Sporządzanie kalkulacji 341[02].Z5.02

Transkrypt

1 MINISTERSTWO EDUKACJI i NAUKI Piotr Szczypa Sporządzanie kalkulacji 341[02].Z5.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2005

2 Recenzenci: mgr Krystyna Kielan mgr Andrzej Kobylec Opracowanie redakcyjne: mgr Marcin Olifirowicz Konsultacja: mgr Andrzej Zych Korekta: mgr Joanna Fundowicz Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 341[02].Z5.02 Sporządzanie kalkulacji w modułowym programie nauczania dla zawodu technik ekonomista. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom

3 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 4 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania Wiadomości wstępne z zakresu kalkulacji Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Kalkulacja podziałowa prosta Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Kalkulacja podziałowa współczynnikowa Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Kalkulacja podziałowa procesowa Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Kalkulacja doliczeniowa Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Koszty stałe i zmienne w kalkulacji i rachunku kosztów zmiennych Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Klasyfikacja i wycena produktów pracy Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Formy i szczeble obrotu towarowego Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów 33 2

4 4.9. Ustalenie ceny sprzedaży towarów i wyrobów gotowych Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Dokumentacja związana z wyrobami gotowymi i obrotem towarowym Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Podatek VAT i podatek akcyzowy w obrocie produktami pracy Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Sprawdzian osiągnięć Literatura 49 3

5 1. WPROWADZENIE Drogi Uczniu poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiejętności w zakresie kalkulacji kosztów. W poradniku zamieszczono: wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, materiał nauczania, pigułkę wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania treści jednostki modułowej, zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, ćwiczenia pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej, literaturę uzupełniającą. Poradnik ten poświęcony jest przede wszystkim kalkulacji kosztów. Poruszono w nim także zagadnienia dotyczące obrotu produktami pracy, obrotu towarowego, ustalania cen sprzedaży, podatku VAT, podatku akcyzowego. Dobór odpowiedniej metody ustalania kosztu jednostkowego, procedury jego obliczania gwarantuje jednostce gospodarczej cenne źródło informacji, szczególnie na potrzeby polityki cenowej. Produkty pracy są punktem wyjścia do dalszych etapów działalności innych jednostek gospodarczych (handlowych, usługowych, a także produkcyjnych). Stąd umiejętność sporządzania kalkulacji, ustalania cen sprzedaży, sporządzania dokumentacji w obrocie produktami pracy jest ściśle związana z problematyką obrotu towarowego. Materiał nauczania został podzielony na jedenaście części, których kolejność umożliwi Ci stopniowe zdobywanie nowych wiadomości i umiejętności związanych z zakresem tematycznym niniejszego poradnika. Kolejno zostały przedstawione: podstawowe informacje z zakresu kalkulacji, zasady sporządzania kalkulacji podziałowej prostej, kalkulacji podziałowej współczynnikowej, kalkulacji podziałowej procesowej oraz kalkulacji doliczeniowej. Następnie przybliżono zagadnienia dotyczące kosztów stałych i zmiennych w działalności jednostek. W poradniku omówiono także klasyfikację i wycenę produktów pracy, formy obrotu towarowego. Na tym tle przedstawiono dokumentację obrotu towarowego i obrotu wyrobami gotowymi, zasady ustalania cen dla wyrobów gotowych i towarów w obrocie hurtowym i detalicznym. Końcową część materiału nauczania poświęcono podatkowi od towarów i usług oraz podatkowi akcyzowemu. Przykładowe ćwiczenia pozwolą Ci zrozumieć i przyswoić wiedzę w praktyce. Na końcu każdego tematu znajdują się pytania sprawdzające. Pozwolą Ci one zweryfikować Twoją wiedzę. Jeżeli okaże się, że czegoś jeszcze nie pamiętasz lub nie rozumiesz, zawsze możesz wrócić do rozdziału Materiał nauczania i tam znajdziesz odpowiedź na pytania, które sprawiły Ci kłopot. Przykładowy sprawdzian osiągnięć może okazać się świetnym treningiem przed zaplanowanym przez nauczyciela sprawdzianem, a część teoretyczna pozwoli Ci sprawdzić Twoje umiejętności z zakresu sporządzania kalkulacji. W razie jakichkolwiek wątpliwości zwróć się o pomoc do nauczyciela. 4

6 2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć: określać uregulowania prawne dotyczące prowadzenia rachunkowości, posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu rachunkowości, rozróżniać składniki aktywów trwałych, rozróżniać składniki aktywów obrotowych, podawać przykłady majątku i źródeł finansowania majątku dla różnych jednostek gospodarczych, wskazywać zakres działalności jednostek produkcyjnych, handlowych, usługowych, definiować pojęcie kosztu, odróżniać koszt od nakładu, wydatku i straty nadzwyczajnej, klasyfikować koszty działalności operacyjnej według różnych kryteriów, grupować koszty układu rodzajowego i funkcjonalnego, ustalać strukturę kosztów, wyceniać aktywa obrotowe, sporządzać dowody księgowe, rozliczać transakcje zakupu materiałów i towarów, posługiwać się dokumentacją gospodarki zapasami, posługiwać się podstawowymi dokumentami obowiązującymi w handlu, wystawiać fakturę VAT, przeprowadzać inwentaryzację składników zapasów, dokonywać zapisów w ewidencji nabycia towarów i usług, dokonywać zapisów w ewidencji sprzedaży VAT, rozliczać podatek VAT obsługiwać komputer jako narzędzie pracy, korzystać z różnych źródeł informacji. 5

7 3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: zdefiniować pojęcie kalkulacja, zdefiniować pojęcie kalkulacja kosztów produkcji, rozróżnić rodzaje i metody kalkulacji, uzasadnić znaczenie kalkulacji, podać uproszczony układ kalkulacyjny kosztów, przeprowadzić kalkulację podziałową prostą produkcji zakończonej, przeprowadzić kalkulację podziałową prostą produkcji niezakończonej, przeprowadzić kalkulację podziałową współczynnikową, przeprowadzić kalkulację podziałową procesową, przeprowadzić kalkulację doliczeniową według ilościowych kluczy podziałowych, przeprowadzić kalkulację doliczeniową według wartościowych kluczy podziałowych, ustalić wynik ze sprzedaży w rachunku kosztów zmiennych, klasyfikować produkty pracy, wycenić produkty pracy, rozróżnić szczeble obrotu towarowego, rozróżnić formy obrotu towarowego, ustalić ceny sprzedaży wyrobów gotowych, ustalić ceny sprzedaży towarów w handlu hurtowym, ustalić ceny sprzedaży towarów w handlu detalicznym, sporządzić dokumentację obrotu wyrobami gotowymi, sporządzić dokumentację obrotu towarowego, ustalić podatek od towarów i usług w jednostkach handlu detalicznego, sporządzić deklarację podatkową z tytułu rozliczenia jednostki z podatku VAT, współpracować w grupie, poszukać specjalistycznych informacji w ogólnodostępnych źródłach informacji. 6

