Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (4) nr 74. Pozycja konkurencyjna

Transkrypt

1 Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (4) nr Pozycja konkurencyjna

2 Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (4) Pozycja konkurencyjna

3

4 Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (4) Pozycja konkurencyjna Redakcja naukowa dr Iwona Szczepaniak Autorzy: dr Łukasz Ambroziak dr Iwona Szczepaniak Współpraca mgr Małgorzata Bułkowska 2013

5 Autorzy publikacji s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowego Instytutu Badawczego Prac zrealizowano w ramach tematu: Monitoring rynków rolno-spoywczych w warunkach zmieniajcej si sytuacji ekonomicznej, w zadaniu: Monitoring stanu konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci Celem pracy jest ocena pozycji konkurencyjnej Polski w handlu zagranicznym produktami rolno-spoywczymi. Recenzenci: dr hab. Artur Botromiuk, prof. Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN dr Ewa Kaliszuk, prof. Instytutu Bada Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Opracowanie komputerowe Anna Staszczak Korekta Krystyna Mirkowska Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, Warszawa tel.: (22) faks: (22) dw@ierigz.waw.pl

6 Spis treci Wstp Wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi Obroty oraz saldo wymiany handlowej produktami rolno-spoywczymi tendencje ogólne i dynamika Struktura geograficzna handlu produktami rolno-spoywczymi Struktura towarowa handlu produktami rolno-spoywczymi Znaczenie wymiany handlowej produktami rolno-spoywczymi w handlu zagranicznym Polski ogóem Udzia Polski w wymianie handlowej produktami rolno-spoywczymi Unii Europejskiej Uwarunkowania rozwoju handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi Ocena pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami rolno-spoywczymi w oparciu o wybrane wskaniki Wskanik specjalizacji eksportowej (SI) Wskaniki specjalizacji w eksporcie rolno-spoywczym do poszczególnych grup krajów Wskaniki specjalizacji w eksporcie rolno-spoywczym do poszczególnych krajów Wskanik pokrycia importu eksportem (TC) Wskaniki pokrycia importu eksportem w handlu rolno-spoywczym z poszczególnymi grupami krajów Wskaniki pokrycia importu eksportem w handlu rolno-spoywczym z poszczególnymi krajami Wskanik ujawnionych przewag komparatywnych Balassy (RCA) Wskaniki RCA w eksporcie rolno-spoywczym do poszczególnych grup krajów Wskaniki RCA w eksporcie rolno-spoywczym do poszczególnych krajów Wskanik Lafaya Wskaniki Lafaya w handlu rolno-spoywczym Polski ze wszystkimi pastwami Wskaniki Lafaya w handlu rolno-spoywczym z poszczególnymi grupami krajów Podsumowanie... 61

7 3. Sumaryczna ocena pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami rolno-spoywczymi na podstawie wybranych wskaników Sumaryczna ocena pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami rolno-spoywczymi na rynku wiatowym Sumaryczna ocena pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami rolno-spoywczymi z poszczególnymi grupami krajów Podsumowanie Handel wewntrzgaziowy produktami rolno-spoywczymi w Polsce Metoda pomiaru Wskaniki handlu wewntrzgaziowego z poszczególnymi grupami pastw Wskaniki handlu wewntrzgaziowego z poszczególnymi krajami Wskaniki handlu wewntrzgaziowego w ujciu towarowym Struktura rodzajowa handlu wewntrzgaziowego Podsumowanie Aneks statystyczny Literatura

8 Wstp Niniejsza publikacja jest czwartym opracowaniem powstaym w ramach zadania badawczego Monitoring stanu konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci. Zadanie to jest czci tematu badawczego Monitoring rynków rolno-spoywczych w warunkach zmieniajcej si sytuacji ekonomicznej, realizowanego w Programie Wieloletnim Konkurencyjno polskiej gospodarki ywnociowej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej. Badania objte tym Programem bd kontynuowane do roku 2014 wcznie. Podstawowym celem prac prowadzonych w ramach tego zadania jest formuowanie ocen, monitoring i prognozowanie zmian konkurencyjnoci polskiego sektora spoywczego, wynikajcych z postpu integracji europejskiej i dokonujcych si pod wpywem zmian o charakterze globalnym. Blisko dziesi lat czonkostwa Polski w Unii Europejskiej (UE) upowania do formuowania ocen na temat wpywu akcesji na polski sektor spoywczy, w tym na jego midzynarodow konkurencyjno. W epoce internacjonalizacji ycia gospodarczego, skutkujcej narastajc integracj gospodarek narodowych, konkurencja midzynarodowa z reguy nie jest ograniczana przez czynniki geograficzne oraz bariery instytucjonalne tworzone przez poszczególne pastwa lub ich ugrupowania, co powoduje, e zdecydowanie wykracza ona poza rynki regionalne lub narodowe. W tych warunkach konkurencyjno powinna by analizowana przede wszystkim w kontekcie rynków midzynarodowych. Dotyczy to równie polskiej gospodarki ywnociowej, dla której midzynarodowa konkurencyjno i handel zagraniczny nabray po akcesji szczególnego znaczenia. Polska gospodarka ywnociowa zostaa z ca bezwzgldnoci wystawiona na konkurencj midzynarodow, co oznacza, e polscy producenci ywnoci z jednej strony musieli zmierzy si z konkurencj na zagranicznych rynkach zbytu, a z drugiej strony musieli sprosta konkurencji ze strony zagranicznych producentów ywnoci na rynku krajowym. W prowadzonych w IERiG-PIB od 2005 roku badaniach 1 podkrela si w zwizku z tym, e polscy producenci ywnoci powinni by konkurencyjni w porównaniu z przedsibiorstwami funkcjonujcymi na Jednolitym Rynku Europejskim (JRE), jak i na rynkach spoza UE (trzecich), a take konkurencyjni wobec zagranicznych firm obecnych na rynku krajowym. Zoono i wielowymiarowo zjawiska konkurencyjnoci powoduje, e brak jest jednoznacznie wypracowanych i powszechnie akceptowanych definicji tego zja- 1 M.in. I. Szczepaniak (red.), Ocena konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci po akcesji do Unii Europejskiej (synteza), seria Program Wieloletni , Raport nr 150, IERiG-PIB, Warszawa 2009; I. Szczepaniak (red.), Monitoring i ocena konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci (2), seria Program Wieloletni , Raport nr 40, IERiG-PIB, Warszawa

