Koładkiewicz Family governance struktury i praktyka Doświadczenia światowe Family governance structure and practice. International experience 19 Jacek Lipiec Konstytucja Firmy Rodzinnej Roleski jako przykład pierwszego rodzinnego nadzoru właścicielskiego w Polsce Constitution of the Roleski family business as an example of the first family ownership supervision in Poland.34 Andrzej Marjański, Justyna Marjańska Uwarunkowania strategii małych i średnich przedsiębiorstw rodzinnych Strategy conditions of small and medium sized family businesses..44 Piotr Ostaszewski Firmy rodzinne w koreański stylu zarządzania oraz możliwości jego adaptacji w polskich warunkach Family businesses in the Korean way of management and possibilities of its adaptation possibilities to Polish realia....58 Ewa Kempa Strategia rozwoju firm rodzinnych w sektorze MMSP Strategy of development of family businesses in the MSME sector...73 Elżbieta Małyszek Czynniki wpływające na sukces i długoterminowe przetrwanie firm rodzinnych Factors influencing the success and long term existence of family businesses...82 Paweł Nowodziński Rola kultury organizacji w kształtowaniu strategii przedsiębiorstwa rodzinnego Role of the culture of organization in developing the family business strategies. 97 Kazimierz Orzechowski Strategie rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w perspektywie sukcesji Strategies of the development of family businesses from the perspective of succession....110 Jolanta Bieńkowska Motywacja sukcesora jako determinanta skutecznej sukcesji Motivation of a successor as a determinant of successful succession..118 Renata Strzelecka Strategiczne znaczenie sukcesji dla długookresowej perspektywy rozwoju firmy rodzinnej w Polsce Strategic meaning of succession for long term perspective of development of family businesses in Poland 129
Piotr Tomski Programowanie przyszłości biznesu w oparciu o więzi rodzinne wybrane problemy sukcesji Programming the future of business on the basis of family relations selected succession issues 137 Anna Grześ Zarządzanie zmianą w firmie rodzinnej Change management in family businesses.151 Część II, Przedsiębiorstwo rodzinne w gospodarce rynkowej Andrzej Marjański Światowe i polskie badania przedsiębiorstw rodzinnych Polish and worldwide research of family businesses...167 Alicja Winnicka Popczyk Rozwój zainteresowania firmami rodzinnymi w Polsce a proces wspierania ich działalności Development of interest in family businesses in Poland and the process of supporting their activities...190 Maria Adamska Problemy wynagradzania w przedsiębiorstwach rodzinnych Remuneration problems in family businesses...202 Andrzej Brzeziński, Stanisław Brzeziński Rodzina jako interesariusz małych i średnich przedsiębiorstw Family as a stakeholder in small and medium size enterprises.....212 Urszula Gołaszewska Kaczan Zaangażowanie społeczne małych firm województwa podlaskiego Social involvement of small enterprises from the Podlasie voivodship.228 Alicja Hadryś Kluczowe zasoby przedsiębiorstw rodzinnych a osiągane wyniki rozważania teoretyczne Key resources of family businesses and obtained results theoretical considerations...243 Magdalena Przybyła, Mariusz Przybyła Rodzinny charakter biznesu Family character of business......258 Sławomir Smyczek, Jagoda Gola Zjawisko agencji w firmach rodzinnych Agency phenomenon in family businesses..267 Ewa Stawicka Społeczna odpowiedzialność w firmach rodzinnych Social responsibility in family businesses.....281 Ryszard Królik Kultura organizacyjna i konflikty w zarządzaniu firmą rodzinną Corporate culture and conflicts in family business management.....291 Joanna Stefańska Zarządzanie konfliktami w firmach rodzinnych Conflict management in family businessem..298 Weronika Węgielnik Zarządzanie konfliktem w firmach rodzinnych Conflict management in family businessem..308 Dorota Nawrat Rola mentoringu w transferze wiedzy w przedsiębiorstwach rodzinnych Role of mentoring in the transfer of knowledge in family businesses...319
Wstęp Przedsiębiorstwa rodzinne stanowią najstarszą i najbardziej naturalną formę prowadzenia biznesu. Ale w problematyce naukowej zagadnienia związane z family business podejmowana jest od niedawna. Wpływ rodziny na funkcjonowanie przedsiębiorstwa nie był traktowany jako kluczowy czynnik mający znaczenie w prowadzeniu biznesu. Dopiero od przełomu lat 70 i 80 XX wieku tematyka biznesu rodzinnego w coraz większym stopniu podejmowana jest w dyskusjach i badaniach naukowych oraz staje się przedmiotem debat politycznych i polityki gospodarczej. Powstają coraz liczniejsze organizacje zrzeszające przedsiębiorców rodzinnych jak choćby międzynarodowa Family Business Network czy polska Inicjatywa Firm Rodzinnych. Rola firm rodzinnych została zauważona również prze Komisję Europejską, która powołała w roku 2007 grupę ekspercką ds. Biznesu Rodzinnego. Również instytucje otoczenia biznesu podejmują badania i analizy oraz formułują propozycje programów wsparcia w zakresie usług i szkoleń dla firm rodzinnych. Takie działania podjęła w Polsce Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości zlecając w 2009 roku przeprowadzenie pierwszych reprezentatywnych badań i wdrażając program szkoleniowo-doradczy dla firm rodzinnych z sektora MSP. Wzrost zainteresowania przedsiębiorczością rodzinną wskazuje, że coraz bardziej dostrzega się znaczenie gospodarcze i społeczne tej formy prowadzenia biznesu. Przedsiębiorstwa