8 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Wiadomości wstępne z zakresu kalkulacji Materiał nauczania Kalkulacja jest elementem rachunku kosztów, której zadaniem jest podział kosztów według ustalonych pozycji kalkulacyjnych na przedmiot kalkulacji. Przedmiotem kalkulacji (jednostką kalkulacyjną, obiektem kosztów) może być między innymi: jednostka wyrobu gotowego (np. kilogram wyprodukowanego masła), jednostka usługi (np. roboczogodzina koszenia trawy), jednostka zlecenia produkcyjnego (np. zlecenie wyprodukowania dodatkowej partii 100 sztuk spodni), jednostka towaru (np. opakowanie mydła w sklepie). Istotą kalkulacji jest ustalenie kosztu jednostkowego danego przedmiotu kalkulacji w układzie kalkulacyjnym. Uproszczony układ kalkulacyjny (oparty na podziale kosztów na bezpośrednie i pośrednie) składa się z niżej wymienionych pozycji: 1) materiały bezpośrednie 2) płace bezpośrednie 3) inne koszty bezpośrednie 4) razem koszty bezpośrednie (jako suma pozycji:1+2+3) 5) koszty wydziałowe 6) techniczny koszt wytworzenia (jako suma pozycji: 4+5) 7) koszty ogólnego zarządu 8) koszty sprzedaży 9) koszt sprzedanych produktów (jako suma pozycji: 6+7+8) Kalkulację można przeprowadzić dwukrotnie: przed rozpoczęciem produkcji danego wyrobu (wykonaniem usługi) jest to kalkulacja wstępna, po zakończeniu produkcji (wykonaniu usługi) jest to kalkulacja wynikowa. Kalkulacja wstępna oparta jest na wielkościach przewidywanych, planowanych (przewidywane wielkości produkcji, normy zużycia materiałów, spodziewane ceny materiałów, usług obcych, wynagrodzeń). W ramach kalkulacji wstępnej można wyodrębnić: kalkulację planowaną (opartą na wielkościach planowanych), kalkulację normatywną (opartą na ustalonych normach zużycia materiałów, normach czasu pracy), kalkulację ofertową (opartą na wielkościach szacunkowych, zgodnie z poziomem cen i kosztów w danym regionie). Kalkulacja wynikowa (sprawozdawcza, rzeczywista) oparta jest na rzeczywistych kosztach, które zostały poniesione w danym okresie. Dzięki porównaniu kosztów jednostkowych, ustalonych w kalkulacji wstępnej i wynikowej, można ustalić różnice między kosztami rzeczywistymi a kosztami przewidywanymi. Wyciągnięcie odpowiednich wniosków z takiego porównania może przyczynić się do obniżenia kosztów prowadzonej działalności. W konsekwencji przyczynia się do zwiększenia jej rentowności. W celu przeprowadzenia kalkulacji wynikowej należy poznać wszystkie poniesione koszty dotyczące danej działalności. W przypadku jednostek, które prowadzą pełną rachunkowość jest to stosunkowo proste zadanie, gdyż koszty bieżącej działalności są ewidencjonowane na kontach: kosztów rodzajowych (konta zespołu 4), 7

9 kontach kosztów według typów działalności (konta zespołu 5). Koszt jednostkowy może być ustalony za pomocą różnych metod. Dobór odpowiedniej metody jest uzależniony od przedmiotu kalkulacji, przebiegu i organizacji procesu technologicznego oraz charakteru wytwarzanego produktu. Podstawowe metody kalkulacji stosowane w praktyce gospodarczej zostały ujęte w tabeli 1. Tabela 1. Metody kalkulacji Podstawowe metody kalkulacji: Kalkulacja podziałowa prosta Kalkulacja podziałowa: Kalkulacja podziałowa współczynnikowa Kalkulacja podziałowa procesowa Kalkulacja doliczeniowa zleceniowa Kalkulacja doliczeniowa: Kalkulacja doliczeniowa asortymentowa Źródło: opracowanie własne. Najprostszą metodą ustalania kosztu jednostkowego jest kalkulacja podziałowa. Powinna ona być stosowana: przy produkcji jednorodnej (wytwarzany jest jeden rodzaj wyrobu), przy produkcji kilku podobnych wyrobów. Ponadto proces produkcyjny nie powinien być skomplikowany (prosta technika i technologia produkcji). Oprócz kalkulacji podziałowej można wyodrębnić kalkulację doliczeniową. Jest ona stosowana do obliczania jednostkowego kosztu wytworzenia wyrobów w przedsiębiorstwach o produkcji jednostkowej lub seryjnej, gdy wyroby te charakteryzują się znaczną odmiennością Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest kalkulacja? 2. Co może stanowić przedmiot kalkulacji? 3. Jakie są rodzaje kalkulacji? 4. Jakie są metody kalkulacji? 5. Z jakich pozycji składa się uproszczony układ kalkulacyjny? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ w kolumnie Odpowiedź, czy dana informacja jest prawdziwa wstaw literę P, czy fałszywa wstaw literę F. Informacja Odpowiedź Kalkulacja to ogół czynności zmierzających do ustalenia kwoty kosztów przypadających na przedmiot kalkulacji. Przedmiotem kalkulacji w jednostce produkcyjnej mogą być wyroby gotowe. Kalkulacja przeprowadzona po skończonym cyklu produkcji nazywana jest kalkulacją wstępną. Wyróżnia się tylko jeden rodzaj kalkulacji podziałowej. Układ kalkulacyjny kosztów oparty jest na podziale kosztów na bezpośrednie i pośrednie. Techniczny koszt wytworzenia jest to suma kosztów bezpośrednich i kosztów wydziałowych. Kalkulacja wstępna oparta jest na danych rzeczywistych, poznanych po zakończonym etapie produkcji. Podstawowe metody kalkulacji to: kalkulacja podziałowa i kalkulacja sprawozdawcza. W wyniku przeprowadzenia kalkulacji przedsiębiorca pozna koszt jednostkowy wytwarzanych przez siebie wyrobów lub świadczonych usług. 8