9 wiska. Mnogo definicji konkurencyjnoci 2 powoduje, e poszczególni badacze rónie j klasyfikuj, zwracaj uwag na róne jej aspekty i analizuj j na rónych paszczyznach. Wedug M.J. Stankiewicza na system konkurencyjno (przedsibiorstwa, sektora) skada si: potencja konkurencyjnoci, przewaga konkurencyjna, instrumenty konkurowania oraz pozycja konkurencyjna. Potencja konkurencyjnoci jest podstawowym wewntrznym rezerwuarem róde przewagi konkurencyjnej i warunkuje uzyskanie okrelonej przewagi konkurencyjnej. Ta z kolei daje podstawy do przygotowania oferty i zastosowania okrelonych instrumentów konkurowania, które po weryfikacji przez rynek pozwalaj na osignicie okrelonej pozycji konkurencyjnej. Jednoczenie, kady podmiot formuujc swoj strategi rozwoju musi zaplanowa przysz pozycj konkurencyjn, która sama w sobie jest celem strategicznym, a ponadto wpywa na postrzeganie podmiotu przez uczestników rynku. Pozycja konkurencyjna to take efekt wspózawodnictwa przedsibiorstwa w danej brany, rozpatrywany w kontekcie rezultatów osiganych przez konkurentów. System konkurencyjno jako cao poddawany jest ponadto wpywom otoczenia, przez które rozumie si wszystkie zdarzenia, obiekty, sytuacje, zjawiska i podmioty, wpywajce na konkurencyjno, a nie bdce jego elementami skadowymi 3. W ujciu tym M.J. Stankiewicz przechodzi od potencjau konkurencyjnego do przewagi konkurencyjnej, a nastpnie do instrumentów konkurowania i pozycji konkurencyjnej. Nieco inaczej zagadnienia te widzi J. Misala, który po dokonaniu wieloaspektowej i wielowymiarowej analizy pojcia konkurencyjnoci midzynarodowej, wyrónia trzy jej komponenty: midzynarodow zdolno konkurencyjn, midzynarodow konkurencyjno sensu stricto i midzynarodow pozycj konkurencyjn. Midzynarodowa zdolno konkurencyjna jest swojego rodzaju zdolnoci do rywalizacji o korzyci pynce z midzynarodowej wymiany gospodarczej i skada si z dwóch komponentów: realnego (sfery realnej) oraz instytucjonalnego (systemowego). Midzynarodowa konkurencyjno sensu stricto, zamiennie nazywana równie midzynarodow przewag konkurencyjn, jest to z kolei aktualny stan i kierunki zmian realnego i instytucjonalnego komponentu midzynarodowej zdolnoci konkurencyjnej w walce o korzyci z uczestnictwa w midzynarodowym podziale pracy. Oba pojcia, tj. midzynarodowa zdolno konkurencyjna i midzynarodowa konkurencyjno sensu stricto wzajemne na siebie oddziauj. Oba te pojcia znajduj take swoje odzwierciedlenie w ksztatowaniu si midzynarodowej pozycji konkurencyjnej, pod pojciem której rozumie si udzia danego kraju w szeroko rozumianych obrotach midzynarodowych (zarówno w handlu towarami i usugami, jak i w przepywach czynników wytwórczych), a take zmiany struktury tych obrotów. Midzynarodowa pozycja konkurencyjna moe jednak 2 J. Misala doliczy si ok. 40 definicji konkurencyjnoci, ale niektórzy ekonomici podaj ich znacznie wicej, np. S. Kasiewicz doliczy si ok. 400 definicji konkurencyjnoci (za: J. Misala, Midzynarodowa zdolno konkurencyjna i midzynarodowa konkurencyjno gospodarki narodowej. Podstawy teoretyczne, Politechnika Radomska, Radom 2007, s ). 3 M.J. Stankiewicz, Konkurencyjno przedsibiorstwa. Budowanie konkurencyjnoci przedsibiorstwa w warunkach globalizacji, Dom Organizatora, Toru 2005, s

10 równie oddziaywa na midzynarodow zdolno konkurencyjn i midzynarodow konkurencyjno sensu stricto (jako e s to pojcia dynamiczne) 4. W zbliony sposób zagadnienia te porzdkuje W. Biekowski, który dokona wyrónienia zdolnoci konkurencyjnej i pozycji konkurencyjnej. Pozycja konkurencyjna (zwana te konkurencyjnoci wynikow) to osignity przez dane pastwo poziom rozwoju gospodarczego, w tym pozycja w handlu zagranicznym. Zdolno konkurencyjna (konkurencyjno czynnikowa) natomiast to wszystko to, co decyduje o moliwociach konkurowania na rynkach zagranicznych i osiganiu przez dan gospodark okrelonej pozycji konkurencyjnej 5. Do konkurencyjnoci czynnikowej i konkurencyjnoci wynikowej nawizuje take M. Gorynia, który wymienia nastpujce wymiary konkurencyjnoci: pozycja konkurencyjna w przeszoci, potencja konkurencyjny i strategia konkurencyjna. W tym ujciu potencja konkurencyjny (konkurencyjno potencjalna, czyli moliwa do zrealizowania) to zdolno przedsibiorstwa do konkurowania w przyszoci, a zatem kategoria ex ante. Strategia konkurencyjna opisuje natomiast, w jaki sposób firmy buduj i wykorzystuj swój potencja konkurencyjny, eby osign okrelon pozycj konkurencyjn (konkurencyjno rzeczywist, czyli zrealizowan). Osignita pozycja konkurencyjna, utosamiana z pojciem siy konkurencyjnej przedsibiorstwa, jest kategori ex post 6. Syntetyzujc, mona stwierdzi, e posiadany przez przedsibiorstwo potencja konkurencyjny warunkuje zastosowanie okrelonej strategii konkurencji, a ta pozwala osign okrelon pozycj konkurencyjn. Najszerzej zagadnienie pozycji konkurencyjnej rozumie J.W. Bossak, co wynika z przesunicia przeze punktu cikoci analizy konkurencyjnoci midzynarodowej z bada obrotów handlowych, usugowych, technologicznych i kapitaowych na midzynarodowe uwarunkowania rozwoju gospodarczego. W tym ujciu pozycja konkurencyjna odnosi si nie tylko do wyników handlowych, ale take do przyszych szans i zagroe, saboci i siy konkurencyjnej oraz dynamicznie zmieniajcych si uwarunkowa rynkowych, w tym finansowych. Ocenia potencja, si, moc i zdolno do tworzenia wartoci. Uwzgldnia w szczególnoci takie kwestie, jak: równowaga ekonomiczna, inflacja, bezrobocie, zmiany budetu, bieca sytuacja finansowa, zaduenie midzynarodowe, rezerwy walutowe, zmiany kursów walutowych 7. W literaturze przedmiotu dotyczcej konkurencyjnoci poszczególne elementy systemu konkurencyjno s zatem rónie okrelone i zdefiniowane, a relacje mi- 4 J. Misala, Midzynarodowa zdolno, op. cit., s W. Biekowski, Reganomika i jej wpyw na konkurencyjno gospodarki amerykaskiej, PWN, Warszawa 1995 (za: M.J. Rado, Midzynarodowa konkurencyjno gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, [w:] W. Biekowski i inni, Czynniki i miary midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarek w kontekcie globalizacji wstpne wyniki bada, Prace i Materiay 2008, nr 284, Instytut Gospodarki wiatowej, SGH, Warszawa). 6 M. Gorynia, Luka konkurencyjna na poziomie przedsibiorstwa a przystpienie Polski do Unii Europejskiej. Implikacje dla strategii firm i polityki gospodarczej, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Pozna 2002, s J.W. Bossak, Konkurencja i wspópraca midzynarodowa, Difin, Warszawa 2013, s