rodzinne stanowią charakterystyczną grupę podmiotów gospodarczych, które łączą działalność w sferze gospodarczej ze sferą rodzinną. W tej kategorii mieszczą się zarówno małe podmioty gospodarcze jak i duże przedsiębiorstwa kontrolowane przez rodzinę. Nie dopracowano się dotychczas jednoznacznych kryteriów wyróżniania firm rodzinnych, najczęściej wskazuje się na: rodzinną strukturę własności podmiotu, sprawowanie strategicznej kontroli nad przedsiębiorstwem przez rodzinę, udział członków rodziny w zarządzaniu oraz zaangażowanie więcej niż jednego pokolenia w funkcjonowaniu firmy i chęć utrzymania go przez następne pokolenie. Współczesne warunki gospodarowania stawiają zarządzających przedsiębiorstwami rodzinnymi przed wieloma problemami dotyczącymi strategicznych i operacyjnych aspektów zarządzania jak również przez specyficznymi wyzwaniami wynikającymi z uwarunkowań i reguł rodzinnego biznesu. Problemy związane miedzy innymi z budową strategii przedsiębiorstwa, sukcesją oraz kształtowaniem kultury organizacyjnej i społecznej odpowiedzialności biznesu oraz rolą firm rodzinnych w gospodarce stano-
wią tematykę prezentowanej monografii. Prezentowany tom składa się z dwóch części zawierających zagadnienia szczegółowe. Część pierwsza Strategie zarządzania przedsiębiorstwem rodzinnym dotyczy szerokiej gamy zagadnień strategicznych związanych z celami i formułowaniem strategii oraz uwarunkowań wynikających ze specyfiki i rodzinnego charakteru biznesu. Zwrócono uwagę na rolę czynników wpływających na utrzymanie przewagi konkurencyjnej, znaczenie i formy nadzoru właścicielskiego oraz znaczenie procesów sukcesyjnych w kształtowaniu strategii przedsiębiorstwa rodzinnego. W drugiej części Przedsiębiorstwo rodzinne w gospodarce rynkowej ukazano opracowania poświęcone różnym aspektom funkcjonowania przedsiębiorstw rodzinnych. Autorzy tych opracowań wskazują na znaczenie i rozwój badań przedsiębiorstw rodzinnych oraz przyczyny wzrastającego zainteresowania tymi podmiotami w Polsce. Odniesiono się także do specyfiki i problemów jakie powstają w wynagradzaniu w family business, oraz ukazania roli rodziny jako interesariusza małego przedsiębiorstwa. Interesujące rozważania dotyczą Społecznej odpowiedzialności biznesu oraz zaangażowania małych firm rodzinnych w ich środowisku działania oraz zarządzania konfliktem i znaczeniem mentoringu. Szeroki zakres prezentowanych zagadnień oraz wyników badań zamieszczonych tym tomie pozwala mieć nadzieję, że jego lektura będzie przydatna w poznawaniu specyfiki strategii i zarządzania przedsiębiorstwem rodzinnym. Andrzej Marjański
Część I Strategie zarządzania przedsiębiorstwem rodzinnym
Przedsiębiorczość i Zarządzanie t. XII, z. 7, ss. 918 Wojciech Popczyk Uniwersytet Łódzki Zarządzanie zaufaniem jako warunek utrzymania przewagi konkurencyjnej przez firmy rodzinne nad ich odpowiednikami nierodzinnymi Abstract The empirical research carried out in different countries on the performance of family businesses in comparison to their non-family counterparts show that the former are more effective than the latter. The natural source of the family business competitive advantage is family, social capital. Trust is a major element which makes up the capital. In the paper, the author describes the nature of the trust and identifies critical conditions necessary to sustain this strategic resource as time goes by and the business grows. According to the concept by Sundaramurthy to sustain the emotional trust in family businesses, their founders and managers have to focus on developing other forms of trust which are complementary to the emotional one and support it. 1. Wprowadzenie Wraz ze wzrostem złożoności współczesnej organizacji i nieprzewidywalności jej otoczenia rośnie znaczenie zaufania w procesie budowy przewagi konkurencyjnej i implementacji efektywnych strategii rozwoju. Zaufanie jako komponent kapitału społecznego ułatwia dzielenie się wiedzą, generowanie nowej wiedzy, funkcjonowanie w ramach sieci oraz wzmacnia reputację i wiarygodność biznesu w otoczeniu. Badania empiryczne przeprowadzone w wielu krajach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego i należących do różnych kręgów kulturowych dowodzą, że firmy rodzinne osiągają nie gorsze, a w większości przypadków lepsze wyniki od swoich odpowiedników nierodzinnych mimo swoich niedoskonałości w zakresie finansowania i zarządzania zasobami ludzkimi [Popczyk, 2010]. Źródłem sukcesu firm rodzinnych jest kapitał rodzinny rozumiany jako specyficzna forma kapitału społecznego, którego jednym z komponentów jest zaufanie. Celem artykułu jest opisanie natury zaufania w firmie rodzinnej i warunków utrzymania go w procesie wzrostu biznesu. 2. Kapitał rodziny jako specyficzna forma kapitału społecznego Kapitał społeczny można najprościej określić jako potencjał wynikający ze spoistości relacji międzyludzkich, siłę więzi społecznych, które służą interesom wspólnym, a nie
