Ocena stężenia PDGF-AB oraz sp-selektyny w odniesieniu do liczby płytek we krwi chorych na raka jelita grubego przed operacją i po operacji

Transkrypt

1 Ocena stężenia PDGF-AB oraz sp-selektyny w odniesieniu do liczby płytek we krwi chorych na raka jelita grubego przed operacją i po operacji Maria Mantur 1, Olga Koper 2, Jadwiga Snarska 3, Anna Sidorska 4, Katarzyna Kruszewska-Wnorowska 1 1 Zakład Laboratoryjnej Diagnostyki Klinicznej, Uniwersytet Medyczny, Białystok 2 Studenckie Koło Naukowe przy Zakładzie Laboratoryjnej Diagnostyki Klinicznej, Uniwersytet Medyczny, Białystok 3 I Klinika Chirurgii Ogólnej i Endokrynologicznej, Uniwersytet Medyczny, Białystok 4 Dział Diagnostyki Laboratoryjnej, Wojewódzki Szpital Zespolony im. Jana Śniadeckiego, Białystok Streszczenie: Wprowadzenie. Płytkopochodny czynnik wzrostu (platelet-derived growth factor PDGF) i P-selektyna zostały uznane za biologicznie czynne markery aktywacji płytek krwi (platelets PLT). Izoforma PDGF-AB jest ważnym czynnikiem regulującym migrację i proliferację wielu komórek, w tym komórek nowotworowych, natomiast P-selektyna odgrywa istotną rolę w interakcjach międzykomórkowych. Cele. Ocena stężenia PDGF-AB i sp-selektyny w odniesieniu do liczby PLT we krwi chorych na raka jelita grubego (colorectal cancer CRC), badanych przed radykalnym usunięciem zmian nowotworowych i po nim. Pacjenci i metody. Badaniem objęto 38 chorych na CRC, których podzielono na trzy grupy: grupa B1 20 chorych (T 2-3 N 1 ), grupa B2 18 chorych (T 2-3 N 2 ) oraz 24 osoby zdrowe dobrane pod względem wieku i płci, stanowiące grupę kontrolną. Krew do badań pobierano z żyły odłokciowej przed operacją oraz 3 miesiące po radykalnym usunięciu zmian nowotworowych. Stężenia PDGF-AB i sp-selektyny jako markerów aktywacji PLT oznaczono metodą immunoenzymatyczną. Wyniki. Stężenie PDGF-AB i sp-selektyny u wszystkich chorych z CRC było kilkakrotnie większe, natomiast liczba PLT mniejsza niż w grupie kontrolnej. Przed zabiegiem stężenia obu badanych parametrów były statystycznie znamiennie większe u chorych z wyższym stopniem zaawansowania klinicznego (p <0,05). Nie stwierdzono natomiast dodatniej korelacji między liczbą PLT a stężeniem PDGF-AB i sp-selektyny. Wnioski. Mniejsza liczba PLT przed operacją niż po operacji, większe natomiast stężenia PDGF-AB i sp-selektyny wskazują na tkankę nowotworową jako bogate źródło PDGF oraz miejsce powstawania zaburzeń zakrzepowo-zatorowych z udziałem PLT, które stanowią źródło sp-selektyny. Dlatego oznaczenie stężeń PDGF-AB i sp-selektyny może wyznaczać przyszłość wczesnej nieinwazyjnej diagnostyki CRC. Słowa kluczowe: PDGF-AB, rak jelita grubego (CRC), sp-selektyna WPROWADZENIE Interakcje pomiędzy komórkami guza nowotworowego i płytkami krwi (platelets PLT) badano od wielu lat, jednak nie wszystkie mechanizmy tej zależności zostały dobrze poznane. Wiadomo, że PLT poprzez udział w neoangiogenezie oraz tworzeniu przerzutów odległych uczestniczą w rozwoju nowotworów złośliwych [1,2]. Natomiast komórki guza poprzez wydzielany prokoagulant nowotworowy indukują aktywację PLT, której skutkiem jest ich wzmożona adhezja i agregacja. Zaktywowane PLT przyczyniają się do powstawania Adres do korespondencji: dr hab. med. Maria Mantur, Zakład Laboratoryjnej Diagnostyki Klinicznej, Uniwersytet Medyczny, ul. Waszyngtona 15a, Białystok, tel./fax: , mantur@amb.edu.pl Praca wpłynęła: Przyjęta do druku: Nie zgłoszono sprzeczności interesów. Pol Arch Med Wewn. 2008; 118 (6): Copyright by Medycyna Praktyczna, Kraków 2008 zaburzeń zakrzepowo-zatorowych nie tylko w tkance nowotworowej, ale także w podścielisku guza. Epizody zakrzepowo-zatorowe sprzyjają uwalnianiu z α-ziarnistości płytkowych mitogennego czynnika wzrostu (platelet-derived growth factor PDGF) i P-selektyny (CD62P), jako białek drobnocząsteczkowych uznanych za markery aktywacji PLT [1,3]. PDGF nie jest homogenną cząsteczką stanowi grupę białek tworzących 4 rodzaje łańcuchów: PDGF-A, PDGF-B, PDGF-C oraz PDGF-D, które w postaci aktywnej występują jako dimery. Pierwsze dwie izoformy mogą tworzyć zarówno homo-, jak i heterodimery, natomiast z łańcuchów PDGF-C i PDGF-D powstają tylko homodimery [4-6]. Najczęściej jednak oznaczaną w surowicy krwi postacią jest PDGF-AB. Dowiedziono, że płytkopochodny czynnik wzrostu jest silnym mitogenem dla komórek nowotworowych. PDGF oddziałuje na komórki poprzez dwa strukturalnie do siebie zbliżone receptory: α i β [7-9]. Oba receptory to kinazy tyrozynowe, które charakteryzują się różnym powinowactwem do PDGF [10-12]. Ocena stężenia PDGF-AB oraz sp-selektyny w odniesieniu do liczby płytek we krwi... 1

2 Tabela 1. Stężenie PDGF-AB i sp-selektyny we krwi chorych na CRC w odniesieniu do grupy kontrolnej Parametr badany Czas pobrania krwi Cała grupa badana (B) n = 38 Grupa kontrolna (K) n = 24 PDGF AB przed zabiegiem 293,5 ±61,5 34,3 ±9,2 B vs K** (ng/ml) po zabiegu 161,6 ±39,8 34,3 ±9,2 B vs K** sp selektyna przed zabiegiem 177,3 ±36,2 20,1 ±3,9 B vs K** (ng/ml) po zabiegu 127,9 ±27,8 20,1 ±3,9 B vs K* *p <0,01; **p <0,001 B cała grupa badana (T2-3N1-2M0) Skróty: CRC rak jelita grubego (colorectal cancer), PDGF AB płytkopochodny czynnik wzrostu (platelet derived growth factor), SD odchylenie standardowe (standard deviation) p P-selektyna należy do komórkowych molekuł adhezyjnych, znajdujących się na błonie komórkowej PLT jako receptor CD62P oraz w surowicy krwi jako postać rozpuszczalna (sp-selektyna). Obie jej postaci biorą udział w adhezji PLT do leukocytów, a stężenie sp-selektyny we krwi zwiększa się w przebiegu procesów zapalnych i nowotworowych [13,14]. PDGF-AB i P-selektyna należą do markerów aktywacji PLT, których rola w rozwoju nowotworów jest szeroko dyskutowana [15-17]. Skąpe dane literaturowe na temat dynamiki zmian stężeń PDGF-AB i P-selektyny u chorych na nowotwory złośliwe stały się inspiracją do podjęcia naszych badań w tym zakresie. Celem naszej pracy była ocena stężeń PDGF-AB i P-selektyny jako biologicznie czynnych markerów aktywacji PLT, które mają istotny wpływ na rozwój zmian nowotworowych. Ponieważ rak jelita grubego (colorectal cancer CRC) jest jednym z najczęściej występujących nowotworów złośliwych w krajach o wysokim standardzie życia, do których zalicza się Polska, do badań wybraliśmy chorych z CRC i zajęciem w różnym stopniu regionalnych węzłów chłonnych, ale bez przerzutów odległych. Dokonaliśmy ponadto oceny wpływu chirurgicznego leczenia CRC na stężenia PDGF-AB i sp-selektyny. PACJENCI I METODY W badaniu uczestniczyło 38 chorych z CRC (20 kobiet i 18 mężczyzn w wieku lat, śr. 62,4) oraz 24 osoby zdrowe (10 kobiet i 14 mężczyzn w wieku 46 65, śr. 60,8). Klasyfikacja histologiczna CRC według WHO Adenocarcinoma, klasyfikacja makroskopowa polipowaty, nisko zlokalizowany w pozaotrzewnowej części odbytnicy. Chorzy byli leczeni