10 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat: definicji kalkulacji, rodzajów kalkulacji, metod kalkulacji, układu kalkulacyjnego kosztów, 2) przeczytać uważnie każdą informację ujętą w tabeli i zastanowić się, czy wyraża ona prawdę, czy fałsz, 3) wpisać rezultat swojej decyzji (prawda lub fałsz) do kolumny Odpowiedź. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 Wybierz dowolne trzy jednostki gospodarcze o różnym profilu działalności i wskaż dla nich przykłady przedmiotów kalkulacji. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat: definicji kalkulacji, przedmiotu kalkulacji, 2) określić zakres działalności wybranych jednostek gospodarczych i zapisać je w trzech kolumnach, 3) pod każdą wybraną jednostką gospodarczą wypunktować przykłady przedmiotu kalkulacji, 4) wskazać w jakim zakresie mogłaby być wykorzystana kalkulacja wstępna i wynikowa we wskazanych trzech jednostkach odpowiedź zapisać pod powstałą tabelą z przykładami przedmiotów kalkulacji. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) zdefiniować pojęcie kalkulacja? 2) rozróżnić rodzaje kalkulacji? 3) wskazać podstawowe metody kalkulacji? 4) podać przykłady przedmiotu kalkulacji? 5) podać uproszczony układ kalkulacyjny kosztów? 6) wskazać znaczenie kalkulacji? Tak Nie 9

11 4.2. Kalkulacja podziałowa prosta Materiał nauczania Kalkulacja podziałowa prosta jest stosowana w przedsiębiorstwach wytwarzających masowo jednorodny produkt. Przykłady przedsiębiorstw, które mogą zastosować kalkulację podziałową prostą są kopalnie węgla, elektrownie, gorzelnie, cukrownie, cementownie. Koszt jednostkowy ustalany jest według wzoru: kj = K/Q, gdzie: kj koszt jednostkowy, K suma kosztów poniesionych w danym okresie, Q wielkość produkcji wyrażona w jednostkach naturalnych (sztuki, kilogramy, metry, tony). Na potrzeby analizy kosztów można dokonać podziału ogółu kosztów na poszczególne pozycje układu kalkulacyjnego. Wówczas zostanie obliczony koszt jednostkowy danej pozycji układu kalkulacyjnego, co obrazuje następujący wzór: kja = Ka/Q, gdzie: kja koszt jednostkowy danej pozycji układu kalkulacyjnego (np. koszt zużycia materiałów, wynagrodzeń) Ka wartość danej pozycji układu kalkulacyjnego Q wielkość produkcji wyrażona w jednostkach naturalnych (sztuki, kilogramy, metry, tony). Suma takich poszczególnych jednostkowych kosztów da łączny koszt jednostkowy danego produktu: kja 1 + kja 2 + kja kja n = kj. Podany sposób ustalania kosztu jednostkowego, zgodnie z przedstawionymi wzorami jest prawidłowy tylko wówczas, jeżeli nie ma produkcji w toku (produkcji niezakończonej). W przypadku występowania produkcji w toku należy przed sporządzeniem kalkulacji: 1) ustalić rozmiary produkcji zakończonej, 2) ustalić rozmiary produkcji w toku oraz stopień jej zaawansowania, 3) przeliczyć ilość produkcji w toku na produkcję gotową (zakończoną) uwzględniając stopień jej zaawansowania. Ponadto, sporządzając kalkulację produkcji w toku należy także zwrócić uwagę, czy materiały wydawane są do produkcji: sukcesywnie, czy w całości na początku procesu produkcji. Jest to bardzo istotne, gdyż koszty zużycia materiałów powstają w momencie ich wydania do procesu produkcji. Zatem, jeżeli materiały wydawane są do produkcji sukcesywnie, to sporządzając kalkulację należy uwzględnić, że do produkcji w toku powinna zostać przyporządkowana tylko odpowiednia część kosztów zużycia materiałów (także innych kosztów, np. robocizny), proporcjonalna do stopnia zaawansowania produkcji. Natomiast w sytuacji, kiedy materiały do produkcji wydawane są w całości na początku procesu wytwórczego, to mimo iż może wystąpić produkcja w toku, koszty zużycia materiałów zostały już poniesione w całości. W tym przypadku niezależnie, czy wyrób jest zakończony, czy jest jeszcze w toku produkcji, jednostkowa wartość kosztów zużycia materiałów jest taka sama. 10

12 Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. W jakich jednostkach gospodarczych powinna być stosowana kalkulacja podziałowa prosta? 2. W jaki sposób ustala się koszt jednostkowy przy zastosowaniu kalkulacji podziałowej prostej dla produkcji zakończonej? 3. W jaki sposób ustala się koszt jednostkowy przy zastosowaniu kalkulacji podziałowej prostej dla produkcji niezakończonej (produkcji w toku)? 4. Jaka część kosztów zużycia materiałów powinna zostać uwzględniona w procesie kalkulacji jeżeli materiały wydawane są do produkcji sukcesywnie? 5. Jaka część kosztów zużycia materiałów powinna zostać uwzględniona w procesie kalkulacji jeżeli materiały wydawane są do produkcji w całości w jej początkowej fazie? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Ustal koszt jednostkowy wytworzenia jednej sztuki wyrobu. W tym celu uzupełnij brakujące dane w tabeli wykorzystując podane informacje. W danym okresie wytworzono wyrobów gotowych i poniesiono następujące koszty: zużycie materiałów zł, zużycie energii elektrycznej zł, wynagrodzenia dla pracowników zł, narzuty na wynagrodzenia (ZUS) zł, pozostałe koszty (rozmowy telefoniczne, czynsz, amortyzacja) 700 zł. Pozycja kosztów Koszty (zł) K Liczba wyrobów (...) Q Koszt jednostkowy (zł) (...) Razem koszty Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat sporządzania kalkulacji podziałowej prostej, 2) wpisać do tabeli nazwy kosztów, które będą stanowiły uproszczony układ kalkulacyjny, 3) przy każdym koszcie wpisać jego wartość (kolumna druga), 4) uzupełnić wiersze kolumny wyrażające rozmiary produkcji (kolumna trzecia), 5) obliczyć koszt jednostkowy wyrobu w przekroju wyodrębnionych pozycji układu kalkulacyjnego, jak i łącznego kosztu jednostkowego (ostatni wiersz). Wyposażenie stanowiska pracy: kalkulator, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 11

