Charakterystyka przyczyn powstawania agresji wśród młodzieży gimnazjalnej Studiując bogatą literaturę tematu traktującą o przyczynach powstawania agresji, można znaleźć wiele koncepcji i teorii dotyczących przyczyn tego zjawiska. Wyróżnić można dwa główne podejścia do tematu tj. biologiczny i psychologiczny. Z punktu widzenia psychologii, agresja to efekt wewnętrznej walki człowieka pomiędzy instynktem życia i śmierci, lub sposób odreagowania wewnętrznej frustracji. 1 Natomiast z punktu widzenia biologii, agresja to naturalny popęd występujący u zwierząt, zapewniający im przetrwanie i ciągłą ewolucję gatunku. Największym niebezpieczeństwem dla gatunku ludzkiego jest tzw. agresja wewnątrzgatunkowa, czyli destrukcyjne zachowania agresywne skierowane przeciwko osobnikom tego samego gatunku. Rozpatrując przyczyny zachowań agresywnych u ludzi wyróżnić możemy trzy podstawowe teorie: teoria frustracji- według której główną przyczyna powstawania agresji jest frustracja, powstająca w wyniku braku zaspokojenia potrzeb jednostki. Według tej teorii, frustracje sumują się powodując nasilenie agresji. Jeżeli agresja nie zostanie ujawniona (np. w wyniku strachu przed karą), ulega ona tzw. przemieszczeniu, czyli skierowaniu przeciwko innej osobie lub przedmiotowi. (Agresja frustracyjna) teoria instynktów- definiująca agresję, jako elementarną potrzebę biologiczną celem której jest wyładowanie energii. Powstaje ona, jako wynik braku zaspokajania wewnętrznych potrzeb jednostki. Ten rodzaj agresji jest mało podatny na czynniki zewnętrzne oraz proces uczenia. (Agresja instrumentalna) 1 Freud, Z. Przyszłość pewnego złudzenia, w Człowiek, religia, kultura, Z. Freud, Warszawa, 1967
teoria społecznego uczenia się- agresja jest tutaj traktowana, jako zachowanie nabyte lub wyuczone. Sposobami nabywania skłonności do zachowań agresywnych jest naśladownictwo lub własne doświadczenia. Innymi słowy, jeżeli agresywne zachowanie jednostki prowadzi w sposób bezpośredni lub pośredni do uzyskania nagrody lub gratyfikacji (np. pieniądze, pozycja w grupie, wzrost samooceny, itd.), zachowania takie zostają zapamiętane i utrwalone. (Agresja naśladownicza) Typowymi czynnikami wpływającymi na występowanie zjawiska agresji w kontekście młodzieży szkolnej są: czynniki biologiczne, wpływ środowiska rodzinnego oraz wpływ szkoły na agresywne zachowania uczniów. Do czynników biologicznych zalicza się w głównej mierze zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu, przejawiające się, jako zaburzenia neurologiczne oraz nieprawidłowości w gospodarce chemicznej organizmu. Pod względem biochemicznym, agresja regulowana jest przez hormony oraz neuromediatory (związki chemiczne przekazujące informacje pomiędzy neuronami). Jak wynika z licznych badań zbyt niski poziom niektórych z nich (serotonina), wykryty został u większości osób wykazujących zachowania agresywne lub autoagresywne. Niebagatelną rolę odgrywają tutaj także uszkodzenia mózgu, zarówno wrodzone jak i nabyte (guzy, zmiany nowotworowe, itd.). Jak wynika z badań przeprowadzonych na agresorach, większość z nich uzyskała nieprawidłowe wyniki badań mózgu EEC (zapis elektroencefalograficzny). 2 Jako że rodzina to środowisko, w którym zachodzi proces socjalizacji, jest to środowisko o niebagatelnym znaczeniu również w kontekście powstawania agresji. Podstawowymi czynnikami mającymi znaczny wpływ na występowanie zachowań agresywnych u młodzieży uznaje się relacje panujące w domu rodzinnym oraz stosunek rodziców do dziecka. Najważniejsze z nich to: 2 Augustynek A., Różne oblicza agresji, 2010