10 Wojciech Popczyk wyłącznie interesom grupowym lub indywidualnym [Sztaudynger 2009 s.1-2.]. Istnieją dwie główne szkoły interpretacji pojęcia kapitału społecznego. J. Coleman i R.D. Putnam definiują kapitał społeczny jako ogół norm, sieci wzajemnego zaufania, poziomych sieci zależności w danej grupie społecznej, które zwiększają jej sprawność funkcjonowania i skoordynowanie działań [Putnam, Leonardi, Nanetti 1995, s. 258]. F.Fukuyama wywodzący się z tej samej szkoły określa kapitał społeczny jako umiejętność współpracy międz yludzkiej w obrębie grup i organizacji, która pozwala realizować określone interesy. P. Bourdieu jest reprezentantem drugiej szkoły kapitału społecznego. Określa on kapitał społeczny jako zbiór rzecz ywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu lub inaczej mówiąc z członkostwem w grupie która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw, wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w najszersz ym sensie tego słowa [Bourdieu 1985]. Według tej definicji wartość kapitału społecznego mierzy się sumą innych kapitałów i władzy jaką można za jego pośrednictwem zmobilizować. Ponieważ definicja Bourdieu uwzględnia punkt widzenia jednostki, kapitał społeczny nie jest jednoznacznie pozytywnym zasobem z punktu widzenia szerszej społeczności, ponieważ posiadające go jednostki mogą go wykorzystać w różnych celach. Literatura na temat kapitału społecznego opisuje potencjalne korzyści wynikające ze stosunków społecznych w organizacji. Kapitał społeczny jest kategorią stosowaną w identyfikacji zasobów, które tkwią w stosunkach, więziach międzyludzkich. Putnam [1993, ss.35-42] traktuje kapitał społeczny jako coś pokrewnego do zasobu moralnego, co kreuje wartość. Kapitał społeczny stanowi centralne znaczenie sieci silnych, krzyżujących się stosunków osobowych powstałych i utrwalanych w czasie, które budują fundament zaufania [Nahapiet, Ghoshal, 1998, ss. 242-266]. Związki, które istnieją w społecznej strukturze rodzin różnią się od tych, które można spotkać w grupach, społecznościach czy organizacjach nierodzinnych. Relacje rodzinne są silniejsze, bardziej intensywne, trwalsze i stabilniejsze. Kapitał rodzinny jest specyficzną formą kapitału społecznego, która może powstać tylko w środowisku relacji rodzinnych, obejmujących pozytywne relacje sieciowe między członkami rodziny, między rodziną a klientami oraz między rodziną a społecznością lokalną. Określenie kapitał rodzinny wynika z pewnych cech zjawiska. Zarówno kapitał społeczny jak i kapitał rodzinny są zasobami, które można zainwestować w inne, bardziej specyficzne zasoby oczekując przyszłych, niepewnych zwrotów, można wykorzystać je dla różnych celów, obydwie formy kapitału tworzą kanał komunikacyjny dla przepływu idei, doświadczenia i wiedzy [Adler, Kwon, 2002, ss.17-40]. Kapitał społeczny jak i rodzinny mogą stanowić substytut lub uzupełnienie innych zasobów, Wymagają też utrzymania. Są ulokowane nie w osobach ale w relacjach między nimi. Zależą od stabilności i ciągłości struktury społecznej, która z kolei wymaga czasu, aby się ukształtować. Co zatem różni kapitał społeczny od jego szczególnej formy kapitału rodzinnego? Otóż kapitał rodzinny: ogranicza się do członków rodziny i nie można nabyć go przez przejęcie organizacji,
Zarządzanie zaufaniem jako warunek utrzymania przewagi 11 dostępny jest natychmiast z uwagi na silną strukturę społeczną, już istniejącą w rodzinach a kształtowaną historycznie przez jej pokolenia, oparty jest na silniejszych i trwalszych związkach międzyludzkich niż w przypadku kombinacji silnych i słabych związków w ramach kapitału społecznego, ulega w mniejszym stopniu deprecjacji w porównaniu do kapitału społecznego z uwagi na długookresowe, międzypokoleniowe związki rodzinne [Hoffman, Hoelscher, Sorenson 2006 ss.135-140]. Kapitał rodzinny ma dwa główne komponenty : wewnętrzne i zewnętrzne kanały komunikacyjne oraz system norm rodziny. Na kanały informacyjne wewnętrzne składają się wzajemne relacje osobowe, które rozwijają członkowie rodziny między sobą w czasie, w ramach rodziny jak i biznesu rodzinnego. Sieci społeczne łączące rodzinę i firmę rodzinną z ich otoczeniem stanowią kanały zewnętrzne (kooperacja z innymi organizacjami, konsulting zewnętrzny, relacje ze społecznością lokalną, szeroko rozumiane układy i znajomości). Czym częstsze, intensywniejsze są interakcje społeczne i sprawniejsze kanały komunikacyjne w ramach rodziny i firmy rodzinnej tym większy jest kapitał rodzinny i potencjał tworzenia przewagi konkurencyjnej. Normy rodziny tworzą system kontroli społecznej w firmie rodzinnej. Wspólny system wartości, przekonań, wypracowany model zachowań pozwala członkom rodziny na łatwe komunikowanie się co do pomysłów, wspólnego doświadczenia [Adler, Kwon 2002], podzielać strategiczne wizje biznesu i orientację na wartości [Nahapiet, Ghoshall 1998]. Ułatwia dzielenie się wiedzą. Zatem normy rodziny zwiększają efektywność działań i zmniejszają zewnętrzną niepewność. Ich obecność w biznesie i skuteczność determinowana jest częstotliwością i intensywnością interakcji społecznych w rodzinie i biznesie (kanały komunikacyjne). Na normy rodziny składają się: infrastruktura moralna, poczucie tożsamości, duże znaczenie reputacji rodziny i biznesu oraz zaufanie. 3. Pojęcie zaufania w organizacji Istnieje wiele definicji i sposobów opisywania pojęcia zaufanie. W literaturze przedmiotu na uwagę zasługuje definicja godząca punkty widzenia różnych dyscyplin naukowych w tym zakresie autorstwa Rousseau, Sitkin a, Burt a i Camerer a [1998, ss. 405-421]. Otóż zaufanie jest stanem psychicznym, na który składa się gotowość i wola zaakceptowania ryzyka niepewności, oparty na oczekiwaniach pozytywnych intencji i zachowań innych. Zaufanie nie jest zachowaniem ale warunkiem psychologicznym, który doprowadza do określonego zachowania. Oczekiwania pozytywnych intencji i zachowań dotyczyć mogą indywidualnych osób, grup ludzi (rodzina), przedmiotów i organizacji typu przedsiębiorstwo, państwo. Gotowość i wola zaakceptowania niepewności wynika z przewidywalności zachowań obiektu obdarzonego zaufaniem. Powszechnie uważa się, że współzależność między jednostkami (stronami) i niepewność, co do tego, czy inni mają intencje działać właściwie, są dwoma warunkami koniecznymi pojawienia się zaufania. Chociaż wiele źródeł traktuje zaufanie i nieufność jako dwie granice jednego continuum (niski poziom zaufania wskazuje na nieufność), Lewicki, McAllister i Bies [1998,