operacyjnie z doszczętną amputacją jelita sposobem brzusznokroczowym. Przed zabiegiem u wszystkich chorych poza badaniem klinicznym wykonano badania diagnostyczne: badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej oraz kolonoskopię z pobraniem wycinka i oceną histologiczną. Chorych podzielono na dwie grupy według klasyfikacji kliniczno-patomorfologicz- nej TNM [18]: grupa B1 20 chorych (T 2 3 N 1, tzn. przerzuty stwierdzono w 1, 2 lub 3 regionalnych węzłach chłonnych), grupa B2 18 chorych (T 2 3 N 2 przerzuty co najmniej w 4 regionalnych węzłach chłonnych). Po zabiegu u wszystkich pacjentów zastosowano standardową profilaktykę przeciwzakrzepową w postaci heparyn drobnocząsteczkowych. Wyniki podstawowych badań biochemicznych, takich jak stężenie glukozy, mocznika i kreatyniny, utrzymywały się w granicach normy. Z udziału w badaniu wykluczono chorych z niewydolnością nerek, cukrzycą i chorobami układu krążenia. Siedem dni przed pobraniem krwi chorzy nie otrzymywali leków antyagregacyjnych i przeciwpłytkowych ani nie byli leczeni aminoglikozydami. Żaden z pacjentów przed zabiegiem chirurgicznym i 3 miesiące po nim nie został poddany chemio- ani radioterapii. Ponadto zarówno z grupy badanej, jak i kontrolnej wyeliminowano nałogowych palaczy tytoniu. Materiał do badań stanowiła krew żylna pobierana 2-krotnie: 2 dni przed zabiegiem i 3 miesiące po nim. Liczbę PLT oznaczono w analizatorze hematologicznym, zaś markery aktywacji PLT metodą ELISA (w duplikatach) z użyciem zestawów odczynnikowych ELISA-Kit Quantikine Immunoassay R&D (PDGF-AB nr kat. DHDOOB; sp-selektyna nr kat. BBE6). Zestawy odczynnikowe przeznaczone były do badań naukowych prowadzonych w hodowlach komórkowych, surowicy i osoczu. Na wykonanie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej (R-I-003/325/2004). Wyniki badań przedstawiono jako wartości średnie ± odchylenie standardowe. Oceniono występowanie normalnego rozkładu analizowanych danych za pomocą testu Shapiro i Wilka oraz klasycznego testu χ 2. Ponieważ w badaniu uczestniczyło mniej niż 40 osób, wysunięto hipotezę równości 2 średnich, co zweryfikowano za pomocą klasycznego testu nieparametrycznego U Manna i Whitneya. Wyniki badań poddano analizie korelacji Spearmanna. Analizę statystyczną przeprowadzono z użyciem programu STATISTICA 6.0. Różnice istotne statystycznie uznano dla p <0,05. 2 POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2008; 118 (6)

3 Tabela 2. Stężenie PDGF-AB i sp-selektyny we krwi chorych na CRC w zależności od klasyfikacji TNM Parametr badany Czas pobrania krwi Grupa badana p B1 (n = 20) B2 (n = 18) PDGF AB (ng/ml) przed zabiegiem 208,1 ±82,4 379,0 ±121,0 B1 vs B2* po zabiegu 78,9 ±30,4 244,3 ±69,8 B1 vs B2** sp selektyna (ng/ml) przed zabiegiem 111,6 ±27,6 243,0 ±57,1 B1 vs B2** po zabiegu 91,3 ±25,8 164,0 ±29,8 B1 vs B2* *p < 0,05; **p<0,01 Grupa badana (B1 T2 3N1M0) (B2 T2 3N2M0) Skróty patrz tabela 1 WYNIKI U wszystkich chorych z CRC przed zabiegiem stężenie PDGF-AB we krwi żylnej było znamiennie statystycznie większe niż w grupie kontrolnej (tab. 1). Średnie stężenie PDGF-AB w grupie kontrolnej wynosiło 34,3 ng/ml, w grupie badanej B1 było około 6 razy większe i wyniosło 208,1 ng/ ml, a w grupie badanej B2 było aż około 11 razy większe niż w grupie kontrolnej i wynosiło 379,0 ng/ml (tab. 2). Porównując stężenie PDGF w obu grupach badanych, wykazano, że średnie stężenie PDGF-AB