13 Ćwiczenie 2 Przedsiębiorstwo farmaceutyczne wytwarza maść Połysk zapobiegającą wypadaniu włosów. Koszty produkcji w danym okresie sprawozdawczym kształtowały się następująco: materiały bezpośrednie zł, pozostałe koszty zł. Materiały do produkcji wydawane są sukcesywnie. W badanym okresie wytworzono 700 kg maści, występuje także produkcja w toku (1 000 kg o stopniu zawansowania produkcji 30%). Sporządzając kalkulację podziałową prostą należy ustalić: 1) koszt wytworzenia 1 kg maści, 2) koszt wytworzenia 1 kg produkcji w toku (maść przetworzona w 30%), 3) koszty całkowite produkcji zakończonej i produkcji w toku, 4) koszt wytworzenia 1 opakowania maści (opakowanie 80 gramów). Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat sporządzania kalkulacji podziałowej prostej, 2) przeliczyć rozmiary produkcji w toku na produkcję zakończoną, 3) ustalić wpływ sposobu wydawania materiałów do produkcji na tok obliczeń przy sporządzaniu kalkulacji, 4) sporządzić kalkulację podziałową prostą i na jej podstawie zapisać odpowiedzi do wskazanych czterech poleceń. Wyposażenie stanowiska pracy: kalkulator, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3 Laboratorium kosmetyczne wytwarza krem odmładzający cerę Małolata. Koszty produkcji kremu w analizowanym okresie sprawozdawczym są następujące: materiały bezpośrednie zł, pozostałe koszty zł. Proces produkcji kremu wymaga, aby materiały były wydane do zużycia w całości na jego początku. W danym okresie wytworzono 800 litrów kremu, którego proces produkcji został zakończony oraz litrów kremu o 20% stopniu zaawansowania produkcji. Sporządzając kalkulację podziałową prostą należy ustalić: 1) koszt wytworzenia 1 litra kremu, 2) koszt wytworzenia 1 litra produkcji w toku (krem przetworzony w 20%), 3) koszty całkowite produkcji zakończonej i produkcji w toku, 4) koszt wytworzenia 1 opakowania kremu o pojemności 50 mililitrów. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat sporządzania kalkulacji podziałowej prostej, 2) przeliczyć rozmiary produkcji w toku na produkcję zakończoną, 3) ustalić wpływ sposobu wydawania materiałów do produkcji na tok obliczeń przy sporządzaniu kalkulacji, 12

14 4) sporządzić w arkuszu kalkulacyjnym kalkulację podziałową prostą i na jej podstawie zapisać odpowiedzi do wskazanych czterech poleceń, rozwiązanie wydrukować. Wyposażenie stanowiska pracy: kalkulator, stanowisko komputerowe, arkusz kalkulacyjny, drukarka, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) podać przykłady jednostek gospodarczych, które powinny stosować kalkulację podziałową prostą? 2) obliczyć koszt jednostkowy wyrobu gotowego stosując kalkulację podziałową prostą? 3) obliczyć koszt jednostkowy produkcji nie zakończonej przy zastosowaniu kalkulacji podziałowej prostej? Tak Nie 13

15 4.3. Kalkulacja podziałowa współczynnikowa Materiał nauczania Kalkulacja podziałowa współczynnikowa jest stosowana w jednostkach o produkcji masowej wieloasortymentowej. Jest ona stosowana przy założeniu, że produkcja ta wymaga dla wszystkich wytwarzanych rodzajów wyrobów: takich samych lub podobnych materiałów, podobnych urządzeń produkcyjnych, takich samych procesów technologicznych. Przykłady produkcji, kiedy można zastosować kalkulację podziałową współczynnikową: produkcja pieczywa, produkcja okien (różnią się wielkością ale są zrobione z tych samych materiałów), produkcja makaronu (z tych samych materiałów wytwarzane są makarony typu nitki, kolanka, świderki (w opakowaniach 250 g, 500 g), produkcja spodni bawełnianych (te same lub podobne materiały zużywane są do ich produkcji, ale mogą być różne rozmiary). Istota kalkulacji podziałowej współczynnikowej polega na sprowadzeniu różnych wyrobów do wspólnego mianownika poprzez przeliczenie ich na umowne obiekty kalkulacyjne za pomocą współczynników. Charakterystykę kolejnych czynności, jakie należy wykonać ustalając koszt jednostkowy według zasad kalkulacji podziałowej współczynnikowej przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Etapy ustalania kosztu jednostkowego przy zastosowaniu kalkulacji podziałowej współczynnikowej Etap Charakterystyka I Ustalenie łącznych kosztów dotyczących produkcji w danym okresie. II Ustalenie ilości wytworzonych produktów. III Ustalenie współczynników przeliczeniowych dla danych wyrobów. Współczynniki te określają relacje kosztowe między poszczególnymi wyrobami. Współczynnikami powinny być wielkości wywierające dominujący wpływ na poziom kosztów. Jako współczynniki przeliczeniowe często stosuje się takie parametry jak: waga wyrobów, czas obróbki wyrobów, ilość zużytych materiałów, ceny sprzedaży produktów itd. IV Obliczenie ilości jednostek umownych. Należy przemnożyć dla każdego wyrobu jego ilość (etap II) i współczynnik przeliczeniowy (etap III). V Sumowanie jednostek umownych dla wszystkich wyrobów. VI Obliczenie kosztu jednostki umownej. W tym celu należy podzielić koszty (etap I) przez sumę ilości jednostek umownych (etap V). VII Ustalenie kosztu jednostkowego rzeczywistego. Dla każdego wyrobu należy przemnożyć koszt jednostki umownej (etap VI) przez współczynnik przeliczeniowy dla danego wyrobu (etap III). VIII Sprawdzenie poprawności obliczeń (obliczenie kosztów całkowitych dla poszczególnych wyrobów). Należy pomnożyć jednostkowy koszt rzeczywisty danego wyrobu (etap VII) przez wytworzoną ilość danego wyrobu (etap II). Źródło: opracowanie własne Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Które jednostki gospodarcze powinny stosować kalkulację podziałową współczynnikową? 2. Jakie są etapy ustalania kosztu jednostkowego według kalkulacji podziałowej współczynnikowej? 14

16 3. Jakie wielkości powinno się przyjmować jako współczynniki przeliczeniowe przy zastosowaniu kalkulacji podziałowej współczynnikowej? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Ustal koszt jednostkowy dla poszczególnych rodzajów produkowanych makaronów. Wytwarzane są makarony świderki i nitki z tego samego surowca: wysokogatunkowej mąki makaronowej typu 450 oraz wody i przyprawy kurkuma. Proces technologiczny produkcji jest bardzo podobny. Makaron świderki jest pakowany w woreczki 500 gram (0,5 kg), a makaron nitki w woreczki 250 gram (0,25 kg). W danym okresie wytworzono opakowań makaronu świderki (Ś) i opakowań makaronu nitki (N). Koszty produkcji w danym okresie wyniosły zł. Etap I II III IV V VI VII VIII Charakterystyka Ustalenie łącznych kosztów dotyczących produkcji makaronu w danym okresie: Ś = N = Ustalenie ilości wytworzonych produktów: Ś - N - Ustalenie współczynników przeliczeniowych dla danych produktów: Ś = N = Obliczenie ilości jednostek umownych: Ś = N = Sumowanie jednostek umownych dla wszystkich produktów: Obliczenie kosztu jednostki umownej: Ustalenie kosztu jednostkowego rzeczywistego: Ś = N = Sprawdzenie poprawności obliczeń (obliczenie kosztów całkowitych dla poszczególnych wyrobów): Ś = N = Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat sporządzania kalkulacji podziałowej współczynnikowej, 2) wskazać jakie jednostki zostaną przyjęte jako współczynniki, 3) sporządzić kalkulację podziałową współczynnikową wykonując stosowne obliczenia dla poszczególnych etapów wskazanych w tabeli. Wyposażenie stanowiska pracy: kalkulator, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 Ustal koszt jednostkowy dla poszczególnych typów krzeseł drewnianych. W przedsiębiorstwie produkowane są dwa rodzaje krzeseł z tego samego surowca. Różnią się one wykończeniem. 15