12 Wojciech Popczyk ss. 438-458] utrzymują, iż z uwagi na złożoność, wielowymiarowość relacji między jednostkami, zaufanie i nieufność są oddzielnymi pojęciami, które mogą współistnieć w ramach sieci interpersonalnych. W określonych domenach obdarza się tych samych ludzi zaufaniem, w innych nie. Lewicki i Bunker [1996, ss.114-139] identyfikują trzy podstawy, wymiary (bazy) zaufania : kalkulacja, kompetencje i tożsamość (emocje). Zaufanie oparte o kalkulację (nawiązanie do teorii kosztów transakcyjnych) polega na rachunku konsekwencji wynikających z braku zaufania lub jego naruszenia oraz korzyści związanych z istnieniem i utrzymaniem zaufania. Zaufanie kompetencyjne rodzi się na podstawie wiedzy osób obdarzonych zaufaniem. Kompetencje innych są źródłem przewidywalności ich zachowań. Trzecia postać zaufania ma miejsce, gdy jednostki rozumieją wzajemnie swoje pragnienia, jest zbieżność ich celów, jedność myślenia i odczuwania z uwagi na podzielane normy i wartości. Jednostki identyfikują się ze wspólnymi potrzebami, priorytetami i preferencjami. Dobrym środowiskiem dla zaufania na bazie tożsamości jest pokrewieństwo, rodzina, grupa zawodowa lub grupa pasji zainteresowań. Długoletnie, pozytywne doświadczenia wynikające z powtarzalnych interakcji też mogą być źródłem zaufania opartego na tożsamości, aczkolwiek wymaga to czasu i spełnienia uwarunkowań demograficznych. Mc Allister [1995, ss.24-59] klasyfikuje zaufanie na dwie grupy: zaufanie emocjonalne (zaufanie na bazie tożsamości) oraz zaufanie racjonalne (zaufanie na bazie kalkulacji i kompetencji). O ile w firmach nierodzinnych zaufanie racjonalne poprzedza ewentualne pojawienie się zaufania emocjonalnego, w firmach rodzinnych obserwuje się kolejność odwrotną. Zaufanie emocjonalne rozwija się już w rodzinie a następnie może być wnoszone jako wyróżniająca kompetencja do biznesu. Liczne badania przeprowadzone na świecie i w Polsce potwierdzają, iż środowisko rodziny jest najbardziej sprzyjające procesom budowy zaufania emocjonalnego. W styczniu 2008 r. [Wciórka, 2008] : 99% Polaków deklarowało, że ufa członkom najbliższej rodziny (w tym 81% zdecydowanie miało zaufanie, a 18% raczej miało zaufanie) 90% Polaków ufało członkom dalszej rodziny (w tym 38% zdecydowanie, 52% raczej ufa) 88% Polaków ufało swoim znajomym (20% ufało zdecydowanie, 68% raczej) 85% Polaków ufało osobom, z którymi pracuje (21% ufało zdecydowanie, 64% raczej) 76% Polaków ufało swoim sąsiadom (16% ufało zdecydowanie, 60% raczej) 72% ufało swojemu proboszczowi (21% ufało zdecydowanie, 51% raczej) Zaufanie do najbliższych występuje we wszystkich grupach demograficzno-społecznych, choć jego nasilenie zależy od pozycji społecznej: generalnie wyższe dochody, lepsze warunki materialne, poziom wykształcenia zwiększa poziom zaufania. Z badania, które CBOS przeprowadziło na początku 2010 r.[cbos 2010, ss.1-23] wynika, że duże i nieograniczone zaufanie Polacy mają jedynie do członków najbliższej rodziny (potwierdziły się prawidłowości z 2008 r). 72% respondentów opowiada się raczej za zachowaniem ostrożności w kontaktach z innymi ludźmi niż za zbytnią otwartością. 80% respondentów zdecydowanie ufa rodzicom, dzieciom, współmałżonkom, a tylko 22% deklaruje, że zdecydowanie ufa swoim znajomym (dominują odpowiedzi
Zarządzanie zaufaniem jako warunek utrzymania przewagi 13 umiarkowane 68% raczej ufa), 36% zdecydowanie ufa dalszej rodzinie (51% raczej ufa), 18% zdecydowanie ufa osobom, z którymi pracuje na co dzień (66% raczej ufa), 17% zdecydowanie ufa sąsiadom (57% raczej im ufa). Zaufanie jest także zjawiskiem wielopoziomowym. W literaturze identyfikuje się poziom mikro obejmujący zaufanie interpersonalne oraz poziomy makro zaufania systemowego: poziom organizacyjny, międzyorganizacyjny czy społeczny. Wyższy poziom zaufania kreuje kontekst dla poziomu niższego, warunkuje jego utrzymanie. Utrzymanie zaufania na poziomie interpersonalnym jest ściśle związane z zaufaniem na poziomie biznesu. Zaufanie jest stanem dynamicznym. Osiąga się go i utrzymuje w czasie obejmując kolejne jego wymiary oraz przechodząc kolejne poziomy. Zarządzanie zaufaniem w organizacji urasta do rangi nowego trendu czy kierunku w naukach o zarządzaniu. Chociaż przedsiębiorstwa rodzinne mają tę przewagę nad nierodzinnymi, że od samego początku funkcjonowania są w posiadaniu zaufania emocjonalnego najbardziej pożądanego wymiaru zaufania na poziomie interpersonalnym, powstaje pytanie, jak utrzymać ten cenny zasób w przyszłości, gdy biznes będzie wzrastał i rozwijał się. Chamu Sundaramurthy [2008, ss.89-102] opracował i opublikował w 2008 roku koncepcję modelu utrzymania zaufania emocjonalnego w firmie rodzinnej w czasie, wykorzystując dotychczasowy stan wiedzy na temat zaufania w organizacji oraz specyfiki funkcjonowania firm rodzinnych. Rys. 1 Model utrzymania zaufania emocjonalnego w firmie rodzinnej Źródło: Ch. Sundaramurthy, Sustaining trust within family business, Family Business Review 2008,v. XXI.
