Racjonalne odżywianie podstawą prawidłowego rozwoju dziecka

Transkrypt

1 Racjonalne odżywianie podstawą prawidłowego rozwoju dziecka Prawidłowe żywienie ma specyficzne znaczenie u dzieci oraz młodzieży z powodu, iż w tym okresie życia zachodzą bardzo intensywne procesy rozwojowe - wzrastania i dojrzewania. Niedobory składników odżywczych, jak również nadmierne ich spożycie niosą negatywne konsekwencje zdrowotne. Niedobory w żywieniu, tak pod względem ilościowym, jak i jakościowym, przyczyniają się do gorszego stanu zdrowia, mniejszej wydolności układu krążeniowo-oddechowego, pogorszenia funkcjonowania układu odpornościowego, zaburzeń w prawidłowym rozwoju tkanki kostnej, a także powodują nadmierną drażliwość i mniejszą koncentrację, a w konsekwencji prowadzą do osiągania gorszych wyników w nauce. Prawidłowe żywienie ma specyficzne znaczenie u dzieci oraz młodzieży z powodu, iż w tym okresie życia zachodzą bardzo intensywne procesy rozwojowe - wzrastania i dojrzewania. Niedobory składników odżywczych, jak również nadmierne ich spożycie niosą negatywne konsekwencje zdrowotne. Niedobory w żywieniu, tak pod względem ilościowym, jak i jakościowym, przyczyniają się do gorszego stanu zdrowia, mniejszej wydolności układu krążeniowo-oddechowego, pogorszenia funkcjonowania układu odpornościowego, zaburzeń w prawidłowym rozwoju tkanki kostnej, a także powodują nadmierną drażliwość i mniejszą koncentrację, a w konsekwencji prowadzą do osiągania gorszych wyników w nauce. Ponadto nadmierne spożycie żywności prowadzi do nadwagi lub otyłości, do której przyczyniać się może nieprawidłowy, utrwalony sposób żywienia w rodzinie, a zwłaszcza zbytnia kaloryczność całodziennej diety, nadmiar cukrów prostych i tłuszczu zwierzęcego oraz mała aktywność fizyczna. Licznie prowadzone badania wskazują, że dziecko z nadwagą między 6. a 9. rokiem życia jest 10-krotnie bardziej narażone na otyłość w dorosłym życiu, zaś u dziecka z nadwagą między 10. a 14. rokiem życia ryzyko to jest 28-krotnie większe. Oprócz tego nadmierne jedzenie w dzieciństwie sprzyja rozwojowi przewlekłych chorób w dorosłym życiu, takich jak np.: cukrzyca typu 2, niedokrwienna choroba serca, nadciśnienie tętnicze czy nowotwory. Warunkiem koniecznym prawidłowego żywienia jest dostarczanie organizmowi odpowiedniej ilości energii oraz składników pokarmowych w proporcjach zgodnych z aktualnym zapotrzebowaniem. Zwłaszcza w przypadku dzieci prawidłowe odżywiane ma istotne znaczenie, ponieważ ich rozwój psychofizyczny i emocjonalny, a także stan zdrowia i dobre wyniki w nauce w dużym stopniu zależą od sposobu żywienia, od tego jak jedzą, ile jedzą i kiedy jedzą. Dzieci źle odżywiane nie są w stanie wykorzystać swoich wrodzonych uzdolnień, ponieważ nieprawidłowe żywienie ujemnie odbija się na ich zdolności do koncentracji uwagi, uczenia się, zapamiętywania, a także utrzymywania równowagi psychicznej. Zaznaczyć należy, iż chętnie spożywane przez dzieci wszelkiego typu produkty fast food itp. powodują mniejsze spożycie owoców, warzyw, produktów mlecznych, chudego mięsa i ryb, pieczywa pełnoziarnistego, a na dodatek zwiększają konsumpcję cukrów oraz tłuszczu. Dziecko w wieku szkolnym powinno spożywać od 4 do 5 posiłków dziennie. Ich kaloryczność podano w tabeli 1. Tabela 1. Rozkład kaloryczności posiłków Rodzaj posiłku Procentowy udział energii 4 posiłki 5 posiłków I śniadanie II śniadanie obiad