11 dzy nimi wielokierunkowe i bardzo zoone. Zrónicowana jest take interpretacja samego pojcia pozycja konkurencyjna i jej usytuowanie wród innych poj wyja- niajcych zagadnienie konkurencyjnoci. Najogólniej rzecz biorc, pozycja konkurencyjna rozumiana jest albo jako przejaw moliwoci konkurencyjnych przedsibiorstwa, wynikajcych z jego potencjau konkurencyjnego, albo jako miara osignitej przewagi konkurencyjnej, a wic wynik konkurowania, albo te zarówno jako ródo, przejaw, jak i miara konkurencyjnoci. M.J. Stankiewicz syntetyzuje te rozwaania, przyjmujc, e pozycja konkurencyjna jest wynikiem konkurowania, ale jednoczenie podstaw do konkurowania na poziomie wynikajcym wanie z tej pozycji 8. Do oceny pozycji konkurencyjnej wykorzystywane s miary wynikowe, które pozwalaj na ocen ksztatowania si rónych cech handlu zagranicznego w przeszoci. Podstawowymi miarami wynikowymi sucymi do oceny midzynarodowej konkurencyjnoci w ujciu mezoekonomicznym s rónego rodzaju wskaniki oparte na wynikach handlu zagranicznego (m.in. relacje importowo-eksportowe, sytuacja w bilansie obrotów biecych) oraz dodatkowo na wynikach produkcyjnych (m.in. poziom penetracji importowej rynku wewntrznego, poziom specjalizacji eksportowej, wskanik orientacji eksportowej), a take wskaniki kosztowo-cenowe. Istnieje równie caa rzesza mierników syntetycznych, konstruowanych w zalenoci od potrzeb w oparciu o rónorodne metody 9. Generalnie ocena osignitej pozycji konkurencyjnej opiera si na wskanikach ex post. Wyniki pomiaru pozycji konkurencyjnej mog stanowi cenne wskazówki dla prognozowania rozwoju i ksztatowania odpowiedniej polityki ekonomicznej, w tym zagranicznej i midzynarodowej. Kontynuujc prowadzone w IERiG-PIB badania konkurencyjnoci polskiego sektora ywnociowego, za cel niniejszego opracowania przyjto ocen zmian pozycji konkurencyjnej polskich producentów ywnoci na rynkach zagranicznych zarówno na rynku unijnym, jak i na rynkach trzecich w okresie czonkostwa Polski w Unii Europejskiej. Z uwagi na przewiadczenie, e w warunkach globalizacji gospodarka konkurencyjna musi odznacza si nie tylko konkurencyjnoci na rynku wewntrznym, ale równie (a moe przede wszystkim) powinna posiada konkurencyjno midzynarodow, za jeden z najwaniejszych przejawów ksztatowania si pozycji konkurencyjnej polskich producentów ywnoci przyjto wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi, któremu to zagadnieniu powicono pierwszy rozdzia opracowania. Przedmiotem oceny byy ogólne tendencje oraz struktura geograficzna i towarowa handlu produktami rolno-spoywczymi, jak równie znaczenie tej wymiany w polskim handlu zagranicznym ogóem oraz udzia Polski w handlu rolno- -spoywczym UE. Dane, które wykorzystano w ocenie tych wyników pochodz z Centrum Informatycznego Handlu Zagranicznego (CIHZ), Centrum Analitycznego Administracji Celnej (CAAC), EUROSTAT oraz z bazy WITS-Comtrade. Dane te dotycz na ogó lat , a w niektórych przypadkach równie I pórocza 2013 roku. 8 M.J. Stankiewicz, Konkurencyjno przedsibiorstwa, op. cit. 9 J. Misala, Midzynarodowa konkurencyjno gospodarki narodowej, PWE, Warszawa

12 W rozdziale drugim przedstawiono zmiany pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami rolno-spoywczymi na rynku wiatowym. Do oceny pozycji konkurencyjnej wybrano cztery nastpujce wskaniki: (1) wskanik specjalizacji eksportowej (SI), (2) wskanik pokrycia importu eksportem (TC), (3) wskanik ujawnionych przewag komparatywnych w eksporcie B. Balassy (RCA) oraz (4) wskanik Lafaya (LFI). Dwa ostatnie wskaniki byy ju przedmiotem podobnych analiz w latach wczeniejszych. Omówienie zmian poszczególnych wskaników zakoczono sumaryczn ocen midzynarodowej pozycji konkurencyjnej polskich producentów ywnoci, opart na wszystkich czterech (w niektórych przypadkach trzech) wskanikach. Stanowi ona tre rozdziau trzeciego. Czwarty rozdzia powicono zmianom intensywnoci handlu wewntrzgaziowego, wykorzystujc wskanik intensywnoci handlu wewntrzgaziowego H. Grubela i P. Lloyda (GL). Wybór zastosowanych w analizie wskaników wynika z przyjtego celu bada i uwzgldnia fakt, e w podobnych analizach zdecydowanie lepiej jest korzysta z kilku miar ni z jednej miary. Z punktu widzenia poprawnoci wnioskowania, wane byo take, aby wykorzystywane wskaniki dotyczyy tego samego horyzontu czasowego i mogy by obliczone na podstawie tego samego róda danych. Chocia w literaturze przedmiotu wszystkie analizowane w tym opracowaniu wskaniki s zaliczane do jednej grupy mierników midzynarodowej pozycji konkurencyjnej, to jednak pozwalaj one na ocen nieco innych aspektów konkurencyjnoci. Pierwsze cztery wskaniki, tj. wskanik specjalizacji eksportowej, wskanik pokrycia importu eksportem, wskanik ujawnionych przewag komparatywnych w eksporcie B. Balassy oraz wskanik Lafaya mówi o specjalizacji midzygaziowej w handlu dan grup produktów. Taki rodzaj wymiany jest zazwyczaj utosamiany z posiadaniem przez dany kraj przewag komparatywnych (wzgldnych) w handlu takimi wyrobami. W kadym z krajów istniej wiksze lub mniejsze moliwoci przeksztacania przewag komparatywnych w przewagi konkurencyjne lub kreowania nowych przewag tego typu. Z tego wzgldu wymienione wskaniki omówiono w jednym rozdziale i na tej podstawie podjto prób sumarycznej oceny zmian analizowanego zjawiska. Z kolei wskaniki handlu wewntrzgaziowego informuj o specjalizacji wewntrzgaziowej. W przeciwiestwie do specjalizacji midzygaziowej, kraje uczestniczce w specjalizacji wewntrzgaziowej konkuruj na rynkach zagranicznych produktami bd odmianami produktów w ramach tej samej gazi (a nie grupami produktów, w których maj przewagi komparatywne wobec partnerów handlowych). Informacje o tym, w wywozie jakich towarów dany kraj specjalizuje si oraz jak intensywna jest ta specjalizacja umoliwiaj okrelenie charakteru specjalizacji produkcji oraz handlu zagranicznego i zachodzce w tym zakresie zmiany, a tym samym pozwalaj w sposób poredni oceni poziom konkurencyjnoci danej gospodarki na tle innych krajów. Szczególn przydatno zastosowania wskanika handlu wewntrzgaziowego w badaniach nad konkurencyjnoci potwierdza fakt, e najbardziej konkurencyjne gospodarki wiata cechuje wysoki poziom tego wskanika, co wiadczy o wysokiej komplementarnoci eksportu tych krajów z popytem importowym ich partnerów handlowych. Uogól- 11

13 niajc, mona sdzi, e im wysze wartoci przyjmuje wskanik handlu wewntrzgaziowego, tym wysza jest pozycja konkurencyjna danej gospodarki czy sektora. Analiz wskanikow pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami rolno- -spoywczymi przeprowadzono zarówno na poziomie handlu zagranicznego ogóem, jak i na poziomie wymiany handlowej z poszczególnymi grupami krajów (UE-15, UE-12 i spoza UE-27) oraz z poszczególnymi krajami (w analizie omawianych wskaników po raz pierwszy zastosowano ujcie bilateralne). Struktur towarow handlu rolno- -spoywczego przedstawiono wedug dziaów Zharmonizowanego Systemu Oznaczania i Kodowania Towarów (tzw. systemu HS), oznaczonych kodami dwucyfrowymi. Ocena pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami rolno-spoywczymi na podstawie wybranych wskaników obejmuje lata , ale w badaniu zrezygnowano ze szczegóowego przedstawienia zmian poszczególnych mierników w kolejnych latach (w aneksie znajduje si jednak pene zestawienie ich wartoci), koncentrujc si bardziej na przedstawieniu zmian kierunku i natenia omawianych wskaników, jakie nastpiy w minionym dziesicioleciu, oraz na przedstawieniu biecej sytuacji w tym obszarze. W przeprowadzonej analizie wykorzystano dane handlowe pochodzce z bazy WITS-Comtrade. 12

