Międzynarodowe stosunki gospodarcze Wykład IV Teorie handlu międzynarodowego Tomasz Białowąs bialowas@hektor.umcs.lublin.pl Katedra Gospodarki Światowej i Integracji Europejskiej http://msg.umcs.lublin.pl/
Teorie przedklasyczne Zagadnieniem wymiany zajmowali się już filozofowie greccy i rzymscy, a ich poglądy skupiały się wokół problemu lęku przed brakiem towarów. Koncepcja ta zakładała maksymalizację importu, która często polegała na rabunku podbitych terytoriów i ograniczaniu eksportu produkcji krajowej. Uniwersalizm średniowieczny i katolicka nauka społeczna zawarta w filozofii głoszonej przez ojców kościoła spowodowały zmianę w podejściu do procesu wymiany. Handel został uznany za zjawisko korzystne, a warunki, w jakich można go uznać za uczciwy lub nieuczciwy ustalał tzw. dogmat słusznej ceny. Słuszna cena to taka, która pokrywa tylko koszty produkcji i nic więcej.
Merkantylizm Pierwsze próby wyjaśnienia korzyści z handlu międzynarodowego pojawiły się w XVI wieku wraz z powstaniem monarchii absolutnych i pojawieniem się poglądów merkantylistycznych. Merkantylizmmiał dwie podstawowe formy: 1) obowiązujący w XVI wieku bulionizm, propagujący politykę dodatniego bilansu kruszcowego, ochrony kraju przed zagraniczną produkcją i gromadzenia złota i srebra, jako źródła bogactwa; oraz 2) merkantylizm właściwy (XVII-XVIII wiek), który postulował politykę dodatniego bilansu handlowego. Sposobem na jego osiągnięcie był wywóz towarów gotowych i import surowców. Przedstawiciele merkantylizmu łączyli bogactwo narodu z posiadanym zasobem kapitału, który zwiększał się dzięki uzyskiwanej nadwyżce handlowej z innymi krajami. Oznaczało to, że korzyści z wymiany uzyskiwane przez jeden kraj przynosiły straty innym.
Teoria kosztów absolutnych Sformalizowane i bardziej kompleksowe poglądy na temat handlu międzynarodowego pojawiły się w pracy Adama Smitha Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776). Sam Autor tak pisze o wymianie: Jeżeli obcy kraj może nas zaopatrzyć w jakiś towar taniej niż my sami możemy to uczynić, lepiej ów towar nabyć za jakąś część wyrobów własnego przemysłu, który obejmuje dziedzinę w jakiej mamy przewagę nad innymi krajami.
Teoria kosztów absolutnych Smith przyjął, że każdy kraj może produkować jeden lub więcej towarów po niższych kosztach rzeczywistych niż jego partnerzy handlowi. Podstawą wymiany jest specjalizacja produkcji w skali międzynarodowej, której wyrazem jest jak najlepsze wykorzystanie posiadanych zasobów. Czynnikiem decydującym o wymianie jest praca, a podstawą przewagi jest wyższa wydajność (niższe koszty) pracy. Aby więc osiągnąć największe korzyści z handlu należy importować dobra wytwarzane bardziej efektywnie za granicą, a eksportować dobra, które wykonywane są bardziej efektywnie w kraju. A. Smith jednoznacznie odrzucił argumentację merkantylistów i wykazał, że wymiana międzynarodowa może być korzystna dla wszystkich jej uczestników. Jednak koncepcja przewagi absolutnej jest przydatna do wyjaśnienia jedynie niewielkiej części handlu międzynarodowego i przekonywująco tłumaczy wymianę dóbr spowodowaną nierównomiernym rozmieszczeniem zasobów naturalnych na Ziemi. Wyklucza również możliwość korzystnej współpracy, jeśli jeden z krajów wytwarza oba dobra wydajniej od swego partnera.
Teoria kosztów względnych Rozwinięciem teorii kosztów absolutnych A. Smitha była opublikowana przez D. Ricardo (1772-1823) w roku 1817 w pracy Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, teoria kosztów komparatywnych. D. Ricardo zauważył, że absolutna różnica w D. Ricardo zauważył, że absolutna różnica w kosztach produkcji nie jest konieczna aby wymiana była opłacalna. Wystarczającym warunkiem uzyskiwania korzyści z handlu jest istnienie względnej przewagi kraju w produkcji przynajmniej jednego dobra. Kraj będzie dążył do eksportu towarów, których względny koszt wytwarzania (w stosunku do innych towarów) jest niższy niż w innych krajach.