przed zabiegiem było większe w grupie badanej B2 niż w grupie B1. Porównując wyniki badań stężenia PDGF przed operacją i 3 miesiące po niej, stwierdzono istotne zmniejszenie stężenia PDGF-AB w obu grupach badanych, przy czym u chorych z niższym stopniem zaawansowania redukcja ta była większa i wynosiła w grupie badanej B1 78,9 ng/ml; w grupie badanej B2 stężenie było kilkakrotnie większe i wynosiło 244,3 ng/ml (tab. 2). Nie stwierdzono natomiast zależności stężenia PDGF-AB od wieku i płci. Analizując stężenie sp-selektyny u chorych z CRC, stwierdzono, iż było ono statystycznie istotnie większe niż w grupie kontrolnej (tab. 1). W grupie badanej B1 przed zabiegiem średnie stężenie sp-selektyny wynosiło 111,6 ng/ml, w grupie badanej B2 243,0 ng/ml, natomiast w grupie kontrolnej osób zdrowych tylko 20,1 ng/ml. Tak więc przed zabie- giem średnie stężenie sp-selektyny w grupie B1 było około 5-krotnie, a w grupie B2 aż ponad 10-krotnie większe niż w grupie kontrolnej (tab. 1 i 2). Z porównania średnich stężeń sp-selektyny w obu grupach badanych przed zabiegiem wynika, iż większe wartości stwierdzono w grupie badanej B2 (tab. 2), natomiast po zabiegu stężenie tej cytokiny uległo zmniejszeniu (tab. 2). Ponadto podobnie jak stężenie PDGF-AB, stężenie sp-selektyny nie wykazywało zależności od wieku i płci. Analizując liczbę PLT u chorych z CRC przed leczeniem, zaobserwowano, że była ona w grupie badanej B1 większa, zaś w grupie badanej B2 mniejsza niż w grupie kontrolnej (p <0,05 [tab. 3]). Trzy miesiące po radykalnym usunięciu CRC w grupie badanej B1 zaobserwowano zmniejszenie liczby PLT do wartości 246, /µl, a w grupie badanej B2 nie stwierdzono istotnych zmian (tab. 3). OMÓWIENIE Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że nie tylko samo występowanie CRC, ale także stopień zaawansowania klinicznego ma istotny wpływ na stężenia PDGF-AB i sp-selektyny. Natomiast doszczętna amputacja CRC sposobem brzuszno-kroczowym spowodowała zmniejszenie stę- Tabela 3. Liczba płytek (PLT) we krwi chorych przed radykalnym usunięciem CRC i po nim w porównaniu z grupą kontrolną Parametr badany Czas pobrania Grupa badana Grupa kontrolna p krwi B1 (n = 20) B2 (n = 18) K (n = 20) liczba płytek krwi przed zabiegiem 280,70 ±49,52 195, 73 ±22,16 221,24 ±24,06 B1 vs B2***, B1 vs K***, B2 vs K** PLT 10 3 /µl po zabiegu 246,52 ±38,45 193,07 ±34,39 221,24 ±24,06 B1 vs B2*, B1 vs K*, B2 vs K** *p <0,05; **p <0,01; ***p <0,001 Grupa badana B1 T2 3N1M0 Grupa badana B2 T2 3N2M0 Skróty patrz tabela 1 Ocena stężenia PDGF-AB oraz sp-selektyny w odniesieniu do liczby płytek we krwi... 3

4 żenia PDGF-AB i sp-selektyny, chociaż oba były nadal znamiennie większe niż w grupie kontrolnej, co może świadczyć o autokrynnym i parakrynnym wydzielaniu obu badanych parametrów przez CRC i PLT uczestniczące w zaburzeniach zakrzepowo-zatorowych w tkance nowotworowej. PDGF-AB i sp-selektyna zostały uznane za czułe markery aktywacji PLT, odgrywające istotną rolę w rozwoju nowotworów. PDGF-AB jest ważnym czynnikiem regulującym migrację i proliferację wielu komórek, w tym komórek CRC [19]. Oddziaływanie PDGF na komórki odbywa się poprzez dwa strukturalnie zbliżone do siebie receptory: α i β. Oba receptory to kinazy tyrozynowe, które charakteryzują się różnym powinowactwem do PDGF-AB silnego mitogenu dla komórek nowotworowych [8]. Nie występuje on w osoczu, natomiast do surowicy uwalniany jest z