14 1. Wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi W niniejszym rozdziale skoncentrowano si na analizie zmian w polskim handlu produktami rolno-spoywczymi w latach , tj. w okresie czonkostwa Polski w Unii Europejskiej, jak równie w roku bezporednio poprzedzajcym akcesj. W pierwszej kolejnoci przedstawiono zmiany poziomu i dynamiki obrotów produktami rolno-spoywczymi, tj. ich eksportu, importu i salda. Nastpnie zaprezentowano wyniki analizy struktury geograficznej i towarowej tego handlu. W dalszej kolejnoci przedstawiono znaczenie handlu rolno-spoywczego w handlu zagranicznym Polski ogóem oraz pozycj Polski w wymianie handlowej produktami rolno-spoywczymi Unii Europejskiej. Rozdzia koczy próba oceny przyszego rozwoju handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi. Chocia badanie obejmuje lata , w analizie zrezygnowano ze szczegóowego przedstawienia zmian wynikajcych z akcesji, które byy ju wielokrotnie omawiane we wczeniejszych opracowaniach. Skoncentrowano si bardziej na przedstawieniu ogólnych tendencji, jakie zaznaczyy si w handlu rolno-spoywczym w minionym dziesicioleciu, oraz na przedstawieniu aktualnej sytuacji w tym zakresie. Badaniem objto polski handel produktami rolno-spoywczymi ogóem oraz wymian z trzema grupami krajów, tj. starymi pastwami czonkowskimi Unii Europejskiej (UE-15), nowymi pastwami czonkowskimi UE (UE-12) i krajami spoza UE-27 (krajami trzecimi). Analiz struktury towarowej przeprowadzono wedug dziaów Zharmonizowanego Systemu Oznaczania i Kodowania Towarów (tzw. systemu HS), oznaczonych dwucyfrowymi kodami. Badanie przeprowadzono gównie na danych pochodzcych z Centrum Informatycznego Handlu Zagranicznego (CIHZ) i Centrum Analitycznego Administracji Celnej (CAAC), wyraonych w euro, zapewniajcych porównywalno wyników oblicze oraz dodatkowo z bazy EUROSTAT (dane w euro) i bazy WITS-Comtrade (World Integrated Trade Solution Comtrade, klasyfikacje HS 2002 i 1996), prowadzonej przez Bank wiatowy (dane w USD) Obroty oraz saldo wymiany handlowej produktami rolno-spoywczymi tendencje ogólne i dynamika wiatowy handel zagraniczny produktami rolno-spoywczymi przez dugi okres obejmowa dwie podstawowe grupy towarów, tj. produkty danej strefy klimatycznej, które eksportowano do innej strefy oraz surowce produkowane masowo w wyspecjalizowanych regionach, gównie dziki sprzyjajcym warunkom przyrodniczym. Zmiana tej sytuacji nastpia w ostatnich latach, przede wszystkim za spraw globalizacji i integracji gospodarczej. Stopniowe ograniczanie barier celnych i pozataryfowych oraz denie do minimalizacji kosztów wytwarzania ywnoci przez spoywcze korporacje transnarodowe, jak równie celowa redukcja kosztów transportu stay si silnym impulsem do rozwoju wymiany wiatowej w zakresie produktów ywnociowych S. Kowalczyk, Bezpieczestwo ywnoci w erze globalizacji, SGH, Warszawa

15 Okres czonkostwa Polski w Unii Europejskiej take zaznaczy si systematycznym wzrostem i popraw wyników handlu produktami rolno-spoywczymi. Pozytywne zmiany widoczne byy ju w 2003 roku, kiedy to Polska po raz pierwszy staa si eksporterem netto produktów rolno-spoywczych, uzyskujc dodatnie saldo obrotów w wysokoci 454 mln euro i odnotowujc dwucyfrowe tempo wzrostu eksportu i importu. W roku akcesji obroty polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi byy o blisko 30% wiksze ni w 2003 roku. Obroty handlowe Polski produktami rolno- -spoywczymi, dziki utrzymujcemu si wzrostowi wartoci zarówno eksportu, jak i importu, zwikszay si take w kolejnych latach. Wyjtek stanowi jedynie rok 2009, gdy obroty zmalay o przeszo 5% w porównaniu z rokiem poprzednim. Zmiany te wynikay ze spowolnienia gospodarczego, wywoanego przez wiatowy kryzys finansowy. W 2012 roku warto obrotów handlowych Polski produktami rolno-spoywczymi wyniosa prawie 31,5 mld euro, w tym eksport osign rekordowy poziom 17,9 mld euro, a import 13,6 mld euro (por. tab. 1.1, aneks 1.1). W porównaniu z rokiem poprzednim oznacza to wzrost obrotów handlowych o 12,9%, w tym samego eksportu o 17,5%, a importu o 7,4%. Tak wic, mimo trudnej sytuacji gospodarczej na wiecie, w Polsce wzrost obrotów handlowych ywnoci dalej postpowa. Strumie handlu Eksport Import Saldo Tabela 1.1. Wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi (w mln euro) Kierunek I-VI 2013 b Ogóem 4 010, , , , , , ,6 UE-27 a 2 616, , , , , , ,1 UE , , , , , , ,3 UE-12 a 575, , , , , , ,8 Spoza UE , , , , , , ,5 Ogóem 3 556, , , , , , ,2 UE-27 a 2 175, , , , , , ,0 UE , , , , , , ,7 UE-12 a 327,4 450,2 862,8 871, , ,2 692,3 Spoza UE , , , , , , ,2 Ogóem 453, , , , , , ,4 UE-27 a 440, , , , , , ,1 UE , , , , , , ,6 UE-12 a 247,7 677, , , , , ,5 Spoza UE-27 12,7-148,1-683,8-580,0-498,0-145,5-49,7 a do 2006 roku dane dla UE-25, od 2007 roku dla UE-27 (odpowiednio dla UE-10 i UE-12); b dane wstpne ródo: opracowanie wasne na podstawie: Handel zagraniczny produktami rolno-spoywczymi. Stan i perspektywy, nr 21-38, seria Analizy rynkowe z lat , IERiG-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa. 14