Teoria kosztów względnych W teorii kosztów komparatywnych kluczowym czynnikiem wyjaśniającym rozwój wymiany jest technologia. Różnice w poziomie względnych kosztów produkcji, będące niezbędnym warunkiem rozwoju wymiany, są spowodowane różnicami w poziomie stosowanych technologii produkcji i wydajności pracy. Teoria D. Ricardo do dzisiaj jest użytecznym modelem ekonomicznym, przy pomocy którego możemy wyjaśnić rozwój handlu międzygałęziowego. Pewną jej niedoskonałością jest to, że nie wyjaśnia źródeł różnic w wydajności pracy między krajami, które stanowią podstawę określenia kosztów względnych, a wiec zasadniczy trzon teorii.
Teoria obfitości zasobów Klasyczne teorie handlu międzynarodowego stały się podstawą do dalszych badań, których zwieńczeniem było sformułowanie w latach 30. XX wieku przez szwedzkich ekonomistów B. Ohlina(1899-1979) i E. Heckschera(1879-1952) tzw. teorii obfitości zasobów. Zakłada ona istnienie wzajemnej współzależności cen towarów i czynników produkcji, wielkości dochodu, ruchu czynników produkcji oraz zmian w handlu międzynarodowym.
Teoria obfitości zasobów W odróżnieniu od teorii klasycznych, w których podstawą wymiany były różnice w kosztach pracy, w modelu Heckschera-Ohlina(H-O) było nim odmienne wyposażenie w dwa podstawowe czynniki wytwórcze: kapitał i pracę. Kraje eksportują towary, do wytworzenia których wykorzystują relatywnie więcej czynnika produkcji w danym kraju obfitego zaś importują te towary, do wytworzenia których wykorzystuje się relatywnie dużo czynnika w danym kraju rzadkiego.
Teoria luki technologicznej Pierwszy model wyjaśniający, w jaki sposób postęp technologiczny wpływa na rozwój handlu międzynarodowego opublikował w roku 1961 Michael Posner. W podanym przez niego przykładzie Stany Zjednoczone są krajem, który jako pierwszy wprowadza nowe i tańsze metody wytwarzania. Innowacje dają USA przewagę komparatywną w produkcji nowych dóbr, a ich eksport rośnie. Wiedza o nowych metodach wytwarzania nie jest powszechnie dostępna w innych krajach, tym samym Stany Zjednoczone posiadają przez pewien czas absolutną przewagą. Wynika ona z istnienia dwojakiego rodzaju opóźnienia: 1) luki popytu, 2) luki imitacyjnej.
Teoria luki technologicznej Luka popytu (λ) jest definiowana, jako czas potrzebny konsumentom na reakcję na nowo pojawiające się produkty. Im krótszy jest czas odpowiedzi, tym szybciej rozwija sie eksport nowych zaawansowanych technologicznie produktów wytwarzanych w USA. Luka imitacyjna (L) jest czasem potrzebnym dla zagranicznych producentów na stworzenie imitacji. Na całkowitą lukę imitacyjną (L) wg Posnera składa się: 1) opóźnienie zagranicznych producentów (l 1 ), 2) opóźnienie krajowych producentów (l 2 ), 3) okres uczenia się (l 3 ). Na lukę imitacyjną istotny wpływ mają przepisy patentowe w kraju innowatora i imitatora. W przypadku ich braku luka imitacyjna nie występuje. Opóźnienia prowadzą do rozwoju handlu opartego na istnieniu luki technologicznej (L-λ) tzw. luki netto. Im dłuższa jest luka technologiczna, tym większa maksymalna wartość eksportu możliwa do osiągnięcia przez kraj innowatora i dłuższy okres bycia eksporterem netto.
Teoria cyklu życia produktu Nieco odmienne podejście do technologii, jako czynnika rozwoju handlu międzynarodowego zaprezentował R. Vernonw opublikowanym w 1966 roku artykule, w którym opisał model handlu oparty na koncepcji cyklu życia produktu. Podkreślając, że w grupie krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo poziom wiedzy i posiadanej technologii jest podobny, R. Vernonzauważył, że większość nowych, technologicznie zaawansowanych produktów powstawała w Stanach Zjednoczonych. Istotnym czynnikiem dużej innowacyjności w USA sprzyjającej powstawaniu nowych produktów i wdrażaniu ich do masowej produkcji był wysoki poziom dochodu społeczeństwa amerykańskiego, gwarantujący wysoki popyt na nowe kosztowne produkty, ale również wysokie koszty pracy i nieracjonalne wykorzystanie kapitału skłaniające do poszukiwania technologii umożliwiających uzyskanie oszczędności.