17 Krzesła Arni nie mają zdobień. Natomiast krzesła Fantazja posiadają zdobienia. Czas obróbki jednego krzesła typu Arni wynosi 3 godziny, a krzesła Fantazja 4 godziny. Łączne koszty w danym okresie wyniosły zł (koszty materiałów zł, koszty wynagrodzeń wraz z pochodnymi zł, inne koszty zł). Wytworzono w tym czasie 200 krzeseł Arni i 100 krzeseł Fantazja. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat sporządzania kalkulacji podziałowej współczynnikowej, 2) wskazać jakie jednostki zostaną przyjęte jako współczynniki, 3) przygotować tabelę według wzoru z ćwiczenia 1 wykorzystując do tego arkusz kalkulacyjny, 4) sporządzić kalkulację podziałową współczynnikową w arkuszu kalkulacyjnym, wykonując stosowne obliczenia dla poszczególnych etapów wskazanych w tabeli, rozwiązanie wydrukować. Wyposażenie stanowiska pracy: kalkulator, stanowisko komputerowe, arkusz kalkulacyjny, drukarka, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) wskazać przykłady jednostek gospodarczych, które powinny stosować kalkulację podziałową współczynnikową? 2) zaproponować dla różnych jednostek gospodarczych współczynniki dla sporządzenia kalkulacji podziałowej współczynnikowej? 3) obliczyć koszt jednostkowy według zasad kalkulacji podziałowej współczynnikowej? Tak Nie 16

18 4.4. Kalkulacja podziałowa procesowa Materiał nauczania Kalkulacja podziałowa procesowa (kalkulacja podziałowa fazowa) powinna być stosowana w jednostkach gospodarczych o produkcji masowej i wieloseryjnej, w których proces produkcyjny obejmuje kilka następujących po sobie faz (etapów) produkcji. W każdej fazie produkcji powstaje półprodukt, który jest przekazywany do kolejnej fazy produkcji i tak aż do ostatniej fazy, gdzie powstaje wyrób gotowy. Przykłady jednostek gospodarczych, które stosują kalkulację podziałową fazową: cegielnia (można wyodrębnić następujące fazy przy produkcji cegieł: przygotowanie gliny, formowanie i suszenie cegieł, wypalanie cegieł), mleczarnia, np. produkcja serów twardych (można wyodrębnić następujące fazy produkcji serów twardych: przygotowanie materiałów, podgrzewanie, formowanie i odsączanie, dojrzewanie). W trakcie sporządzania kalkulacji podziałowej procesowej wykorzystuje się procedury kalkulacji podziałowej prostej lub ze współczynnikami. Kalkulacja podziałowa procesowa może zostać przeprowadzona w dwóch wariantach, a mianowicie: 1) jako kalkulacja bezpółproduktowa; polega ona na tym, iż w każdej fazie ustala się oddzielnie jednostkowy koszt wytworzenia półproduktu, a następnie sumuje się poszczególne jednostkowe koszty z danych faz produkcji otrzymując w ten sposób jednostkowy koszt wyrobu gotowego, 2) jako kalkulacja półproduktowa; polega ona na tym, że koszty wytworzenia półproduktów z danej fazy dolicza się do fazy kolejnej. Taki proces zapewnia ustalanie kosztu jednostkowego w sposób narastający. Kalkulacja podziałowa procesowa wymaga odpowiednio rozbudowanej ewidencji analitycznej dla kosztów przypadających na poszczególne półprodukty, jak i dla kosztów związanych z wyodrębnionymi fazami produkcji Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Które jednostki stosują kalkulację podziałową procesową? 2. Na czym polega sporządzenie kalkulacji podziałowej procesowej metodą bezpółproduktową? 3. Na czym polega sporządzenie kalkulacji podziałowej procesowej metodą półproduktową? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Proces wytwórczy wyrobu gotowego A obejmuje dwie następujące po sobie fazy produkcji. Koszty bezpośrednie i pośrednie produkcji wyrobu A (wyrażone w zł) w danym okresie ujęto w tabeli: Koszty Faza I Faza II 1. Materiały bezpośrednie Płace bezpośrednie Inne koszty bezpośrednie Koszty wydziałowe Techniczny koszt wytworzenia 6. Koszty ogólnego zarządu

19 W danym okresie: w fazie I wytworzono 700 sztuk półproduktów A, z których 600 sztuk przekazano do dalszej obróbki (faza II), w fazie II wytworzono 600 sztuk wyrobów gotowych A, które przyjęto do magazynu. Koszty ogólnego zarządu obejmują wyłącznie wyroby gotowe. Ustal jednostkowy koszt wytworzenia półproduktu A na poziomie technicznego kosztu wytworzenia oraz wyrobu gotowego A na poziomie technicznego kosztu wytworzenia i kosztów całkowitych zgodnie z zasadami kalkulacji podziałowej procesowej kolejno według metody: 1) bezpółproduktowej, 2) półproduktowej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat sporządzania kalkulacji podziałowej procesowej, 2) ustalić wartość technicznego kosztu wytworzenia w fazie I i II oraz wartość kosztów całkowitych, 3) przeprowadzić kalkulację podziałową procesową metodą bezpółproduktową obliczając kolejno koszt jednostkowy półproduktu w fazie I oraz w fazie II na poziomie technicznego kosztu wytworzenia, a następnie koszt jednostkowy wyrobu gotowego na poziomie technicznego kosztu wytworzenia oraz kosztów całkowitych, 4) przeprowadzić kalkulację podziałową procesową metodą półproduktową obliczając kolejno koszt jednostkowy półproduktu w fazie I oraz w fazie II (uwzględniając koszty przekazanych półproduktów) na poziomie technicznego kosztu wytworzenia, a następnie koszt jednostkowy wyrobu gotowego na poziomie technicznego kosztu wytworzenia oraz kosztów całkowitych. Wyposażenie stanowiska pracy: kalkulator, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 W cegielni wyodrębniono trzy fazy produkcji cegieł glinianych: faza I przygotowanie gliny, faza II formowanie i suszenie cegieł, faza III wypalanie cegieł. W cegielni wytwarzane są dwa rodzaje cegieł: małe (M) i duże (D). Koszty bezpośrednie i wydziałowe (wyrażone w zł), związane z ich wytworzeniem w przekroju poszczególnych faz produkcji ujęto w tabeli: Koszty Faza I Faza II Faza III Cegły M Cegły D Cegły M Cegły D Cegły M Cegły D 1. Materiały bezpośrednie Robocizna bezpośrednia Inne koszty bezpośrednie Koszty wydziałowe Techniczny koszt wytworzenia W fazie I wytworzono po sztuk cegieł M i D, z czego do fazy II przekazano sztuk cegieł M i cegieł D. 18