14 Wojciech Popczyk 4. Zaufanie emocjonalne jako wyróżniający zasób firm rodzinnych W większości przypadków firmy rodzinne w początkowych fazach swojego cyklu życia wykorzystują cenny zasób strategiczny, niematerialny jakim jest wysoki poziom zaufania interpersonalnego, emocjonalnego. Budowanie tego wymiaru zaufania między nie spokrewnionymi osobami w firmach nierodzinnych wymaga długiego okresu czasu, częstych interakcji a i tak rezultat podejmowanych wysiłków jest niepewny. Wspólna historia, doświadczenia, emocje, tożsamość, rytuały składają się na krytyczny czynnik powiązania członków rodziny i pielęgnowania wśród nich zaufania emocjonalnego [Gersick, Davis, Hampton, Lansberg, 1997, s.89]. Natychmiastowy dostęp do tego typu zasobu przez przedsiębiorstwo rodzinne skutkuje wnoszeniem do jego aktywów prywatnych kapitałów i innych zasobów należących do członków rodziny, ich motywacją, poświęceniem, determinacją i zaangażowaniem w działalność na rzecz powodzenia wspólnego przedsięwzięcia, w końcu ich cierpliwością i gotowością do wyrzeczeń w fazie przedsiębiorczej biznesu lub później w okresach słabszej koniunktury. Zaufanie interpersonalne, emocjonalne składające się na kapitał społeczny jest źródłem przewagi konkurencyjnej firm rodzinnych nad ich odpowiednikami nierodzinnymi. Uważa się także, że zaufanie emocjonalne i jego implikacje dla biznesu rodzinnego ułatwiły w przeszłości rozwój gospodarczy USA, Wielkiej Brytanii, Japonii, Korei Południowej a obecnie jest szansą rozwojową krajów postkomunistycznych, w których rynki kapitałowe są nie w pełni rozwinięte lub dostęp do nich ograniczony. Zaufanie interpersonalne redukuje poczucie niepokoju i niepewności ale może prowadzić także do ślepego zaufania i myślenia grupowego, zjawiska negatywnego, które często spotkać można w firmach rodzinnych [Sundaramurthy, 2008]. Taki rodzaj zaufania ma charakter dysfunkcyjny ponieważ tłumi system wczesnego ostrzegania towarzyszący stanowi niepokoju. Firmom rodzinnym, które odnoszą sukcesy w fazie przedsiębiorczej i kojarzą je z istnieniem spójnego przywództwa rodzinnego w biznesie grozi zjawisko ślepego zaufania. Takie spójne grupy interesu orientują się na zachowania defensywne, poszukują consensusu, popadają w stan samozadowolenia, co w efekcie obniża jakość podejmowanych decyzji i zdolność biznesu rodzinnego do skutecznego konkurowania. 5. Zaufanie kompetencyjne i jego rola w utrzymaniu zaufania emocjonalnego w firmach rodzinnych Trzeba jednak pamiętać, że w kolejnych fazach cyklu życia biznesu rośnie złożoność i wielowymiarowość procesów zarządzania, pojawiają się nowe wyzwania : rynkowe, konkurencyjne, technologiczne i konieczność podejmowania decyzji, których trafność determinować będzie kontynuację biznesu i bezpieczeństwo finansowe rodziny. Jest to czas na budowanie zaufania opartego na bazie wiedzy i kompetencji. Zarówno członkowie rodziny zaangażowani w biznes jak i ci, którzy partycypują tylko w jego własności potrzebują poczucia bezpieczeństwa materialnego i wiary w to, że ich przedsięwzięcie rodzinne zarządzane jest profesjonalnie a jego aktywa zostaną pomnożone. Brak takiej pewności, ewidentne błędy, niekompetencje przedsiębiorcy- lidera rodzą konflikty
Zarządzanie zaufaniem jako warunek utrzymania przewagi 15 i podważają zaufanie emocjonalne które determinowało sukces w fazie przedsiębiorczej, było źródłem przewagi konkurencyjnej biznesu nad firmami nierodzinnymi. Ponadto, w późniejszych fazach cyklu życia biznesu rodzinnego ma często miejsce dyspersja władzy i własności między większą liczbę członków rozrastającej się rodziny, przedstawicieli kolejnych pokoleń i ich rodzin, między którymi dochodzi do rzadszych niż w przypadku pokolenia założycieli i ich dzieci interakcji personalnych. Słabsze, mniej efektywne kanały komunikacyjne zmniejszają poziom zaufania emocjonalnego. Pogodzenie różnych wizji biznesu i oczekiwań właścicieli, co do ich roli w zarządzaniu wymaga odwołania się do wiedzy i kompetencji. Zaufanie na bazie wiedzy i kompetencji jest komplementarne do zaufania emocjonalnego i wspiera je. Są dwa sposoby budowania zaufania kompetencyjnego : zewnętrzny i wewnętrzny. Pierwszy z nich polega na sięgnięciu do zasobów zewnętrznych i obejmuje: zatrudnienie profesjonalnych menedżerów spoza rodziny, stworzenie rady konsultacyjnej składającej się z przedstawicieli właścicieli, zarządu i specjalistów konsultantów z zewnątrz. Ponieważ spojrzenie na firmę z szerszej perspektywy jest doświadczeniem obcym właścicielom większości niepublicznych firm rodzinnych, uważa się za pożądane powołanie w firmie ciała doradczo-nadzorczego, skupiającego specjalistów z zewnątrz. Zadaniem tego organu byłoby pomaganie udziałowcom i menedżerom w koncentrowaniu się na profesjonalizacji biznesu. profesjonalizacja w zakresie struktury własności, polegająca na odejściu od zamkniętej struktury własności biznesu rodzinnego i dopuszczeniu