2 podwieczorek 5 10 kolacja Źródło: Jestem aktywny i jem zdrowo żyję kolorowo. Poradnik dla rodziców i nauczycieli dzieci w wieku wczesnoszkolnym, praca zbiorowa, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań 2011, s. 20. Natomiast w tabeli 2 przedstawiono zalecane dzienne zapotrzebowanie na energię dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Tabela 2. Rekomendowane dzienne zapotrzebowanie na energię (kcal) Wiek Energia (kcal) 5-6 lat lat 2100 Źródło: Jestem aktywny i jem zdrowo żyję kolorowo. Poradnik dla rodziców i nauczycieli dzieci w wieku wczesnoszkolnym, praca zbiorowa, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań 2011, s. 20. Niezwykle ważne jest, żeby zrozumieć, czym jest odżywienie. Jest ono stanem zdrowia, który polega na codziennym spożywaniu pokarmu, wchłanianiu, a także wykorzystaniu wchodzących w jego skład odżywczych składników. W procesie tym udział biorą również czynniki fizjologiczne i patologiczne. Zbilansowana dieta dostarcza energii oraz składników odżywczych, potrzebnych do prawidłowego rozwoju tak umysłowego, jak i fizycznego dzieci, a co za tym idzie właściwego funkcjonowania organizmu. Zaburzenia w równowadze pomiędzy zapotrzebowaniem organizmu na energię oraz składniki odżywcze, a zawartością tychże składników w diecie codziennej doprowadzić w konsekwencji może do różnych nieprawidłowości w rozwoju, np.: nadwagi bądź otyłości (nadmiar energii dostarczanej z pożywienia), niedożywienia, a w skrajnych przypadkach nawet do anoreksji lub bulimii (długotrwałe niedobory dostarczanej z pożywienia energii). Prawidłowo funkcjonujący organizm potrzebuje składników odżywczych, zawartych w pożywieniu, takich jak: białko, węglowodany, tłuszcze, składniki mineralne, witaminy oraz błonnik i woda. Tłuszcze i węglowodany dostarczają przede wszystkim energię, która niezbędna jest do wykonywania wszelkich życiowych czynności. Białko natomiast jest składnikiem kości, mięśni, skóry, krwi oraz wszystkich tkanek, a ponadto służy do budowy, a także odbudowy tkanek i komórek organizmu. Witaminy i składniki mineralne spełniają w organizmie funkcje regulujące, czyli regulują procesy metaboliczne oraz biorą udział w zachodzących w tkankach i komórkach reakcjach. Niektóre składniki mineralne, np.: magnez, wapń, fluor, fosfor, są budulcem wielu tkanek, kości i zębów; żelazo natomiast stanowi składnik krwinek czerwonych. Błonnik pokarmowy wpływa na pracę przewodu pokarmowego, zmniejsza wchłanianie szkodliwych substancji i zwiększa uczucie sytości. Niezwykle ważnym, często niedocenianym składnikiem jest woda, która bierze udział w transporcie składników odżywczych, w wielu reakcjach biochemicznych, a także utrzymaniu stałej temperatury ciała. Wszystkie składniki odżywcze powinny stale być dostarczane z pożywieniem, gdyż organizm człowieka albo ich wcale nie wytwarza, albo wytwarza w niedostatecznych ilościach. Zbilansowana dieta to dostarczanie organizmowi energii i wszystkich niezbędnych składników pokarmowych w odpowiedniej ilości i odpowiednim stosunku, przy uwzględnieniu liczby posiłków i ich rozłożeniu w ciągu dnia, oraz przy wzięciu pod uwagę wieku, płci i aktywności fizycznej. Względnie łatwo można określić, czy dieta dziecka zawiera odpowiednie zbilansowanie pod względem energetycznym, czyli odpowiednią ilość energii (kalorii), o czym świadczy prawidłowa masa ciała. Jednak bardzo trudne jest określenie, czy dieta w pełni pokrywa zapotrzebowanie na ok. 60 składników odżywczych, które niezbędne są do prawidłowego funkcjonowania organizmu, a które dostarczane powinny być systematycznie z żywnością. W celu zminimalizowania ryzyka popełnienia błędów żywieniowych dzieci i młodzieży opracowane zostały zasady prawidłowego żywienia, a także zalecane modelowe racje pokarmowe, pokrywające zapotrzebowanie dzienne organizmu na energię i składniki odżywcze. Modelowe racje pokarmowe 2