20 W fazie II czas formowania i suszenia cegieł M wynosi 12 godzin, a cegieł D 18 godzin. Wszystkie cegły zostały przekazane do fazy III. W fazie III czas wypalania cegieł wynosi odpowiednio: dla cegieł M 0,6 godziny, dla cegieł D jedną godzinę. Wszystkie cegły po skończonym cyklu produkcji zostały przyjęte do magazynu wyrobów gotowych. Ustal koszt jednostkowy wytworzenia cegły M i cegły D na poziomie technicznego kosztu wytworzenia sporządzając w arkuszu kalkulacyjnym kalkulację podziałową procesową metodą półproduktową. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat sporządzania kalkulacji podziałowej procesowej, 2) opracować w arkuszu kalkulacyjnym tabelę, w której będzie dokonywana kalkulacja kosztów wytworzenia cegieł w poszczególnych fazach produkcji, 3) przeprowadzić kalkulację podziałową procesową metodą półproduktową, obliczając kolejno koszt jednostkowy półproduktu w fazie I, fazie II oraz w fazie III (uwzględniając koszty przekazanych półproduktów) na poziomie technicznego kosztu wytworzenia, a następnie koszt jednostkowy wyrobu gotowego również na poziomie technicznego kosztu wytworzenia, rozwiązanie wydrukować. Wyposażenie stanowiska pracy: stanowisko komputerowe, kalkulator, arkusz kalkulacyjny, drukarka, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) podać przykłady jednostek gospodarczych, które powinny stosować kalkulację podziałową procesową? 2) ustalić koszt jednostkowy półproduktów i wyrobów gotowych sporządzając kalkulację podziałową procesową metodą bezpółproduktową? 3) ustalić koszt jednostkowy półproduktów i wyrobu gotowego, sporządzając kalkulację podziałową procesową metodą półproduktową? Tak Nie 19

21 4.5. Kalkulacja doliczeniowa Materiał nauczania Kalkulacja doliczeniowa jest stosowana do obliczania jednostkowego kosztu wytworzenia wyrobów w przedsiębiorstwach o produkcji jednostkowej lub seryjnej, gdy wyroby te charakteryzują się znaczną odmiennością. Metoda ta polega na oddzielnym grupowaniu kosztów dla każdego wyrobu (usługi). Do danych wyrobów (usług) należy przyporządkować koszty bezpośrednie i pośrednie. Charakterystykę kolejnych etapów ustalania kosztów jednostkowych według kalkulacji doliczeniowej przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3. Etapy ustalania kosztu jednostkowego według kalkulacji doliczeniowej Etap Charakterystyka I Przyporządkowanie kosztów bezpośrednich do poszczególnych wyrobów (usług). II Rozliczenie kosztów pośrednich na poszczególne wyroby (usługi) za pomocą kluczy podziałowych. III Ustalenie łącznych kosztów dla danych wyrobów (usług). Należy dodać koszty bezpośrednie i pośrednie (etap I + etap II). IV Ustalenie ilości wytworzonych wyrobów (usług). V Ustalenie kosztu jednostkowego. Należy podzielić łączne koszty przypadające na dany wyrób, usługę (etap III) przez ilość wytworzonych wyrobów, usług (etap IV). Źródło: opracowanie własne. Na poziomie etapu II rozliczając koszty pośrednie należy zastosować klucze podziałowe (rozliczeniowe). Klucz podziałowy kosztów pośrednich jest to umowna wielkość stanowiąca podstawę rozliczenia kosztów pośrednich na poszczególne obiekty odniesienia kosztów. Niezmiernie ważne jest, aby dla danych kosztów pośrednich dobrać odpowiedni klucz podziałowy. Ponadto, aby dane wielkości mogły pełnić rolę klucza podziałowego kosztów pośrednich muszą odpowiadać następującym warunkom 1 : klucz podziałowy powinien pozostać w związku przyczynowo-skutkowym z rozliczanymi kosztami, klucz podziałowy powienien pozostać w związku proporcjonalnym z rozliczanymi kosztami, związek klucza podziałowego z kosztami podlegającymi rozliczeniu powinien być możliwie silny, klucz podziałowy powinien być parametrem charakteryzującym te obiekty odniesienia kosztów, na które koszty pośrednie będą rozliczane, musi istnieć możliwość jednoznacznego przyporządkowania liczby jednostek klucza obiektom odniesienia kosztów. Klucze podziałowe kosztów pośrednich można klasyfikować według różnych kryteriów, które przedstawiono w tabeli 4. 1 E. Nowak: Rachunek kosztów przedsiębiorstwa. Ekspert, Wrocław 2001, s