16 Od momentu przystpienia Polski do UE dodatnie saldo wymiany handlowej produktami rolno-spoywczymi systematycznie wzrastao. Wyjtek stanowi rok 2008, gdy nadwyka ta wyranie si zmniejszya. W 2012 roku warto salda obrotów przekroczya niespotykan dotychczas warto 4,3 mld euro, co oznacza, e w porównaniu z rokiem poprzednim bya wysza o ponad 1,7 mld euro, tj. a o 67%. W latach eksport produktów rolno-spoywczych zwikszy si blisko czteroipókrotnie, import prawie czterokrotnie, a saldo handlu zagranicznego tymi produktami ponad dziewicioipókrotnie. W tym samym okresie skumulowany wskanik wzrostu PKB, wyraonego w cenach staych, wyniós 146,9%. Dynamika eksportu i salda handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi znacznie przewyszaa zatem dynamik PKB, wiadczc o proeksportowym charakterze rozwoju tego sektora w Polsce. W I póroczu 2013 roku nastpio dalsze zwikszenie obrotów handlowych produktami rolno-spoywczymi, które wynikao z postpujcego oywienia gospodarczego w Unii Europejskiej i poprawy koniunktury na rynkach zewntrznych. W okresie tym eksport wzrós o 13,8% do 9,3 mld euro, a import o 4,1% do 6,9 mld euro. W efekcie nastpi duy wzrost salda wymiany handlowej do 2,4 mld euro, wobec 1,5 mld euro w I póroczu 2012 roku. Na rozwój wymiany zagranicznej produktami rolno-spoywczymi w okresie czonkostwa Polski do UE oprócz przyczyny oczywistej, jak byo pene otwarcie rynków i uzyskanie swobody w handlu Polski z pastwami Unii wpyw miao dobre przygotowanie polskiej gospodarki ywnociowej do czonkostwa w UE (poprzedzone przeksztaceniami przemysu spoywczego w okresie transformacji systemowej). Zadecydowao o tym wiele czynników. Po pierwsze, producenci w okresie bezporednio poprzedzajcym wejcie do Unii przeprowadzili duo inwestycji dostosowujcych zakady do standardów unijnych. Po drugie, nasi producenci wykazali si dobr znajomoci rynków unijnych oraz du aktywnoci dziaania na tych rynkach. Kolejnym czynnikiem by napyw bezporednich inwestycji zagranicznych oraz wejcie zagranicznych inwestorów strategicznych do wielu polskich przedsibiorstw, co spowodowao, e wiele naszych przedsibiorstw stao si czciami firm zagranicznych, zostajc tym samym automatycznie wczone w procesy globalizacji i specjalizacji midzynarodowej. Dynamiczny rozwój handlu rolno-spoywczego nastpowa take dziki pozyskaniu znacznych rodków z funduszy unijnych, zarówno przed, jak i po akcesji Polski do UE. Te dwa ostatnie czynniki przyczyniy si przede wszystkim do zmniejszenia luki technologicznej dzielcej przemys spoywczy w Polsce od przemysu spoywczego w krajach wysoko rozwinitych. Nie bez znaczenia bya równie aktywno midzynarodowych sieci handlowych, które dokonujc zakupów polskich produktów spoywczych na potrzeby caych sieci, w swoisty sposób promoway polsk ywno. Take same przedsibiorstwa realizoway wiele dziaa sucych uzyskaniu trwaych przewag konkurencyjnych i umocnieniu ich pozycji na rynkach zagranicznych. Naleay do nich dziaania na rzecz poprawy jakoci i bezpieczestwa ywnoci (w tym upowszechnianie stosowania nowoczesnych systemów zarzdzania 15

17 jakoci), wdraanie rónego rodzaju innowacji, dziaania informacyjno-promocyjne, rozwój kapitau intelektualnego, tworzenie powiza o charakterze klastrowym 11. Strumie handlu Eksport Import Saldo c Tabela 1.2. Dynamika obrotów polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi rednie roczne tempo zmian b w latach 2012 Kierunek w mld w mld w mld w proc. w proc. w proc. = 100 = 100 = 100 euro euro euro Ogóem 446,1 179,9 117,5 1,44 18,1 1,51 25,5 1,53 12,5 UE-27 a 526,0 172,0 115,6 1,18 20,3 1,35 32,2 1,10 11,5 UE ,3 173,3 117,1 0,86 19,7 0,97 30,6 0,84 11,6 UE-12 a 603,1 168,4 111,3 0,32 22,1 0,38 37,6 0,26 11,0 Spoza UE ,2 212,6 124,4 0,26 12,8 0,16 8,6 0,42 16,3 Ogóem 381,2 170,1 107,4 1,13 16,0 1,08 22,4 1,07 11,2 UE-27 a 426,7 173,6 105,3 0,82 17,5 0,76 25,2 0,75 11,7 UE ,1 174,0 103,9 0,69 17,4 0,63 24,8 0,63 11,7 UE-12 a 452,7 171,8 113,8 0,13 18,3 0,13 27,4 0,12 11,4 Spoza UE ,4 162,8 112,0 0,31 13,4 0,32 17,4 0,32 10,2 Ogóem 955,7 220,0 167,0 0,31 28,5 0,43 44,4 0,46 17,1 UE-27 a 1 016,2 168,8 144,8 0,36 29,4 0,59 56,6 0,35 11,0 UE ,1 171,2 195,1 0,17 32,9 0,25 65,7 0,21 11,3 UE-12 a 801,9 165,9 109,4 0,19 26,0 0,34 48,3 0,14 10,7 a do 2006 roku dane dla UE-25, od 2007 roku dla UE-27 (odpowiednio dla UE-10 i UE-12); b rednioroczn dynamik handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi oszacowano wykorzystujc koncepcj procentu skadanego (B. Luderer, V. Nollau, K. Vetters, Mathematical Formulas for Economists, Springer, Chemnitz, Dresden 2009, s. 34); c saldo handlu rolno-spoywczego Polski z krajami spoza UE od 2004 roku jest ujemne, a w poszczególnych latach analizowanego okresu wykazywao rónokierunkowe zmiany, w zwizku z tym nie jest moliwe obliczenie rednich rocznych wskaników jego dynamiki ródo: opracowanie wasne na podstawie: Handel zagraniczny produktami, op. cit. rednioroczn dynamik handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi oszacowano wykorzystujc koncepcj procentu skadanego 12. Wedug tej metody eksport w latach wzrasta rednio o 18,1% rocznie, a import o 16,0% rocznie. Wysza dynamika wzrostu eksportu ni importu skutkowaa popraw dodatniego salda obrotów handlowych, które w tym okresie wzrastao rednio o 28,5% rocznie (tab. 1.2). W ujciu bezwzgldnym rednioroczne przyrosty obrotów handlowych pro- 11 I. Szczepaniak (red.), Ocena konkurencyjnoci, op. cit.; I. Szczepaniak (red.), Monitoring i ocena konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci (2), op. cit. 12 B. Luderer, V. Nollau, K. Vetters, Mathematical Formulas for Economists, Springer, Chemnitz, Dresden 2009, s

18 duktami rolno-spoywczymi obliczono wykorzystujc analiz prostej regresji liniowej. Wspóczynnik kierunkowy w równaniu liniowej funkcji trendu jest interpretowany jako rednioroczny przyrost wartoci obrotów handlowych 13. W takim ujciu eksport w latach wzrasta przecitnie o 1,44 mld euro rocznie, a import o 1,13 mld euro. W efekcie nadwyka eksportu nad importem zwikszaa si redniorocznie o 0,31 mld euro. Z porównania redniego tempa wzrostu strumieni polskiego handlu produktami rolno-spoywczymi w pierwszych i kolejnych latach czonkostwa wynika, e tempo to byo wyranie wysze w pierwszym z tych okresów. Eksport w latach wzrasta o 25,5% rocznie, podczas gdy w latach o 12,5%, import odpowiednio o 22,4% i 11,2%. W efekcie wzrost salda obrotów, jaki mia miejsce w pierwszym z tych okresów wyniós 44,4%, a w kolejnym 17,1% rocznie. Takie zrónicowanie tempa rozwoju handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi potwierdza jego silne powizanie z akcesj Polski do Unii Europejskiej. Wyznaczone funkcje trendu zarówno wartoci eksportu, jak i importu rolno- -spoywczego charakteryzoway si w okresie czonkostwa Polski w UE bardzo podobnym przebiegiem oraz wysokim stopniem dopasowania do danych empirycznych (wykres 1.1). Wyniki analizy regresji byy statystycznie istotne, co potwierdziy bardzo wysokie wartoci wspóczynników determinacji R 2 (odpowiednio 0,9813 i 0,9755), które wskazuj równie na siln autokorelacj wyrazów w szeregu czasowym. Analiza wartoci salda obrotów produktami rolno-spoywczymi, przeprowadzona dla lat , take wykazaa wyrany jego trend wzrostowy. Zaznaczon lini trendu cechowa jednak nieco niszy wspóczynnik determinacji R 2 (0,7672) Wykres 1.1. Polski handel produktami rolno-spoywczymi (w mld euro; linie trendu) y = 1,4369x + 2,4983 R² = 0,9813 y = 0,3121x + 0,2838 R² = 0,7672 y = 1,1248x + 2,2145 R² = 0, eksport import saldo Linia trendu eksportu Linia trendu importu Linia trendu salda ródo: opracowanie wasne na podstawie: Handel zagraniczny produktami, op. cit. 13 Por. Handel zagraniczny i midzynarodowa konkurencyjno polskiego sektora rolno-spoywczego, autorstwa P. Szajnera, I. Szczepaniak, [w:] A. Kowalski (red.), Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnociowej w 2012 roku, IERiG-PIB, Warszawa