3 opracowane zostały w podziale na płeć i wiek, w oparciu o wiedzę dotyczącą zasad prawidłowego żywienia. Proponowane dzienne racje pokarmowe dzieci w wieku wczesnoszkolnym przedstawia tabela 3. Tabela 3. Proponowane dzienne racje pokarmowe dla dzieci we wczesnym wieku szkolnym wyrażone w produktach (g/dzień) Grupy produktów Dzieci 7-9 lat Dzieci lat Produkty zbożowe Pieczywo Mąka, makarony Kasza, ryż, płatki śniadaniowe Mleko i przetwory mleczne Mleko i napoje mleczne fermentowane Sery twarogowe Sery podpuszczkowe dojrzewające Mięso, wędliny, ryby Mięso, drób Wędliny Ryby Jaja 1/2 1/2 Ziemniaki Warzywa, owoce Warzywa Owoce Nasiona roślin strączkowych i orzechy Tłuszcze Zwierzęce: masło i śmietana Roślinne: oleje i margaryny Mieszane 2 2 Cukier i słodycze Źródło: Opracowano na podstawie: H. Turlejska, U. Pelzner, L. Szponar, E. Konecka-Matyjek, Zasady racjonalnego żywienia zalecane racje pokarmowe w zakładach żywienia zbiorowego dla wybranych grup ludności, Wydawnictwo ODDK, Gdańsk Po rozpoczęciu przez dziecko nauki w szkole często następuje pogorszenie sposobu odżywiania, spowodowane prawdopodobnie tym, że dzieci przebywają więcej czasu poza domem, a przy tym stają się bardziej samodzielne. Często też dokonują zakupów w przyszkolnych sklepach lub sklepikach szkolnych, oferujących wiele niesprzyjających 3

4 prawidłowemu odżywianiu produktów. Uczniowie wybierają najczęściej słodycze, przekąski typu chipsy, a także słodkie napoje gazowane. Nie uświadamiają sobie przy tym, jakie to może mieć negatywne dla ich organizmu skutki. Produkty te przytłumiają uczucie głodu, lecz nie dostarczają odpowiedniej ilości składników odżywczych, ponadto mają dużą ilość kalorii i niewielką wartość odżywczą. Zbyt słodkie napoje gazowane wypierają spożywanie korzystnych dla zdrowia soków, czy też napojów mlecznych (mleko, jogurt, kefir) i przyczyniają się tym samym do zmniejszenia spożycia m.in. wapnia, bądź witaminy C. Wypierają także inne, bogate w korzystne dla zdrowia składniki odżywcze, posiłki. Racjonalne żywienie powinno zawierać optymalnie pięć posiłków dziennie (I śniadanie, II śniadanie, obiad, podwieczorek i kolację). Przy czym należy zachowywać odpowiednie proporcje pomiędzy poszczególnym posiłkami, a także stałe godziny ich spożywania. Posiłki powinny być spożywane o jednakowych porach i w 3-4 godzinnych odstępach. Bardzo niekorzystne jest łączenie posiłków w jeden posiłek, np. obiadu z kolacją i spożywanie go w późnych, popołudniowych bądź wieczornych godzinach. Jest to niestety dość częste zjawisko. Ostatni posiłek powinien być skonsumowany na 2-3 godziny przed snem. Pozwoli to na wykorzystanie energii dostarczonej z jedzeniem i zapewni spokojny, regenerujący sen. WHO, w 2006 r. wydała publikację pt. Food and nutrition policy for schools. A tool for development of school nutrition programmes in the European Region, w której przedstawiła 12 kroków ku zdrowemu żywieniu dzieci i młodzieży: 1. Pełnowartościowa dieta powinna opierać się na urozmaiconych produktach spożywczych, w przewadze pochodzenia roślinnego, niż zwierzęcego. 2. Chleb, ziarna zbóż, makarony, ryż lub ziemniaki powinny być spożywane kilka razy dziennie. 3. Różne warzywa i owoce, najlepiej świeże i pochodzenia lokalnego, powinny być spożywane kilka razy dziennie. 4. Tłuste mięsa i produkty mięsne należy zastąpić nasionami roślin strączkowych, rybami, drobiem lub chudym mięsem. 5. Zalecane jest spożywanie odtłuszczonego mleka i produktów mlecznych o niskiej zawartości tłuszczu i niskiej zawartości soli (kefir, kwaśne mleko, jogurty i sery). 