do niej udziałowców nie należących do rodziny, inwestorów zewnętrznych w celu zwiększenia płynności kapitału, pozyskania nowych źródeł finansowania rozwoju oraz dostępu do wiedzy i kompetencji potencjalnych partnerów. Obserwacje zachowań strategicznych firm rodzinnych na świecie i w Polsce potwierdzają między innymi kluczową rolę czynnika zewnętrznego (zwłaszcza udziałowca zagranicznego) w inicjacji, przebiegu i tempie internacjonalizacji biznesu. uczestnictwo w sieci i korzystanie z kapitału społecznego, zewnętrznego. Metoda wewnętrzna polega na rozwijaniu kompetencji menedżerskich członków rodziny zaangażowanych w biznes lub planujących to uczynić. Kluczową rolę w tej metodzie odgrywa wczesne planowanie sukcesji czyli opracowanie i realizacja strategicznego planu przekazania władzy i własności przez aktualnego właściciela wybranemu następcy, który będzie w stanie zapewnić kontynuację i rozwój biznesu. Przygotowanie następnego pokolenia do objęcia stanowisk, do bycia przedsiębiorcami strategicznymi łączy się z czymś więcej niż tylko z uczeniem technik związanych z codziennym, bieżącym zarządzaniem. Proces ten wymaga stworzenia liderów z wizją, którzy będą mieli pozytywny, długookresowy wpływ na firmę i rodzinę. Edukacja wyznaczonych następców powinna obejmować wykształcenie formalne menedżerskie, odbyte przynajmniej w części za granicą (to pomaga przyszłym menedżerom pochodzącym z kultur mniej globalnych pokonywać bariery psychologiczne w internacjonalizacji biznesu, zwiększa ich mobilność międzynarodową i ułatwia im wypracowanie wizji globalnej biznesu), odbycie stażu, praktyk w innych przedsiębiorstwach o wysokiej kulturze zarządzania, przed zatrudnieniem w firmie rodzinnej celem dywersyfikacji kompetencji i dokona-
16 Wojciech Popczyk nia transferu zewnętrznych dobrych praktyk do biznesu. Członkowie rodziny, którzy zarządzają biznesem mogą nabywać, uzupełniać i rozwijać kompetencje uczestnicząc w różnego rodzaju studiach podyplomowych lub projektach edukacyjnych przeznaczonych dla przedsiębiorców. Wymienione metody budowania zaufania kompetencyjnego przyczyniają się do: wzmocnienia granic między systemem rodziny i systemem biznesu, co zmniejsza ryzyko wystąpienia konfliktów, zwiększenie jakości podejmowanych decyzji strategicznych, szerszej perspektywy oceny efektywności funkcjonowania biznesu, poszukiwań, rozwoju i aplikacji kompetencji niezbędnych do konkurowania w ciągle zmieniającym się otoczeniu. 6. Zaufanie systemowe i jego rola w utrzymaniu zaufania emocjonalnego w firmach rodzinnych Najistotniejszym elementem środowiska wewnętrznego biznesu, który ma decydujący wpływ na osiąganie coraz to wyższych poziomów profesjonalizacji firmy rodzinnej, jest osoba przedsiębiorcy jako lidera i jego zespół kierowniczy. Przejście z jednego etapu organizacyjnego do drugiego w firmach rodzinnych przebiega z dużymi trudnościami. Literatura empiryczna z dziedziny przedsiębiorczości rodzinnej wskazuje, że jednym z głównych problemów jest niezdolność właściciela założyciela firmy oraz jego zespołu kierowniczego do przekształcenia małego lub średniej wielkości przedsiębiorstwa w profesjonalnie zarządzaną firmę [Jeżak, Popczyk, Winnicka-Popczyk, 2004, ss.96-97]. Pomyślna transformacja wymaga, aby zespół menedżerski wyższego szczebla rozwijał i nabywał nowe umiejętności wraz z ekspansją firmy. Zgodnie z teorią zhierarchizowanych systemów zdolność do przyswajania nowych umiejętności i niezbędnej wiedzy może zależeć od ich potencjału intelektualnego oraz wieku. Każdy etap rozwoju charakteryzuje się swoistymi wymaganiami co do roli przewidzianej dla liderów i menedżerów na różnych poziomach struktury organizacyjnej. Poszczególnym poziomom przyporządkowane są zadania o różnym stopniu złożoności, a zatem zgodnie ze wspomnianą teorią poszczególne stanowiska kierownicze winny być obsadzane przez menedżerów o wymaganym dla danego stanowiska i etapu potencjale intelektualnym. Zaufanie systemowe odnosi się do cech kolektywnych administracji i zarządu biznesu a nie do charakterystyk indywidualnych aktorów, co zapewnia kontynuację działań i zachowań, gdy ci aktorzy zmieniają się [Sydow, 1998, ss.31-63]. Zaufanie systemowe nie ma zatem charakteru personalnego. Podsystemy, procesy, procedury mogą być źródłem zaufania dla szerokiej sieci jednostek obejmującej: aktywnych i nieaktywnych członków rodziny, pracowników nie należących do rodziny, partnerów biznesowych: dostawców, odbiorców, kooperantów. Kiedy biznes rodzinny rośnie, nie sposób utrzymać zaufania interpersonalnego bez wiary w system, który reguluje kluczową wymianę interpersonalną. Tradycje oraz formalne reguły, które przyczyniają się do wyższego poziomu przewidywalności, niezawodności działań i zachowań w organizacji powinny stymulować rozwój zaufania instytucjonalnego, systemowego. Kluczowymi dla tworzenia bazy zaufania systemowego jest transparentność tych tradycji i reguł oraz zgodność