19 Analiza statystyczna szeregów czasowych wykazaa, e polski handel zagraniczny produktami rolno-spoywczymi charakteryzuje si wahaniami sezonowymi 14. Najwiksza warto eksportu wystpuje w miesicach wrzesie-listopad (po zbiorach) oraz marzec. Najgbszy spadek eksportu wystpuje natomiast w styczniu, chocia sezonowe zmniejszenie wywozu ma miejsce take w miesicach kwiecie-lipiec. Podobnymi wahaniami sezonowymi charakteryzuje si take import, z t rónic, e wahania sezonowe ewoluoway tutaj w czasie (w latach byy znacznie wiksze ni latach ). Sezonowy wzrost przywozu wystpuje w marcu oraz w miesicach wrzesie-listopad, a najgbszy sezonowy spadek w styczniu oraz w czerwcu i lipcu Struktura geograficzna handlu produktami rolno-spoywczymi Powizania handlowe polskiego sektora rolno-spoywczego z zagranic od lat s asymetryczne, tj. dominujcymi partnerami w tej wymianie pozostaj kraje czonkowskie UE (por. aneks 1.2). Jest to konsekwencj penej integracji z Uni Europejsk i wprowadzenia Wspólnej Polityki Rolnej i handlowej. Gospodarcza integracja regionalna jest zarówno etapem wczania si w procesy globalizacyjne, jak i form wzmocnienia wewntrznych si, tak aby mona byo sprosta globalnej konkurencji i ochroni si przed negatywnymi skutkami globalnych przemian 15. Europejska integracja gospodarcza zakada swobodny przepyw towarów, usug, kapitau oraz osób na obszarze Wspólnoty. Krajowi producenci ywnoci, którzy speniaj okrelone standardy sanitarne, weterynaryjne, fitosanitarne oraz dobrostanu zwierzt i ochrony rodowiska, uzyskali nieograniczony dostp do ogromnego rynku zbytu, charakteryzujcego si wysok si nabywcz konsumentów. W 2012 roku udzia krajów UE-27 w polskim eksporcie rolno-spoywczym wyniós 76,9%, w tym krajów Pitnastki 57,5% (tab. 1.3). Dodatnie saldo wymiany z krajami Unii wynioso prawie 4,5 mld euro. Tak wysoki udzia Unii Europejskiej w strukturze geograficznej wywozu oraz tak wysoka warto salda obrotów z krajami Wspólnoty s kolejnym argumentem potwierdzajcym tez, e polski sektor ywnociowy jest konkurencyjny i odniós sukces na wspólnym rynku. Liczcym si rynkiem zbytu polskiej ywnoci s take kraje WNP, których udzia w polskim eksporcie rolno-spoywczym w 2012 roku wyniós 11,3%. Udzia krajów WNP w poszczególnych latach podlega duym wahaniom, wynikajcym ze zmiennej polityki handlowej Rosji (odgrywajcej wiodc rol gospodarcz w tej grupie pastw). Rosja stosunkowo czsto wprowadzaa róne ograniczenia w dostpie do swojego rynku, co negatywnie wpywao na wyniki w eksporcie oraz sytuacj rynkow i ekonomiczn niektórych bran (np. misnej, owocowo-warzywnej). By moe jednak 14 M. Hamulczuk, Prognozowanie cen surowców rolnych z wykorzystaniem modeli szeregów czasowych, seria Program Wieloletni , Raport nr 10, IERiG-PIB, Warszawa 2011; Handel zagraniczny i midzynarodowa konkurencyjno, op. cit. 15 W. Szymaski, Globalizacja. Wyzwania i zagroenia, Difin, Warszawa

20 w najbliszych latach Rosja bdzie bardziej przewidywalnym partnerem handlowym, gdy od 2012 roku jest czonkiem wiatowej Organizacji Handlu (WTO) i powinna przestrzega w handlu zagranicznym regu okrelonych przez t organizacj. Nie oznacza to jednak dla Polski atwego sukcesu na tym rynku, gdy rynek rosyjski jest coraz bardziej wymagajcy i charakteryzuje si coraz silniejsz konkurencj, a dodatkowo znajduje si pod wpywem uwarunkowa politycznych. W rosyjskim sektorze ywnociowym nastpuj bowiem dynamiczne zmiany strukturalne, które s efektem napywu duych inwestycji zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Z pozostaych krajów znaczc pozycj w eksporcie ywnoci zajmuj jeszcze pastwa rozwijajce si gospodarczo (6,8%). Kraje rozwinite gospodarczo maj natomiast stosunkowo niewielki udzia w eksporcie (3,1%), co wynika przede wszystkim z ich protekcjonistycznej polityki handlowej, na któr skadaj si wysokie stawki celne oraz bariery poza- i parataryfowe. Tabela 1.3. Struktura obrotów handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi (w proc.) Kierunek Eksport Import Unia Europejska 65,2 80,5 78,2 76,9 61,2 67,1 69,8 68,5 EFTA 1,3 1,0 0,8 0,8 4,2 4,3 4,2 4,1 Kraje rozwinite gospodarczo 5,5 3,1 2,9 3,1 4,3 3,0 2,5 2,7 Kraje bakaskie 4,4 1,2 1,1 1,1 1,2 0,3 0,3 0,3 Kraje WNP 15,6 8,8 10,0 11,3 3,7 2,8 3,9 4,9 Kraje rozwijajce si 8,0 5,4 7,0 6,8 25,4 22,5 19,3 19,5 Ogóem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 ródo: opracowanie wasne na podstawie: Handel zagraniczny produktami, op. cit. Struktura geograficzna polskiego importu rolno-spoywczego take charakteryzuje si wysokim udziaem UE-27 (w 2012 roku 68,5%), w tym pastw UE-15 (57,5%). Due iloci produktów rolno-spoywczych Polska sprowadza ponadto z krajów rozwijajcych si gospodarczo (19,5%). S to przede wszystkim produkty rolne pochodzce z innych stref klimatycznych (owoce poudniowe, kawa i herbata, tyto, przyprawy oraz ryby), zwikszajce rónorodno krajowej poday ywnoci i potencja przetwórczy polskiego przemysu spoywczego. Import uatwiaj w tym przypadku liczne kontyngenty preferencyjne, które Unia Europejska zgodnie z postanowieniami WTO przyznaje krajom najsabiej rozwinitym (LDC) oraz pastwom rejonu Afryki, Karaibów i Pacyfiku (ACP). Pozostae kierunki geograficzne maj relatywnie mae znaczenie w imporcie ywnoci do Polski. W latach w polskim handlu zagranicznym produktami rolno- -spoywczymi z UE-27 nastpowaa systematyczna poprawa salda. W 2012 roku dodatnie saldo wymiany tymi produktami z krajami Wspólnoty osigno rekordow warto 4,5 mld euro, co wiadczy wyranie o tym, e polscy producenci ywnoci s konkurencyjni na rynku unijnym (wykres 1.2). O ile do 2007 roku saldo to byo przede 19