1. Negatywne emocje przekazywane przez rodziców (szczególnie matki) swojemu dziecku. Często relacje takie charakteryzują się brakiem ciepła rodzinnego oraz bliskich więzi na linii rodzice- dziecko. 2. Tolerancja i brak reakcji rodziców wobec agresywnych zachowań dziecka względem otoczenia- rodzeństwa, kolegów, dorosłych, zwierząt, itd. 3. Stosowanie metod wychowawczych polegających na używaniu siły wobec potomstwa (kary cielesne, publiczne upokarzanie, itd.). 3 Głównym czynnikiem, dla których młodzież często posuwa się do agresji, jest przede wszystkim kryzys rodzinny. Przejawia się on negatywnym traktowaniem dzieci i młodzieży w rodzinach, w których stwierdzono występowanie czynników patologizujących jak alkoholizm, przestępczość czy w końcu brak jakichkolwiek norm i zasad moralnych. Czynniki te w połączeniu z brakiem ciepła, chłodem emocjonalnym oraz brakiem stabilności, powodują u młodego człowieka chęć zaspokajania swoich potrzeb poza domem. Niepokojącym zjawiskiem jest fakt, iż zachowania takie odnoszą się również do młodzieży z tzw. dobrych domów, jako że priorytetem rodziców w obecnych czasach jest wyłącznie zapewnienie stabilnej sytuacji finansowej rodzinie, co spycha wychowanie dzieci na drugoplanową- często jeszcze dalszą- pozycję. 4 W tak funkcjonujących rodzinach, wielokrotnie dochodzi do sytuacji, gdy dziecko przestaje być wrażliwe na krzywdę dziejącą się innym ludziom, nie umie pracować w grupie i dążyć do wspólnych celów- a brak tych umiejętności to typowe cechy charakteryzujące agresora. Często w rodzinach tych, młodzi ludzie czują się lekceważeni i niepotrzebni, co z kolei popycha ich do szukania aprobaty oraz zdobycia szacunku poprzez próbę dominacji nad innymi często młodszymi i słabszymi jednostkami. Jako że szkoła to miejsce gdzie młodzi ludzie codziennie spędzają relatywnie dużo czasu, jest to miejsce newralgiczne względem wpływu, jaki wywiera ono na 3 Kołodziejczyk J., Agresja i przemoc w szkole, Kraków : Sophia, 2003. 4 Ostojski J., Agresja i przemoc w środowisku szkolnym, 2010.
uczęszczających do niej osób. Kilka kluczowych czynników mających znaczny wpływ na zachowania agresywne przedstawia tabela poniżej. 5 Tabela 1. Wpływ szkoły na zachowania agresywne młodzieży Rodzaj czynnika Psychologiczny Charakterystyka niska samoocena i brak pewności siebie, jako wynik negatywnych komentarzy ze strony dorosłych; frustracja spowodowana agresją ze strony dorosłych i/lub brakiem widoków na przyszłość; niezdolność do radzenia sobie z negatywnymi uczuciami, oraz sytuacjami konfliktowymi; Instytucjonalny przeludnienie w oddziałach klasowych utrudniające naturalną ruchliwość jednostki, która również wzmaga poczucie anonimowości i/lub bezkarności; organizacja pracy szkoły- zastępstwa, łączenie klas, zmianowy system zajęć, itd. warunki- jakość oświetlenia, nasilenie hałasu, wygląd sal lekcyjnych, itp. nieodpowiedni poziom i/lub sposób kontroli uczniów; niewłaściwy sposób rozwiązywania problemów oraz sposób komunikowania się z uczniami przez jednostki dorosłe (używanie siły, poniżanie, uwłaczanie godności 5 Kołodziejczyk J., Agresja i przemoc w szkole, Kraków : Sophia, 2003.
Relacje uczeń- nauczyciel osobistej, itd.); niekonsekwencja w zachowaniu nauczycieli- szczególnie podczas wdrażania dyscypliny wśród uczniów; zbyt pochopne wyciąganie wniosków z sytuacji krytycznych i publiczne karanie sprawcy (np. na forum klasy); Biorąc pod uwagę przyczyny powstawania agresji należy tu również wspomnieć o roli, jaką w tej kwestii pełnią szeroko rozumiane media. Obecna młodzież coraz więcej czasu spędza oglądając telewizje, grając w gry komputerowe, lub przeglądając strony internetowe. Niestety niejednokrotnie robią to bez żadnej kontroli ze strony rodziców lub innych osób dorosłych. Kwestia agresji w telewizji była już szeroko dyskutowana, co zaowocowało wprowadzeniem środków ostrożności w postaci ustalenia godzin (zazwyczaj późno nocnych) emisji szkodliwych treści, oraz oznakowania nadawanych programów symbolami określającymi, dla której grupy wiekowej są one przeznaczone. Niestety sytuacja ta jest już zupełnie inna w przypadku gier komputerowych. Większość gier komputerowych na rynku, to gry zawierające elementy agresji. W zależności od posiadanego sprzętu, mogą to być proste, nieskomplikowane aplikacje lub bardzo realistyczne gry przenoszące gracza w inny wymiar. Ekstremalne przypadki zaawansowanych gier komputerowych pozwalają graczowi na oglądanie zabitego przeciwnika, skakanie po nim, cięcie go na strzępy mieczami czy siekierami, patrzenie mu w oczy, itd. Takie efekty graficzne często sparowane są z realistycznie brzmiącymi efektami dźwiękowymi jak krzyki zabijanych ofiar, lub dźwięk wydawany przez aktualnie używany rodzaj broni. Za tworzenie coraz to brutalniejszych gier w pewnym sensie odpowiedzialne jest tzw. zjawisko habituacji (z ang. Habit, czyli zwyczaj przyzwyczajenie, nawyk). Meritum niniejszego zjawiska jest implikacja, iż bodźce odpowiednio często powtarzane stają się z czasem mniej atrakcyjne dla odbiorcy, który w końcu staje się