PLT podczas zaburzeń zakrzepowo-zatorowych zachodzących w tkance nowotworowej i w podścielisku guza, które to miejsca stanowią bogate źródło prokoagulantu nowotworowego (cancer procoagulant) [20]. Wydaje się, że wyniki naszych badań potwierdzają hipotezę, iż źródłem PDGF-AB obok PLT jest także tkanka nowotworowa, gdyż u wszystkich chorych z CRC stężenie PDGF-AB było statystycznie istotnie większe niż w grupie kontrolnej. Podobne wyniki uzyskali także Filiberti i wsp. [21], którzy w badaniach nad rakiem płuc stwierdzili około 2-krotnie większe stężenie PDGF w grupie badanej (45,8 ng/ml) niż w grupie kontrolnej (26,8 ng/ml). Analizując wpływ chirurgicznego usunięcia zmian nowotworowych na stężenia PDGF-AB, wykazano około 2-krotnie mniejsze jego stężenie po zabiegu niż przed nim. Takie wyniki wskazują na korzystny wpływ doszczętnej amputacji CRC na zmniejszenie stężenia PDGF. Można to tłumaczyć eliminacją tkanki nowotworowej jako miejsca aktywacji PLT, które stanowią bogate źródło PDGF. Yu i wsp. [22] wykazali, że stężenie PDGF koreluje ze stopniem zróżnicowania nowotworu oraz pełni istotną rolę w przerzutach nowotworowych. Podobne wyniki uzyskaliśmy w badaniach własnych. Porównując stężenie PDGF-AB w zależności od stopnia zaawansowania kliniczno-patomorfologicznego według klasyfikacji TNM, stwierdziliśmy większe stężenie PDGF u chorych z wyższym stopniem zaawansowania choroby nowotworowej, tzn. z przerzutami do większej liczby regionalnych węzłów chłonnych. A więc wyniki naszych badań, podobnie jak wyniki badań innych autorów [22], wskazują na silną ekspresję PDGF-AB na komórkach CRC, z których ulega złuszczeniu do krwi. Badanie stężenia PDGF-AB we krwi umożliwia śledzenie dynamiki przekształcania się zmian łagodnych w złośliwe. Zaletą śledzenia dynamiki zmian stężenia PDGF-AB we krwi jest również to, iż krew żylna jest materiałem biologicznym, który można uzyskać znacznie łatwiej niż biopunktaty czy wycinki guza, a jej pobranie jest metodą mniej inwazyjną. Podczas aktywacji PLT dochodzi do fuzji błon α-ziarnistości płytkowych z błoną komórkową płytek, w wyniku czego P-selektyna ulega ekspresji na ich powierzchni w postaci receptora błonowego CD62P. Natomiast domena pozakomór- kowa tego receptora może zostać spłukana do krwi, gdzie występuje jako jej rozpuszczalny fragment (soluble P-selectin). Według Małyszko i wsp. [23] zaburzenia zakrzepowo-zatorowe z udziałem PLT w chorobach nerek są uwarunkowane silną ekspresją P-selektyny, natomiast nasze wcześniejsze badania w raku nerki wykazały, iż obie postaci P-selektyny (zarówno receptor CD62P, jak i sp-selektyna) wchodzą w interakcje z komórkami nowotworowymi poprzez sjaloglikoproteinę, która z kolei jest swoistym ligandem dla P-selektyny [13]. Za interakcję płytka płytka odpowiedzialne są receptory integrynowe α IIb β 3 dla fibrynogenu, natomiast E-selektyna uczestniczy w interakcji płytka endotelium. W wyniku interakcji PLT z komórkami nowotworowymi guz nowotworowy zostaje otoczony przez pobudzone PLT, z których podczas aktywacji uwalnia się szereg związków, w tym także omówiony wcześniej PDGF-AB. W badaniach własnych u wszystkich chorych z CRC zarówno przed zabiegiem, jak i po nim stwierdziliśmy większe stężenie sp-selektyny niż w grupie kontrolnej. Podobne wyniki przedstawili Dymicka-Piekarska i wsp. [24], którzy wykazali u chorych na CRC większe stężenie sp-selektyny w grupach badanych (74,22 