21 wszystkim generowane przez wymian z krajami UE-15, o tyle w latach jego ródem by gównie handel z nowymi pastwami czonkowskimi. Czonkostwo w Unii Europejskiej nadao bowiem nowy, bardzo silny impuls wymianie handlowej polskimi produktami rolno-spoywczymi z krajami UE-12. W 2012 roku relacja ta ulega zmianie i na skutek niemal dwukrotnego wzrostu salda obrotów z krajami Pitnastki (do 2,5 mld euro), saldo to miao decydujcy udzia w generowanej przez sektor nadwyce. Wykres 1.2. Saldo obrotów handlowych produktami rolno-spoywczymi Polski (w mln euro) ródo: opracowanie wasne na podstawie: Handel zagraniczny produktami, op. cit. Odmienna sytuacja wystpuje w obrotach handlowych z krajami spoza UE. W latach ujemne saldo obrotów handlowych ywnoci z tymi krajami systematycznie si pogbiao a do 0,9 mld euro. W kolejnych latach bilans obrotów handlowych z krajami trzecimi poprawia si i w 2012 roku zamkn si deficytem na poziomie 0,15 mld euro. Ujemne saldo handlu zagranicznego z krajami spoza UE byo przede wszystkim wynikiem duego deficytu w wymianie z pastwami rozwijajcymi si gospodarczo (1,4 mld euro) oraz krajami EFTA (0,4 mld euro). Sytuacj czciowo poprawiaa nadwyka eksportu nad importem w wymianie z pastwami WNP (1,4 mld euro) oraz z krajami bakaskimi i innymi pastwami rozwinitymi gospodarczo (odpowiednio 0,15 i 0,19 mld euro) 16. Dodatnie saldo handlu zagranicznego z krajami czonkowskimi Unii Europejskiej z nadwyk pokrywa jednak deficyt w wymianie handlowej z krajami trzecimi i w efekcie krajowy sektor rolno-spoywczy uzyskuje dodatni bilans handlowy. 16 Handel zagraniczny produktami rolno-spoywczymi. Stan i perspektywy, nr 21-38, seria Analizy rynkowe z lat , IERiG-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa. 20

22 Silne powizania gospodarcze Polski z Uni Europejsk s jak najbardziej zrozumiae w dobie postpujcej integracji regionalnej. W okresie transformacji gospodarczej w polski przemys spoywczy zainwestowao wiele korporacji transnarodowych, które wytwarzane w Polsce produkty sprzedaj na obszarze caej Unii. Silna konkurencja ze strony tych koncernów wymusia na przedsibiorstwach z polskim kapitaem procesy gbokiej restrukturyzacji i modernizacji oraz aktywn dziaalno produkcyjn i eksportow. Efektem wszystkich tych dziaa jest systematycznie rosnca nadwyka eksportowa na rynku Unii Europejskiej. Ograniczenie zainteresowania producentów do rynku europejskiego oraz mniejsza aktywno i ekspansja handlowa na pozostaych rynkach zagranicznych moe okaza si jednak w przyszoci zagroeniem dla polskiego sektora ywnociowego. Silne powizanie z jednym rynkiem zbytu bywa bowiem ryzykown strategi eksportow. Rynek UE jest niewtpliwie ogromny i wzgldnie stabilny, ale moliwoci lokowania na nim polskich produktów rolno-spoywczych s ograniczone. Stay wzrost produkcji ywnoci w Polsce ju teraz wymaga energicznych dziaa skierowanych na poszukiwanie nowych rynków zbytu. Strategia dywersyfikacji zagranicznych rynków zbytu wydaje si odpowiednim rozwizaniem take z uwagi na due wahania koniunktury na rynkach zewntrznych. Wie si ona jednak z wieloma problemami, zwizanymi m.in. z dystrybucj, transportem, logistyk, jak równie dostosowaniem do odmiennych gustów i wymaga konsumentów Struktura towarowa handlu produktami rolno-spoywczymi W polskim handlu zagranicznym produktami rolno-spoywczymi dominuj produkty przemysu spoywczego. Wedug szacunków IERiG-PIB udzia produktów przemysu spoywczego w cakowitym eksporcie rolno-spoywczym wynosi okoo 80-85% i jest znacznie wikszy ni przecitnie w krajach UE-27. Relatywnie mniejszy jest natomiast udzia produktów przemysu spoywczego w imporcie rolno-spoywczym, który wynosi ok. 70% (wykres 1.3). W 2012 roku udzia produktów przemysu spo- ywczego w eksporcie rolno-spoywczym w stosunku do roku poprzedniego obniy si o kilka punktów procentowych (p.p.) i wyniós odpowiednio 81% i 66%. Saldo w handlu produktami przemysu spoywczego poczwszy od 1997 roku jest dodatnie, a od 2004 roku szybko wzrasta, podczas gdy deficyt w handlu zagranicznym artyku- ami rolnymi od zawsze by i jest bardzo gboki. Uksztatowana struktura towarowa handlu produktami rolno-spoywczymi jest korzystna dla polskiej gospodarki i potwierdza tez o proeksportowym charakterze rozwoju krajowego przemysu spoywczego. Eksportujc produkty przetworzone producenci czerpi znacznie wiksze korzyci z wartoci dodanej ni eksportujc tylko surowce, niezbdne do ich wytworzenia. Przemysowe przetwórstwo ywnoci z prze- 17 I. Szczepaniak, Wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi, [w:] I. Szczepaniak (red.), Monitoring i ocena konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci (2), op. cit., s

23 znaczeniem na eksport umoliwia ponadto lepsze wykorzystanie zasobów, a tym samym pozwala czerpa korzyci skali. Eksport produktów przetworzonych (finalnych) sprzyja take promocji polskiego sektora ywnociowego na rynkach zewntrznych, któr trudniej jest prowadzi eksportujc surowce rolne czy te pófabrykaty przemysowe wykorzystywane we wtórnym przetwórstwie ywnoci. Wykres 1.3. Udzia produktów przemysu spoywczego w handlu produktami rolno-spoywczymi (w proc.) ródo: obliczenia M. Bukowskiej na podstawie danych EUROSTAT. Z kolei import surowców (najczciej z innych stref klimatycznych), a nastpnie ich przetwórstwo w kraju, jest bardziej korzystny ni import wyrobów gotowych, gdy sprzyja poprawie salda handlu zagranicznego, a take umoliwia wytwarzanie wikszej wartoci dodanej, lepsze wykorzystanie potencjau ekonomicznego oraz powstawanie nowych miejsc pracy. Import tych produktów ma z jednej strony charakter uzupeniajcy poda rynkow i wzbogacajcy ofert krajowych producentów (w tym kontekcie stanowi konkurencj dla krajowych produktów), a z drugiej strony charakter przetwórczy, gdy cz produktów jest przetwarzana w krajowych przedsibiorstwach, a nastpnie reeksportowana (w tym kontekcie jest korzystny zarówno dla producentów, jak i dla caej gospodarki). Import przetwórczy, ukierunkowany na eksport, rozwija si przede wszystkim dziki niszym kosztom produkcji w polskim przemyle spoywczym (m.in. opaty pracy, surowców, energii), co potwierdza tez o posiadaniu przeze cenowo-kosztowych przewag konkurencyjnych. Rozwój eksportu produktów rolno-spoywczych po wejciu do Unii Europejskiej, obok wzrostu chonnoci rynku krajowego, by jednym z najwaniejszych czynników rozwoju przemysu spoywczego. Udzia eksportu w produkcji sprzedanej tego przemysu wykazywa systematyczn tendencj wzrostow i w latach zwikszy si o blisko 16 p.p. (z 15,1% do 30,8%). W porównaniu z rokiem poprzedzajcym akcesj oznacza to ponad dwukrotny wzrost wskanika orientacji eksportowej przemysu spoywczego 18. W tym czasie eksport przej ponad 50% przyrostu 18 Handel zagraniczny i midzynarodowa konkurencyjno, op. cit. 22