Zarządzanie zaufaniem jako warunek utrzymania przewagi 17 ich z elementarnymi zasadami sprawiedliwości i przyzwoitości. W kontekście przedsiębiorstwa rodzinnego o dużym potencjale konfliktów wynikających z nakładających się na siebie podsystemów: rodziny, biznesu i własności, jasne, transparentne reguły mogą lepiej rozgraniczać role przewidziane tymi podsystemami i redukować ich ambiwalentność, ustalać zakres odpowiedzialności i poziom oczekiwań aktorów systemu biznesu rodzinnego, co istotnie przyczynia się do utrzymania zaufania emocjonalnego i rozwoju pozostałych jego form. John Ward [2004, s.40] stwierdza, że te firmy rodzinne, które odnoszą spektakularne sukcesy identyfikują z wyprzedzeniem sytuacje mogące rodzić konflikty w przyszłości i podejmują przeciwdziałania zanim problem wystąpi. Polityka zatrudniania (te same zasady kompetencyjne dla członków rodziny i kandydatów spoza niej), wynagradzania, motywowania, oceniania i awansu w firmie rodzinnej ułatwiają zarządzanie oczekiwaniami poszczególnych aktorów i redukują groźbę pojawienia się konfliktów i utraty zaufania emocjonalnego. Zasady wynagradzania i motywowania adekwatnie do zakresu odpowiedzialności, poziomu wymaganych kompetencji oraz osiąganych wyników powinny być standardem. 7. Podsumowanie Naturalnym źródłem przewagi konkurencyjnej firm rodzinnych nad ich odpowiednikami nierodzinnymi jest kapitał społeczny rodziny, którego jednym z zasadniczych elementów jest zaufanie emocjonalne, interpersonalne. Zaufanie jest pojęciem wielowymiarowym, wielopoziomowym i dynamicznym, co przejawia się tym, że ewoluuje w czasie. Najcenniejszą postacią zaufania w organizacji jest zaufanie interpersonalne, emocjonalne. Taki zasób wnoszony jest do biznesu rodzinnego ze środowiska rodziny, w którym interakcje personalne są częste, głębokie i emocjonalne. Utrzymanie i zwiększanie zaufania emocjonalnego w firmach rodzinnych przy przechodzeniu na kolejne etapy rozwoju oraz gdy pojawia się w nich zjawisko dyfuzji władzy i własności, jest możliwe pod warunkiem budowania zaufania kompetencyjnego i systemowego. Instrumentem dochodzenia do wysokiego poziomu zaufania w firmie rodzinnej jest komunikacja między członkami rodziny. Sprawne i drożne kanały informacyjne w sieci interakcji rodzinnych pozwalają wypracować i utrwalić normy rodziny stanowiące podstawę procesów, procedur i struktur biznesu. Bibliografia Adler P.S., Kwon S.W. (2002). Social capital: Prospects for a new concept,,,academy of Management Review, 27, ss.17-40. Bourdieu P. (1985)., The Forms of Capital, Wikipedia 2010. CBOS (2010), Zaufanie społeczne, komunikat z badań, BS/29/2010, Warszawa, ss. 1-23. Gersick K., Davis J., Hampton M., Lansberg I. (1997), Generation to Generation, MA: Harvard Business School Press, Boston, s.89. Hoffman J., Hoelscher M., Sorenson R., (2006), Achieving sustained competitive advantage: A family capital theory,,, Family Business Review, 19(2), ss.135-145.
18 Wojciech Popczyk Jeżak J., Popczyk W., Winnicka-Popczyk A. (2004), Przedsiębiorstwo rodzinne, funkcjonowanie i rozwój, Difin, Warszawa, ss. 96-97. Lewicki R.J., McAllister D.J., Bies R.J. (1998), Trust and distrust: New relationships and realities,,,academy of Management Review, 23, ss. 438-458. Lewicki R.J., Bunker B.B. (1996), Developing and maintaining trust in work relationships, in Kramer R.M., Tyler T.R.(Eds), Trust in organizations: Frontiers of theory and research, ss. 114-139. McAllister D.J. (1995), Affect- and cognition-based trust as foundations for interpersonal cooperation in organizations,,,academy of Management Journal, 38, ss.24-59. Nahapiet J., Ghoshal S. (1998). Social capital, intellectual capital and the organizational advantage,,,academy of Management Review, 23(2), ss. 242-266. Popczyk W. (2010), Przewaga konkurencyjna przedsiębiorstw rodzinnych nad ich odpowiednikami nierodzinnymi,,,problemy Zarządzania, vol. 8 nr 4 (30), ss.56-72. Putnam R.D. (1993), The prosperous community: Social capital and public life.,,american Prospect, 13, ss. 35-42. Putnam R.D., Leonardi R., Nanetti R.Y. (1995), Demokracja w działaniu : tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków, s.65. Rousseau D., Sitkin S., Burt R., Camerer C. (1998), Not so different after all: A cross discipline view of trust,,,academy of Management Review, 23, ss. 405-421. Sundaramurthy Ch. (2008), Sustaining Trust within family business, Family Business Review, v. XXI, no.1, ss..89-102. Sydow J. (1998), Understanding the constitution of inter-organizational trust, in lane C., Bachmann R. (Eds.), Trust within and between organizations, Oxford University Press, New York, ss.31-63. Sztaudynger J.J., (2009) Rodzinny kapitał społeczny a wzrost gospodarcz y w Polsce, Katedra Ekonometrii UŁ. Ward J.L. (2004), Perpetuating the family business, Polgrave Macmillan, New York, s.40 Wciórka B, (2008), Opinie i Diagnoz y, nr 8, CBOS, Warszawa.