22 Tabela 4. Klasyfikacja kluczy rozliczeniowych kosztów pośrednich Kryterium podziału Stabilność wielkości klucza roliczeniowego Rodzaj kluczy rolziczeniowych stałe zmienne Charakterystyka Klucze stałe to takie wielkości, których ogólna suma jednostek jest niezmienna w ciągu dłuższego okresu. Mogą to być wielkości wynikające z planu techniczno-ekonomicznego jednostki gospodarczej Klucze zmienne charakteryzują się tym, że w każdym okresie zmienia się zarówno ogólna suma jednostek klucza, jak i ich liczba przypadająca na poszczególne obiekty odniesienia kosztów Klucze wartościowe wyrażone są w pieniężnych jednostkach miary, Jednostka miary wartościowe wyrażająca wielkość np. robocizna bezpośrednia (wyrażona w złotówkach) klucza Klucze ilościowe wyrażone są w naturalnych jednostkach miary, np. ilościowe rozliczeniowego liczba zatrudnionych, czas pracy. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rachunek kosztów. Elementy rachunkowści zarządczej. Red. D. Sołtys, wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 1999, s. 74. Przykłady kluczy podziałowych kosztów pośrednich zostały podane w tabeli 5. Tabela 5. Klucze podziałowe kosztów pośrednich Koszty pośrednie Koszty zakupu Koszty wydziałowe Koszty ogólnego zarządu Koszty sprzedaży Źródło: opracowanie własne. Przykładowe klucze podziałowe wartość zużycia materiałów bezpośrednich ilość zużytych materiałów bezpośrednich wartość zużycia materiałów bezpośrednich ilość zużytych materiałów bezpośrednich czas pracy maszyn i urzadzeń wartość wynagrodzeń bezpośrednich liczba przepracowanych roboczogodzin łaczna wartość kosztów bezpośrednich łaczna wartość kosztów bezpośrednich techniczny koszt wytworzenia koszty produkcji sprzedanej koszty produkcji sprzedanej techniczny koszt wytworzenia łaczna wartość kosztów bezpośrednich Proces rozliczania kosztów pośrednich na obiekty odniesienia kosztów przy wykorzystaniu kluczy rozliczeniowych opisano w tabeli 6. Tabela 6. Etapy rozliczenia kosztów pośrednich Etap Czynność Charakterystyka I II Ustalenie współczynnika narzutu kosztów pośrednich Przyporządkowanie kosztów pośrednich do poszczególnych obiektów odniesienia kosztów Źródło: opracowanie własne. W celu ustalenia współczynnika narzutu kosztów pośrednich należy podzielić wartość kosztów pośrednich przez wartość (ilość) podstawy rozliczenia kosztów (klucza rozliczeniowego). W przypadku klucza wartościowego współczynnik narzutu kosztów pośrednich będzie ustalony jako procentowy wskaźnik tych kosztów. Natomiast w przypadku klucza ilościowego będzie nim stawka jednostkowych kosztów pośrednich Dla każdego wyrobu (usługi) należy przemnożyć ustalony w etapie I narzut kosztów pośrednich przez wartość podstawy rozliczenia kosztów pośrednich dla danego obiektu kosztów (wartość klucza rozliczeniowego przypadająca na dany obiekt kosztów, np. wartość zużytych materiałów przypadająca na produkt A) 21

23 Można wyróżnić dwie odmiany kalkulacji doliczeniowej, a mianowicie: 1) kalkulację zleceniową wyróżnia się ona tym, że podstawowym nośnikiem kosztów są niepowtarzalne zlecenia produkcyjne, 2) kalkulację asortymentową umożliwia ona ustalenie jednostkowego kosztu produktów w danym okresie obrachunkowym bez względu na liczbę uruchamianych w tym czasie zleceń produkcyjnych, stąd nazywana jest także kalkulacją okresową Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Które jednostki gospodarcze powinny stosować kalkulację doliczeniową? 2. Jakie są etapy ustalania kosztu jednostkowego według kalkulacji doliczeniowej? 3. W jaki sposób rozlicza się koszty pośrednie w kalkulacji doliczeniowej? 4. Jakie wielkości ekonomiczne mogą stanowić klucz rozliczeniowy kosztów pośrednich? 5. Jakie są rodzaje kluczy rozliczeniowych kosztów pośrednich? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Ustal koszt jednostkowy danych dwóch usług świadczonych przez przedsiębiorstwo zajmującą się doradztwem informatycznym oraz naprawą komputerów. W danym okresie przeprowadzono: 100 godzin doradztwa w zakresie użytkowania (obsługi) różnych programów komputerowych, 300 godzin w zakresie napraw i serwisu sprzętu komputerowego. Koszty wspólne (pośrednie) należy rozliczyć w stosunku do liczby roboczogodzin (liczba godzin poświęcona na wykonanie usług). Pozycje kosztowe Doradztwo Naprawy Razem Materiały bezpośrednie (zł) Wynagrodzenia bezpośrednie (zł) Koszty wspólne (zł) Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat sporządzania kalkulacji doliczeniowej, 2) rozliczyć koszty wspólne (pośrednie) na poszczególne usługi za pomocą ilościowego klucza podziałowego, 3) sporządzić kalkulację doliczeniową obu usług, wpisać wyniki do tabeli według poniższego wzoru. Etap Wyszczególnienie Doradztwo Naprawy Razem I Materiały bezpośrednie (zł) Wynagrodzenia bezpośrednie (zł) II Koszty wspólne (zł) III Razem koszty (zł) IV Ilość świadczonych usług (godz.) V Koszt jednostkowy (zł/godz.) Wyposażenie stanowiska pracy: kalkulator, 22

24 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 W przedsiębiorstwie wytwarzane są dwa produkty: A i B. W danym okresie wytworzono: 200 sztuk wyrobów A, 350 sztuk wyrobów B. Na wytworzenie 1 sztuki wyrobu A zużywa się 3 kg materiału, a do wytworzenia 1 sztuki wyrobu B 2 kg. Cena zakupu materiału wynosi 5,50 zł/kg. Na wytworzenie 1 sztuki wyrobu A potrzeba półtorej godziny pracy, a wyrobu B jedną godzinę. Stawka za jedną godzinę pracy wynosi 12 zł. Koszty pośrednie w danym okresie wyniosły zł i należy je rozliczyć w stosunku do wartości materiałów bezpośrednich. Wykorzystując arkusz kalkulacyjny sporządź kalkulację doliczeniową produktu A i B. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat sporządzania kalkulacji doliczeniowej, 2) ustalić wartość kosztów bezpośrednich, 3) rozliczyć koszty pośrednie za pomocą wartościowego klucza rozliczeniowego, 4) opracować w arkuszu kalkulacyjnym tabelę, w której będzie dokonywana kalkulacja kosztów, 5) przeprowadzić kalkulację doliczeniową, rozwiązanie wydrukować. Wyposażenie stanowiska pracy: stanowisko komputerowe, arkusz kalkulacyjny, drukarka, kalkulator, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) rozliczyć koszty pośrednie za pomocą ilościowych kluczy rozliczeniowych? 2) rozliczyć koszty pośrednie za pomocą wartościowych kluczy rozliczeniowych? 3) wskazać przykłady przedsiębiorstw stosujących kalkulację doliczeniową? 4) przeprowadzić kalkulację doliczeniową? Tak Nie 23