6. Spożycie tłuszczu nie powinno przekraczać 30% dziennej podaży energetycznej, a większość tłuszczów nasyconych w diecie powinna być zastąpiona olejami roślinnymi lub miękkimi margarynami bogatymi w nienasycone kwasy tłuszczowe. 7. Zalecana jest żywność o niskiej zawartości cukru, natomiast cukier rafinowany powinien być używany sporadycznie, należy również ograniczyć częstotliwość spożywania słodkich napojów i słodyczy. 8. Dieta o niskiej zawartości soli jest najlepsza. Całkowite dzienne spożycie soli powinno być ograniczone do 2g dla dziecka w wieku od 1 do 3 roku życia, 3g dla dziecka w wieku od 4 do 6 lat oraz do 5g w przypadku 7-18-latków, w tym wliczając sól zawartą w chlebie i przetworzonej, konserwowanej żywności. Sól jodowana powinny być stosowana tam, gdzie niedobór jodu występuje endemicznie. 9. Żywność powinna być wytwarzana w sposób bezpieczny i higieniczny. Gotowanie na parze, pieczenie, gotowanie lub odgrzewanie w kuchence mikrofalowej pomaga w zmniejszaniu ilości dodanego tłuszczu. 10. Młodsze dzieci powinny być zapoznawane z procesami obróbki i gotowania żywności, należy zachęcać je do włączania się w proces przygotowywania żywności, o ile jest to możliwe. Starsze dzieci i młodzież powinny także uczyć się zasad przygotowania żywności i metod gotowania. Wszystkie grupy wiekowe powinny uczyć się o tym jak ważna jest zdrowa dieta. 11. Korzyści wynikające z karmienia piersią w porównaniu do stosowania preparatów dla niemowląt powinny być wyjaśnione dzieciom i młodzieży. 12. Dzieci i młodzież powinny poznać korzyści płynące z aktywności fizycznej i ograniczać czas spędzony biernie na 4

5 oglądaniu telewizji, wideo i graniu w gry komputerowe, bowiem regularna aktywność fizyczna pomaga w utrzymaniu prawidłowej masy ciała i odpowiednim rozwoju organizmu, zgodnie z zaleceniami. Zasady zdrowego żywienia dzieci i młodzieży przytoczone powyżej zostały wzięte od uwagę podczas prac nad wymaganiami odnoszącymi się do środków spożywczych stosowanych w ramach żywienia zbiorowego w jednostkach systemu oświaty. Prawidłowy sposób żywienia dzieci, rozumiany jako dostarczanie energii oraz składników pokarmowych w ilości pokrywającej ich zapotrzebowanie, stanowi jeden z podstawowych elementów warunkujących ich prawidłowy rozwój umysłowy i fizyczny. Powinnością dorosłych zatem jest wdrażanie dzieci do spożywania regularnych posiłków, różnorodnych produktów i potraw o zróżnicowanej zawartości składników odżywczych. Zdrowe dziecko to w przyszłości zdrowy dorosły. Niedostateczne oraz niepełnowartościowe odżywianie nie dostarcza wszystkich niezbędnych składników koniecznych do budowy i właściwego funkcjonowania organizmu. Zarówno witaminy, jak też składniki mineralne dostarczane z pożywieniem biorą znaczący udział w wielu procesach metabolicznych. Brak niektórych witamin i składników mineralnych narusza równowagę organizmu, zaś konsekwencją są wszelkie zaburzenia w rozwoju psychofizycznym dziecka. Opracowano na podstawie: dr Ireneusz Skawina Flis K., W. Konaszewska, Podstawy żywienia człowieka, Wydawnictwo WSiP, Warszawa 2013, s. 7 Jarosz M. (red.), Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia, Wydawnictwo IŻiŻ, Warszawa 2008, s. 29 Uberman M., Nawyki żywieniowe w swobodnych rysunkach dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, Lubelski rocznik pedagogiczny, t. XXXII, 2013, s. 179 Załącznik nr 2 do rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełnić środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach, wydawanego na podstawie art. 52c ust. 6 ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. z 2015 r. poz. 5994, z późn. zm.) 5