Przedsiębiorczość i Zarządzanie t. XII, z. 7, ss. 1933 Izabela Koładkiewicz Akademia Leona Koźmińskiego Family governance struktury i praktyka Doświadczenia światowe Abstract The importance of family governance is primarily perceived by advisors collaborating with family businesses. However, the experience of the world s oldest family firms indicates that family governance has played an important role in their survival over the centuries. The main aim of the paper is an attempt to define family governance and indicate the challenges that family governance has to meet. Moreover, it characterizes elements of the family governance system, with greatest stress on governance mechanisms established on the family level. As practice demonstrates, family governance should provide structures and mechanism that facilitate a balance between the firm and family. The need for their implementation grows together with the increasing complexity of the organization and family. 1. Wprowadzenie Nikogo dziś nie trzeba przekonywać, że firmy rodzinne stanowią ważną siłę napędową wielu światowych gospodarek. Na przykład w 2003 r. w Stanach Zjednoczonych amerykańskie family business wygenerowały 64% PKB (Lane S. i in., 2006, s. 148). Stanowią one również ważne źródło zatrudnienia. W zależności od przyjętej definicji firmy rodzinnej wyniki badań wskazują, że w przypadku szerokiej definicji zatrudniają one 62% populacji amerykańskich pracowników (ok. 82 miliony osób), a w przypadku węższej definicji jest to 27% tej populacji (ok. 36 milionów osób) 1 (Astrachan J.H., Shaker M.C., 2006, s.63). Także w Europie przedsiębiorstwa rodzinne stanowią ważną grupę podmiotów gospodarczych. Na przykład w Wielkiej Brytanii - według statystyk ASBS ok. 70% firm zatrudniających od 1 do 9 pracowników jest firmą rodzinną; w przypadku małych przedsiębiorstw (od 10 do 49 pracowników) stanowią one 62%. Wraz ze wzrostem organizacji ich udział jednak maleje i wśród średnich przedsiębiorstw już tylko 51% podmiotów należy do grona biznesów rodzinnych (od 50 do 250 pracowników) (O Sullivan M., Koutsoukis A., 2008, s. 14). W grupie zaś 100 największych firm ich odsetek jest 1 Ze względu na szerokie spektrum możliwości definiowania firm rodzinnych, liczba biznesów rodzinnych w zależności od definicji w danym kraju może się wahać od 15% do 80% (Westhead i Cowling, 1998 [w] O Sullivan M., Koutsoukis A., 2008, s.7)
20 Izabela Koładkiewicz jeszcze niższy i plasuje się na poziomie 8%. Z kolei w państwach Europy Kontynentalnej udział firm rodzinnych wśród 100 największych podmiotów jest zdecydowanie wyższy. Na przykład we Francji w 37% ze 100 największych firm, rodzina należy do jej największych akcjonariuszy, w Niemczech w 36% tego typu podmiotów, a we Włoszech w 30%. (Herve Prettre [w] O Sullivan M., Koutsoukis A., 2008, s. 14) Firmy rodzinne, jako ważna składowa gospodarki są charakterystyczne nie tylko dla Europy czy Stanów Zjednoczonych. Przeprowadzone w 2005 r. badania w Japonii ujawniły, że 95% podmiotów gospodarczych to firmy rodzinne, które dostarczają 77.4% miejsc pracy (Goto T., 2006, s. 517) W Indiach przedsiębiorstwa rodzinne stanowią około 95% zarejestrowanych firm. Zdaniem R.K. Bhatnagara udział firm rodzinnych w indyjskiej gospodarce zdecydowanie wykracza poza płacenie podatków czy tworzenie miejsc pracy. W ciągu ponad ostatnich 100 lat indyjskie firmy rodzinne miały swój udział w walce o wolność Indii, w obniżaniu kosztów transakcyjnych jak również zapewniły szeroką podstawę pod przemysłową bazę gospodarki indyjskiej (R.K. Bhatnagar, 2007) W Polsce natomiast, z przeprowadzonych w 2009 r. przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) badań, wynika, że wśród badanych 1610 przedsiębiorstw z sektora małych średnich przedsiębiorstw, firmy rodzinne stanowiły 36%. Podobnie jak w Wielkiej Brytanii, również i w Polsce udział firm rodzinnych maleje wraz ze wzrostem rozmiarów organizacji. I tak w badanej populacji podmiotów - firmy rodzinne stanowiły 38% mikroprzedsiębiorstw, w populacji małych firm ich udział był na poziomie 28%, a wśród średniej wielkości podmiotów stanowiły one 14%. W oparciu o wyniki badań PARP można szacować, że firmy rodzinne należące do sektora MSP wytwarzają co najmniej 10.4% ogółu polskiego PKB (ponad 121 miliardów złotych) (Kowalewska A, 2009, s. 17) Znaczący udział firm rodzinnych w populacji podmiotów gospodarczych i tym samym ich wkład w rozwój rodzimych gospodarek, nie podlega więc wątpliwości. Zaniepokojenie wzbudza jednak ich stosunkowo słaba zdolność przetrwania wraz z kolejnymi pokoleniami, które z czasem dochodzą do władzy. Najczęściej cytowane dane statystyczne wskazują, że w ręce drugiego pokolenia przechodzi 30% biznesów rodzinnych, z tej populacji pod rządy trzeciej generacji przechodzi już tylko 15% firm, a w ręce kolejnych pokoleń rodziny dostaje się jedynie 3% firm (Ward J. 1987). W pewnym stopniu powyższe dane wpisują się w statystyki dotyczące ogólnej zdolności przetrwania przedsiębiorstw, szczególnie jeśli chodzi o firmy znajdujące się w gestii pierwszego pokolenia. Przyjmuje się bowiem, że 70-80% wszystkich prywatnych przedsiębiorstw upada w ciągu pierwszych 4-5 lat swojego istnienia na rynku, a mniej jak 10% obchodzi 10 letni jubileusz swojego działania. (Hess E.D., 2006, s.ix) Poszukując recepty na przetrwanie firm rodzinnych, amerykański badacz W. O Hara (2004) podjął próbę zgłębienia fenomenu długowieczności analizując doświadczenia - należących na najstarszych na świecie - 100 przedsiębiorstw rodzinnych. Wśród zidentyfikowanych przez W. O Hara czynników sprzyjających ich długowieczności znalazło się: (Goto T., 2006, s. 519-520) zjednoczenie rodziny i jej zaangażowanie w kontynuację przetrwania dorobku wcześniejszych pokoleń