25 4.6. Koszty stałe i zmienne w kalkulacji i rachunku kosztów zmiennych Materiał nauczania Jednostki gospodarcze bardzo często wykorzystują dla swoich potrzeb podział kosztów na stałe i zmienne. Taka klasyfikacja kosztów jest przydatna między innymi do: ustalania wyników ze sprzedaży w konwencji rachunku kosztów zmiennych, obliczania kosztów jednostkowych, analizy progu rentowności, podejmowania decyzji krótkookresowych. Przy prowadzeniu różnych obliczeń na potrzeby decyzyjne, opartych na zasadach rachunku kosztów zmiennych, który wymaga podziału kosztów na stałe i zmienne, przyjmuje się założenie, że: produkty wycenia się wyłącznie na poziomie kosztów zmiennych, koszty stałe odnosi się w całości na wynik finansowy danego okresu, a więc nie są one uwzględniane przy ustalaniu kosztu jednostkowego produktu. Jednakże jednostki gospodarcze, które chcą ustalić jednostkowy koszt całkowity, mogą uwzględnić przy sporządzaniu kalkulacji również koszty stałe. W tym celu koszty stałe należy odpowiednio odnieść na jednostkę produktu, co zostało zaprezentowane w poniższych formułach obliczeniowych: Kcj = Kzj + Ksj Ksj = Kzj x N lub Ksj = Ks / Q, gdzie: Kcj jednostkowy koszt całkowity, Kzj jednostkowy koszt zmienny, Ksj jednostkowy koszt stały, N narzut kosztów stałych Ks koszty stałe, Q rozmiary produkcji. Wykorzystując omawiany podział kosztów można ustalić wyniki ze sprzedaży produktów. Zgodnie z zasadami rachunku kosztów zmiennych uzyskuje się przynajmniej dwa poziomy wyników ze sprzedaży, a mianowicie: 1) marża brutto (marża pokrycia) oraz 2) wynik finansowy ze sprzedaży. Formuła ustalania wyniku finansowego ze sprzedaży w konwencji rachunku kosztów zmiennych została przedstawiona w tabeli 7. Tabela 7. Ustalanie wyniku ze sprzedaży w rachunku kosztów zmiennych Etap Pozycja rachunku kosztów zmiennych Charakterystyka I Przychody ze sprzedaży Jest to iloczyn ceny sprzedaży (bez podatku VAT) i rozmiarów sprzedaży II Koszty zmienne produkcji sprzedanej Jest to iloczyn kosztu zmiennego jednostkowego i rozmiarów sprzedaży III Marża brutto Od przychodów (etap I) należy odjąć koszty zmienne (etap II) IV Koszty stałe Wartość kosztów stałych danego okresu V Wynik ze sprzedaży Od marży brutto (etap III) należy odjąć koszty stałe (etap IV) Źródło: opracowanie własne. 24

26 Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Które koszty odnosi się do produktów w konwencji rachunku kosztów zmiennych? 2. Gdzie ujmuje się koszty stałe w konwencji rachunku kosztów zmiennych? 3. W jaki sposób ustala się koszt jednostkowy produktu bazując na kosztach zmiennych i stałych? 4. Jak ustala się wynik ze sprzedaży w rachunku kosztów zmiennych? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Gospodarstwo agroturystyczne dysponuje 20 miejscami noclegowymi. Koszty stałe działalności w skali miesiąca były następujące: amortyzacja 800 zł, wynagrodzenia zł, podatki i opłaty 300 zł, inne koszty stałe 200 zł. Koszty zmienne analizowanej działalności w lipcu i sierpniu były następujące: Koszty zmienne Lipiec (zł) Sierpień (zł) Energia elektryczna Pranie pościeli Wyżywienie W lipcu wykorzystano 480 osobodób (średnio nocowało 16 osób), a w sierpniu 360 osobodób (średnio 12 osób dziennie). Cena za pobyt w gospodarstwie agroturystycznym wynosi 30 zł za dobę. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat kosztów zmiennych i stałych oraz rachunku kosztów zmiennych, 2) ustalić jednostkowy koszt zmienny (koszt zmienny pobytu jednej osoby przypadający na jeden dzień), 3) obliczyć jednostkowy koszt stały, 4) obliczyć jednostkowy koszt całkowity, 5) obliczyć wynik ze sprzedaży w konwencji rachunku kosztów zmiennych. Wyposażenie stanowiska pracy: kalkulator, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 25

27 Ćwiczenie 2 Informacje dotyczące działalności gospodarczej badanej jednostki w skali miesiąca są następujące: Wyszczególnienie Wyrób A Wyrób B Rozmiary produkcji (kg) Cena sprzedaży (zł/kg) 10 8 Koszt zmienny jednostkowy (zł/kg) 5 6 Koszty stałe (zł) Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat rachunku kosztów zmiennych, 2) obliczyć wynik ze sprzedaży w konwencji rachunku kosztów zmiennych wykorzystując arkusz kalkulacyjny, wydrukować rozwiązanie, 3) zinterpretować otrzymane wyniki. Wyposażenie stanowiska pracy: stanowisko komputerowe, arkusz kalkulacyjny, drukarka, kalkulator, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) obliczyć jednostkowy koszt zmienny? 2) obliczyć jednostkowy koszt całkowity? 3) obliczyć marżę brutto w rachunku kosztów zmiennych? 4) ustalić wynik ze sprzedaży w rachunku kosztów zmiennych? Tak Nie 26

28 4.7. Klasyfikacja i wycena produktów pracy Materiał nauczania Efektem działalności gospodarczej jednostek produkcyjnych są produkty pracy. Ich ogólny podział przedstawia rysunek 1. Produkty pracy Produkty gotowe Produkcja nie zakończona Rys. 1. Podstawowa klasyfikacja produktów pracy Źródło: opracowanie własne. Produkty gotowe obejmują swoim zakresem: wyroby gotowe, np. gotowa do sprzedaży mąka, otręby spożywcze w zakładach przemysłu zbożowego, roboty budowlane, usługi oraz prace projektowe, geodezyjno-kartograficzne, naukowobadawcze, inwentarz żywy nie stanowiący środków trwałych i materiałów, np. prosiaki hodowane na sprzedaż. Produkcja niezakończona obejmuje swoim zakresem: półprodukty, np. kineskop w fabryce telewizorów, produkcję w toku, np. piwo w trakcie produkcji znajdujące się w kadziach w browarze. Produkty gotowe i półprodukty można klasyfikować ze względu na ich przeznaczenie, a mianowicie: przeznaczone do sprzedaży dla innych jednostek, przeznaczone do własnych potrzeb, np. na cele inwestycyjne, na cele reprezentacji i reklamy. Wyroby gotowe można klasyfikować według różnych kryteriów przedstawionych w tabeli 8. Tabela 8. Klasyfikacja wyrobów gotowych według wybranych kryteriów Kryterium podziału Gałąź przemysłu Technologia produkcji Właściwości Przeznaczenie Rodzaj i jakość Źródło: opracowanie własne. Przykłady Wyroby gotowe przemysłu: spożywczego, chemicznego, odzieżowego, hutniczego Np. odlewy, odkuwki; wyroby wędzone na ciepło, wyroby wędzone na zimno Np. farby olejne, farby akrylowe Np. suknie wieczorowe, suknie ślubne Np. ser edamski kl I, ser edamski kl II, ser gouda Możliwości wyceny produktów gotowych oraz produkcji niezakończonej na moment przyjęcia do magazynu ujęte zostały w tabeli 9. 27