ng/ml i 70,33 ng/ml) niż w grupie kontrolnej (41,01 ng/ml). Każdemu procesowi nowotworowemu towarzyszy wzmożona migracja granulocytów i makrofagów do podścieliska guza, powodująca w konsekwencji naciek leukocytarny w tkance okołonowotworowej. Za wzajemne oddziaływanie płytka leukocyt odpowiada P-selektyna [25]. Fakt ten może dodatkowo tłumaczyć większe stężenie sp-selektyny w surowicy chorych z CRC niż w grupie kontrolnej. Badając wpływ stopnia zaawansowania kliniczno-patomorfologicznego na stężenie sp-selektyny, wykazaliśmy jej większe stężenie u chorych z wyższym stopniem zaawansowania guza, tzn. z większą liczbą zajętych węzłów chłonnych, dlatego można przypuszczać, że inne wyniki badań uzyskano by u chorych bez przerzutów do układu limfatycznego, wykracza to jednak poza ramy naszych badań. Analizując liczbę PLT w odniesieniu do badanych parametrów, nie stwierdziliśmy dodatniej korelacji pomiędzy liczbą PLT a stężeniami PDGF-AB i sp-selektyny jako markerów aktywacji PLT. Natomiast mniejsza liczba PLT u chorych z wyższym stopniem zaawansowania może potwierdzać nasze wcześniejsze obserwacje, że oprócz PLT źródłem PDGF-AB i sp-selektyny może być także tkanka nowotworowa. Ponieważ CRC zajmuje drugie miejsce pod względem częstości występowania nowotworów złośliwych w Polsce, poszukuje się coraz nowszych i czulszych markerów biochemicznych oraz mniej inwazyjnych metod wczesnego wykrywania tej choroby. Wyniki naszych badań wskazują, że oznaczanie stężeń PDGF-AB i sp-selektyny we krwi chorych ma znaczenie diagnostyczne. Rak jelita grubego daje wznowy z dużą częstością, dlatego duże stężenie obu badanych parametrów może być istotnym wskaźnikiem nawrotu tej choroby. Z kolei badanie dynamiki zmian stężeń PDGF-AB i sp-selektyny w czasie, może odgrywać znaczącą rolę w ocenie przekształcania się zmiany łagodnej w złośliwą. Być może hamowanie 4 POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2008; 118 (6)

5 aktywności PDGF-AB oraz sp-selektyny poprzez blokowanie swoistych receptorów dla tych czynników stanie się w przyszłości nową strategią terapeutyczną, jednak przed jej wprowadzeniem konieczne są dalsze badania w tym zakresie. PODZIĘKOWANIA Praca wykonana w ramach projektu badawczego Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku (Nr projektu F). Składamy serdeczne podziękowania dr. med. J. Kanigowskiemu, Ordynatorowi Oddziału Chirurgii Samodzielnego Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego im. Jana Śniadeckiego w Białymstoku, za pomoc w doborze pacjentów oraz umożliwienie pobierania krwi na oddziale, na którym operowani byli pacjenci z rozpoznanym CRC. 20. Vincent L, Rafii S. Vascular frontiers without borders: multifaceted roles of platelets derived growth factor (PDGF) in supporting postnatal angiogenesis and lymphangiogenesis. Cancer Cell. 2004; 6: Filiberti R, Marroni P, Neri M. Serum PDGF-AB in pleural mesothelioma. Tumour Biol. 2005; 26: Yu J, Ustach C, Kim HR. Platelets derived growth factor signalling and human cancer. J Biochem Mol Biol. 2003; 36: Małyszko J, Suchowierska E, Pawlak K. Platelets agregation and P selectin concentration in patients on peritoneal dialysis treated with erythropoetin. Pol Arch Med Wewn. 2001; 3: Dymicka-Piekarska V, Matowicka-Karna J, Osada J, et al. Changes in platelets CD62P expression and soluble P selectin concentration in surgically treated colorectal cancer. Adv Med Sci. 2006; 51: Mizia-Stec K, Mandecki T, Zahorska-Markiewicz B. P-selectin and E selectin in serum of patients with coronary disease. Pol Arch Med Wewn. 2001; 6: PIŚMIENNICTWO 1. Dell S, Peters S, Müther P, et al. The role of PDGF receptor inhibitors and PI3 kinase signalling in the pathogenesis of corneal neovascularization. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2006; 47: Nowak MM, Mucha K, Foroncewicz B. Znaczenie PDGF w patogenezie wybranych jednostek chorobowych. Pol Arch Med Wew. 2005; 6: Ay C, Jungbauer LV, Sailer T. High concentration of soluble P selectin are associated with risk of venous thromboembolism and the P selectin Thr715 variant. Clin Chem. 2007; 53: Miller- Kasprzak E, Niemir ZI, Czekalski S. Rola płytkopochodnego czynnika wzrostu A (PDGF A) w nadciśnieniu tętniczym i chorobach nerek. Cz. 1. Budowa i regulacja ekspresji genu PDGF A i jego rola w nadciśnieniu tętniczym. Pol Merk Lek. 2004; 94: Kim HR, Upadhyay S, Korsmeyer S, et al. Platelets derived growth factor (PDGF) B and A homodimers transform murine fibroblasts depending on the genetic background of the cell. J Biol Chem. 1994, 269: Sundberg C, Branting M, Gerdin B, et al. Tumour cell and connective tissue cell interactions in human colorectal adenocarcinoma. Transfer of platelets derived growth factor AB/BB to stromal cells. Am J Pathol. 1997; 151: Heldin CH, Ostman A, Ronnstrand L. Signal transduction via platelets derived growth factor receptors. Biochem Biophys Acta. 1998; 1378: Heldin CH, Westermark B. Mechanism of action and in vivo role of platelets derived growth factor. Physiol Rev. 1999; 79: Mantur M, Koper O. Płytkopochodny czynnik wzrostu (platelets-derived growth factor PDGF): budowa, rola i jego receptory. Pol Merk Lek 2008; 24: Tejada ML, Yu L, Dong J, et al. Tumor driven paracrine platelets derived growth factor receptor α signalling is a key determinant of stromal cell recruitment in a model of human lung carcinoma. Clin Cancer Res. 2006; 12: Suhardja A, Hoffman H. Role of growth factors and their receptors in proliferation of microvascular endothelial cells. Microsc Res Tech. 2003; 60: Kitadai Y, Sasaki T, Kuwai T, et al. Expression of activated platelets derived growth factor receptor in stromal cell of human colon carcinomas is associated with metastatic potential. Int J. Cancer. 2006; 119: Mantur M, Kemona H, Kozłowski R, et al. Effect of tumour stage and nephrectomy on CD62P expression and sp selectin concentration in renal cancer. Neoplasma. 2003; 50: Bolewski A, Plewa R, Siminiak T. Udział czynników zapalnych w patogenezie miażdżycy. Pol Przeg Kard. 2003; 5: Fal AM, Jankowska A, Garstka H, et al. The role of adhesion molecules in the pathophysiology of diseases: Therapeutic prospects. Pol Arch Med Wewn. 2003; 1: Shikada Y, Yonemitsu Y, Koga T, et al. Platelets derived growth factor AA is an essential and autocrine regulator of vascular endothelial growth factor expression in non small cell lung carcinomas. Cancer Res. 2005; 65: Starzyńska T, Wasilewicz MP. Chemioprewencja raka jelita grubego. Pol Merk Lek. 2007; 133: Hutter RV, Sobin LH. A universal staging system for cancer of the colon and rectum. Arch Pathol Lab Med. 1986; 110: Ross JA, Potter JD, Severson RK. Platelets-derived growth factor and risks factors for colorectal cancer. Eur J Cancer Prev. 1993; 2: Ocena stężenia PDGF-AB oraz sp-selektyny w odniesieniu do liczby płytek we krwi... 5