Teoria cyklu życia produktu Według R. Vernonawprowadzany na rynek produkt przechodził przez trzy podstawowe fazy: 1) nowego produktu, 2) dojrzałości produktu, 3) standaryzacji. W pierwszej fazie towar jest wprowadzany na rynek i sprzedawany głównie w kraju innowatora jednak powoli rozwija się również eksport. Produkt jest jeszcze w niewielkim stopniu zestandaryzowany, a cenowa elastyczność popytu jest niska, co spowodowane jest silnym zróżnicowaniem produkcji lub pozycją monopolisty, którą posiada innowator. W pierwszej fazie produkt chroniony jest również prawami patentowymi. W fazie drugiej, dojrzałości produktu, eksport kraju innowatora osiąga swoje maksimum po czym zaczyna się powoli zmniejszać. Pogłębia się konkurencja, zarówno krajowa, jak i zagraniczna, prawa patentowe wygasają, a produkt może być kopiowany przez producentów w innych krajach. Wzrost cenowej elastyczności popytu w tej fazie oznacza dla producenta konieczność poszukiwania sposobów na redukcję kosztów. Coraz większa część produkcji jest eksportowana, głównie do innych krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo. Rosną również rozmiary produkcji za granicą, co może prowadzić do rozwoju dwukierunkowego handlu dobrami zaawansowanymi technologicznie. W trzeciejfazie standaryzacji, innowacyjne dobro jest zestandaryzowane i upowszechnione w krajach rozwijających się, których eksport systematycznie rośnie a kraj innowacyjny staje się importerem netto.
Teoria konkurencyjności międzynarodowej Szczegółowy model analizy konkurencyjności gospodarczej M.E. Portera (1990, 1998) zwany rombem Portera ogranicza się do analizy środowiska mikroekonomicznego.
Determinanty przewagi konkurencyjnej na poziomie mikroekonomicznym (romb Portera)
Na model rombu składają się cztery zespoły wzajemnie współzależnych czynników determinujących na poziomie mikroekonomicznym tworzenie przewagi konkurencyjnej danego państwa: Czynniki produkcji (zasoby naturalne, zasoby Czynniki produkcji (zasoby naturalne, zasoby ludzkie, zasoby kapitałowe, infrastruktura techniczna, infrastruktura administracyjna, infrastruktura informacyjna, infrastruktura naukowa i technologiczna);
Charakter popytu krajowego (stopień tradycjonalizmu kupujących, ich zapotrzebowanie na nowoczesne produkty itp.); Obecność konkurencyjnych przemysłów (dostępność i jakość lokalnych dostawców i kooperantów konkurencyjnych w skali międzynarodowej); Strategia firm, sposób zarządzania i konkurowania (sposób tworzenia i zarządzania firmami determinujący stosowane strategie inwestycyjne, zatrudnienia, rywalizacji itp.).
Oprócz wymienionych czterech grup czynników model rombu uzupełniany jest często przez dwa elementy: rząd i zdarzenia losowe. Rola rządu wynika z jego wpływu jaki wywiera on na cztery kąty rombu. Może on wpływać na jakość i dostępność czynników produkcji poprzez finansowanie szkolnictwa, na popyt krajowy poprzez zamówienia publiczne, na strategię konkurencyjne firm poprzez regulacje dotyczące konkurencyjności, politykę podatkową czy regulacje dotyczące rynku kapitałowego. Wpływ państwa może okazać się zarówno pozytywny jak i negatywny.
Zdarzenia losowe to trudne do przewidzenia wydarzenia, które również mogą mieć wpływ na poszczególne elementy wspomnianego modelu. Mogą to być na przykład epokowe wynalazki, wojny czy przepływy finansowe na wielką skalę.
Wszystkie elementy modelu Portera są wzajemnie współzależne. Poprawa w zakresie jednego obszaru nie musi prowadzić do automatycznego polepszenia konkurencyjności gospodarki jeśli nie nastąpi poprawa w pozostałych obszarach. Dla przykładu, duże nakłady na edukację i podniesienie kwalifikacji siły roboczej nie przyniosą porządnych efektów, jeśli czynniki mikroekonomiczne nie stwarzają zapotrzebowania na wysokokwalifikowaną siłę roboczą w przedsiębiorstwach. W takiej sytuacji nowe zasoby w postaci wysokiej jakości siły roboczej pozostaną po prostu niewykorzystane przez gospodarkę.