wobec nich obojętny. Z tego tez powodu producenci gier prześcigają się w tworzeniu coraz to bardziej zaawansowanych aplikacji (niestety w wielu przypadkach nasyconych agresją), celem zaszokowania konsumenta kupującego produkt. Nader często odbiorcami takich aplikacji jest młodzież, która oglądając sceny agresji przechodzi nad nią do porządku dziennego i traktuje, jako swoista normę zachowań. 6 Reasumując, mimo iż przemoc i agresja obecne są w wielu mediach, najgorszym medium wydają się być gry komputerowe. Główną przyczyną takiego osądu jest fakt, iż na przykład w filmach przepełnionych agresją, odbiorca (mowa tu o młodzieży) jest jedynie obserwatorem niepożądanych zachowań. Natomiast w przypadku gier komputerowych, w większości przypadków przybiera on rolę agresora, którą niejednokrotnie przenosi na grunt życia codziennego. Znając już ogólne przyczyny powstawania agresji, kolejnym logicznym krokiem jest scharakteryzowanie postaci, jakie zjawisko to może przybierać. Najogólniej rzecz biorąc, agresja przybierać może wiele różnorakich form jednak wyróżnić możemy dwie podstawowe kategorie takich zachowań. Są to: agresja czynna- najbardziej oczywisty rodzaj agresji, jako że wiąże się z otwartym atakiem na druga osobę. Często towarzyszą jej takie zachowania jak: krzyki, groźby, wyzwiska oraz przemoc fizyczna. Niejednokrotnie, taki rodzaj agresji prezentują osoby chcące zaspokoić swoje wewnętrzne potrzeby. Z reguły są to jednostki charakteryzujące się niską samooceną oraz poczuciem braku bezpieczeństwa. agresja bierna- mniej oczywisty wariant zachowań agresywnych, jako że nie dochodzi tu do otwartego kontaktu pomiędzy agresorem i jego ofiarą. W większości przypadków przybiera ona formę wojny partyzanckiej mającej na celu nękanie ofiary, tj. naburmuszenie się (tzw. foch ), zamierzone ograniczanie kontaktów z ofiarą, obrażanie się, podejmowanie czynności mających na celu wyprowadzenie ofiary z równowagi bez wdawania się w otwarty konflikt, itp. Działania te uważane są za wyjątkowo perfidne, jako że 6 Augustynek A., Różne oblicza agresji, 2010
udowodnienie winy sprawcy może okazać się wyjątkowo trudne, lub nawet niemożliwe. Według W. Szewczuka agresję podzielić można na agresję bezpośrednią oraz agresje przemieszczoną. Agresja bezpośrednia z reguły skierowana jest otwarcie w stronę czynnika wywołującego frustrację agresora. W przypadku agresji przemieszczonej, do czynienia mamy z aktami agresji w stosunku do osób/rzeczy niemających żadnego związku z sytuacja powodującą frustracje agresora. W środowisku szkolnym przykładem takiego zachowania może być wyładowanie złości ze strony wcześniej pokrzywdzonego agresora na słabszym lub młodszym koledze/koleżance. Agresja przemieszczona jest również problemem wielu współczesnych rodzin, kiedy to rodzice odreagowują stres i frustrację spowodowane pracą zarobkową na swoich dzieciach. Jest to zjawisko wielce niepokojące, jako ze bardzo negatywnie wpływa na funkcjonowanie i integrację jednostek w grupie (klasa, rodzina). Jako że osoby pokrzywdzone często nie znają przyczyny ataku sprawcy agresji, wzmaga to w nich poczucie wyrządzonej im krzywdy oraz niejednokrotnie powoduje nieodpartą chęć zemsty na agresorze. 7 7 Szewczuk W., Słownik Psychologiczny, Warszawa 1985
BIBLIOGRAFIA 1. Augustynek A., Różne oblicza agresji, 2010 2. Freud, Z. Przyszłość pewnego złudzenia, w Człowiek, religia, kultura, Z. Freud, Warszawa, 1967 3. Kołodziejczyk J., Agresja i przemoc w szkole, Kraków : Sophia, 2003. 4. Ostojski J., Agresja i przemoc w środowisku szkolnym, 2010. 5. Szewczuk W., Słownik Psychologiczny, Warszawa 1985 Tomasz Grzyb Gimnazjum nr 7 im. Stanisława Moniuszki w Kielcach