24 produkcji przemysu spoywczego. Bez rozwoju eksportu, bdcego efektem integracji z UE, przyrost produkcji sektora (w cenach staych) byby zatem w ostatnich latach o okoo poow niszy 19. Sprzeda zagraniczna bya nie tylko wanym kanaem zbytu dla krajowego przemysu spoywczego, gdy zagospodarowywaa du cz rosncej poday produktów tego sektora, ale take stymulowaa koniunktur w wielu bran- ach i przyczynia si do wzrostu rentownoci sprzeday przemysu spoywczego (ze wzgldu na wysze ceny uzyskiwane w eksporcie produktów, lokowanych gównie na rynku unijnym). Wyniki handlu zagranicznego podstawowymi produktami rolno-spoywczymi w latach wskazuj, e rozwój wymiany handlowej t grup produktów by zjawiskiem powszechnym, ale jednoczenie zrónicowanym (por. tab. 1.4, aneksy 1.3 i 1.4). Zjawisko to wiadczy równie o zrónicowaniu konkurencyjnoci poszczególnych dziaów produkcji ywnoci. Tabela 1.4. Struktura wyników handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi (wedug wartoci, w proc.) Produkty Eksport Import Saldo Zwierzta, miso i przetwory 18,6 20,3 7,2 13,7 78,4 40,8 Produkty mleczarskie 10,7 7,9 1,4 3,5 59,7 21,7 Ryby i przetwory 6,6 6,9 9,1 9,0-6,7 0,1 Zboa i przetwory 3,6 6,9 7,2 6,1-15,0 9,5 Roliny oleiste i przetwory 2,2 3,7 13,0 17,3-54,6-39,0 Owoce, warzywa, ziemniaki i przetwory 25,2 17,2 21,5 16,6 45,0 18,5 Cukier i przetwory 11,3 9,3 4,3 5,4 48,2 21,8 Kawa, herbata i przetwory 2,3 3,5 9,3 7,2-34,4-8,2 Tyto i papierosy 2,5 8,1 3,1 3,4-1,2 22,9 Napoje bezalkoholowe i alkoholowe 3,0 2,6 3,0 4,2 2,7-2,2 Pozostae produkty rolno-spoywcze 14,0 13,6 20,9 13,6-22,1 14,1 Produkty rolno-spoywcze ogóem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 ródo: opracowanie wasne na podstawie: Handel zagraniczny produktami, op. cit. W strukturze eksportu rolno-spoywczego we wszystkich latach przewaay produkty pochodzenia rolinnego (tab. 1.4). W 2012 roku stanowiy one 57% wartoci wywozu ogóem. W 2012 roku dynamika eksportu produktów rolinnych bya take wysza ni eksportu produktów pochodzenia zwierzcego, chocia w latach wystpowaa sytuacja odwrotna. Dziaami produkcji ywnoci o szczególnie duej wartoci eksportu byy: produkcja i przetwórstwo misa, produkcja i przetwórstwo owoców, warzyw i ziemniaków, produkcja cukru i wyrobów cukierniczych, przetwór- 19 Sytuacja ekonomiczno-produkcyjna przemysu spoywczego, autorstwa J. Drod, R. Urbana, [w:] A. Kowalski (red.), Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnociowej w 2012 roku, IERiG-PIB, Warszawa

25 stwo mleka, produkcja i przetwórstwo ryb, produkcja i przetwórstwo zbó, a take produkcja tytoniu i wyrobów tytoniowych. S to na ogó dziay cile zwizane z krajowym rolnictwem, chocia cz z nich importuje take niektóre surowce do produkcji (np. przemys misny, owocowo-warzywny, rybny). Dziay te charakteryzoway si take wysok przewanie dynamik wzrostu eksportu. W strukturze importu rolno-spoywczego jeszcze wiksza bya dominacja produktów pochodzenia rolinnego (tab. 1.4). W 2012 roku produkty te stanowiy prawie 66% wartoci przywozu ogóem. W latach import produktów pochodzenia rolinnego wykazywa take wysz dynamik wzrostu. W 2012 roku sytuacja ta ulega jednak odwróceniu. Grupami produktów rolno-spoywczych o szczególnie duej wartoci importu byy: roliny oleiste i ich przetwory (gównie olej palmowy, sojowy i sonecznikowy oraz ruta sojowa), miso i jego przetwory, owoce, warzywa, ziemniaki i ich przetwory, ryby i ich przetwory oraz grupa zoona z kawy, herbaty i kakao. W wikszoci dziaów o wysokim udziale i dynamice importu zakupy zagraniczne miay charakter surowcowy. Dziaami odznaczajcymi si du nadwyk eksportu nad importem byy sektory: misny (cznie z drobiarskim), mleczarski, cukrowniczy i cukierniczy, owocowo- -warzywny oraz tytoniowy. Sektory te nale do bran przemysu rolno-spoywczego, które w procesie produkcji wykorzystuj surowce dostarczane przez podstawowe dla dochodów rolniczych gazie polskiego rolnictwa. Grupami produktów o ujemnym saldzie obrotów handlowych byy: roliny oleiste i ich przetwory, kawa, herbata i kakao oraz napoje alkoholowe i bezalkoholowe. Dwie pierwsze z tych bran uzalenione s od importu surowców pochodzcych z innych stref klimatycznych. Dynamika obrotów handlowych wybranymi produktami przemysu spoywczego w latach (por. aneksy 1.5 i 1.6) wykazuje due zrónicowanie. Sporód tych produktów najwiksz dynamik eksportu odnotowano w grupie tytoniu i wyrobów tytoniowych, olejów, margaryn i pozostaych tuszczów, przetworów zboowych, wina, piwa, napojów bezalkoholowych, herbaty i kawy oraz przypraw. W grupach tych wysoka na ogó bya równie dynamika wzrostu importu. Trwa tendencj wzrostow wykazywa ponadto import misa i przetworów, przetworów mleczarskich, a take odywek i ywnoci dietetycznej. W pozostaych grupach produktów zarówno eksport, jak i import charakteryzoway si rónokierunkowymi zmianami Znaczenie wymiany handlowej produktami rolno-spoywczymi w handlu zagranicznym Polski ogóem Handel rolno-spoywczy od lat odgrywa wan rol w polskim handlu zagranicznym, ale w okresie czonkostwa Polski w UE dziki wysokiej dynamice obrotów wyranie zyska jeszcze na znaczeniu (wykres 1.4). Udzia eksportu rolno-spoywczego w eksporcie ogóem przed akcesj ksztatowa si w granicach 8-9%, w kolejnych latach wzrós do blisko 10%, a poczwszy od 2009 roku oscyluje w granicach 11-12% (w 2012 roku wyniós 12,3%). Udzia importu rolno-spoywczego w imporcie ogóem 24