nr 69 Ocena konkurencyjności wewnętrznej i zewnętrznej sektora rolno-spożywczego ze szczególnym uwzględnieniem sektora ogrodniczego

Transkrypt

1 nr Ocena konkurencyjności wewnętrznej i zewnętrznej sektora rolno-spożywczego ze szczególnym uwzględnieniem sektora ogrodniczego

2 Ocena konkurencyjności wewnętrznej i zewnętrznej sektora rolno-spożywczego ze szczególnym uwzględnieniem sektora ogrodniczego

3

4 Ocena konkurencyjności wewnętrznej i zewnętrznej sektora rolno-spożywczego ze szczególnym uwzględnieniem sektora ogrodniczego Redakcja naukowa: dr Bożena Nosecka Autorzy: dr Bożena Nosecka mgr Anna Bugała mgr inż. Łukasz Zaremba dr Piotr Brzozowski dr Krzysztof Zmarlicki 2013

5 Dr Piotr Brzozowski i dr Krzysztof Zmarlicki s pracownikami Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach Dr Boena Nosecka, mgr Anna Bugaa i mgr in. ukasz Zaremba s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowego Instytutu Badawczego w Warszawie Prac zrealizowano w ramach tematu: Uwarunkowania i wyzwania rozwoju sektora rolno-ywnociowego w Polsce na tle tendencji wiatowych w zadaniu: Czynniki ksztatujce konkurencyjno rolnictwa Celem opracowania byo przedstawienie zmian poziomu wskaników obrazujcych wewntrzn i zewntrzn konkurencyjno sektora rolno-spoywczego i ogrodniczego oraz czynników decydujcych o tych zmianach. Recenzent prof. dr hab. Lilianna Jaboska, SGGW w Warszawie Opracowanie komputerowe Alicja Capiga Korekta Barbara Walkiewicz Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, Warszawa tel.: (22) faks: (22) dw@ierigz.waw.pl

6 Spis treci Wstp I. Ocena wewntrznej konkurencyjnoci polskiego sektora rolno-spoywczego i ogrodniczego Sektor rolno-spoywczy Rolnictwo Przemys spoywczy Sektor ogrodniczy Gospodarstwa ogrodnicze Przemys owocowo-warzywny. 27 II. Zewntrzna konkurencyjno sektora rolno-spoywczego i ogrodniczego Mierniki konkurencyjnoci i niektóre czynniki decydujce o ich poziomie i zmianach Ocena zewntrznej konkurencyjnoci sektora rolno-spoywczego Ocena zewntrznej konkurencyjnoci sektora ogrodniczego Analiza na poziomie sektora Analiza na poziomie poszczególnych produktów i ich grup Owoce i warzywa wiee Przetwory owocowe i warzywne Wybrane wskaniki konkurencyjnoci w ukadzie dziaów ogrodnictwa Geografia handlu zagranicznego Relacje kosztów, cen i opacalnoci produkcji w gospodarstwach z produkcj jabek w Polsce i wybranych krajach Wnioski i elementy strategii konkurowania dotyczce sektora ogrodniczego Wnioski dla analiz konkurencyjnoci wynikajce z oceny zewntrznej konkurencyjnoci sektora ogrodniczego. 105 Podsumowanie Bibliografia Aneks statystyczny

7

8 Wstp Konkurencyjno wewntrzna rolnictwa definiowana jest jako pozycja ekonomiczna tego sektora w stosunku do innych gazi gospodarki narodowej w danym czasie, tj. usytuowanie rolnictwa w strukturze gospodarki narodowej. Konkurencyjno wewntrzna to równie proces oznaczajcy si i zdolno rolnictwa do poprawiania jego pozycji w stosunku do pozostaych nierolniczych gazi gospodarki narodowej. Dla oceny konkurencyjnoci wewntrznej sektora przyjmuje si z reguy analiz poziomu i zmian: udziau rolnictwa w tworzeniu PKB, udziau nakadów na rolnictwo w wydatkach budetu pastwa, poziomu produkcji globalnej, wartoci dodanej i nadwyki operacyjnej, relacji dochodów uzyskiwanych przez indywidualne gospodarstwa rolne i inne podsektory gospodarstw domowych, produktywnoci rodków trwaych, wydajnoci pracy i technicznego jej uzbrojenia. W odniesieniu do sektora spoywczego konkurencyjno wewntrzna okrelana jest zmianami udziau tej gazi w wartoci globalnej, sprzedanej i dodanej przetwórstwa przemysowego, wynikami finansowymi przedsibiorstw przemysu spoywczego, poziomem inwestycyjnym i zuyciem rodków trwaych na tle caego przemysu przetwórczego. Konkurencyjno wewntrzna poszczególnych bran przemysu spoywczego to gównie ocena ich wyników produkcyjnych i ekonomicznych wobec innych dziaów przemysu spoywczego. Ksztatowanie si wskaników konkurencyjnoci wewntrznej poszczególnych sektorów (rolnictwa, przemysu spoywczego) wobec innych dziaów gospodarki narodowej wyjania w duym stopniu rónice w ich pozycji konkurencyjnej na rynku midzynarodowym. Wskaniki oceny konkurencyjnoci wewntrznej obrazuj bowiem poziom i zmiany sytuacji ekonomicznej i produkcyjnej podmiotów rynku, majcej istotny wpyw na moliwoci i szanse wzrostu ich udziau w obrotach midzynarodowych. Ocen konkurencyjnoci zewntrznej prowadzi si najczciej na podstawie pomiaru pozycji konkurencyjnej ex-post, ustalonej przy wykorzystaniu przyjtych do bada wskaników ilociowych i kosztowo-cenowych. Wskaniki ilociowe to m.in.: udziay w obrotach midzynarodowych, salda obrotów handlu zagranicznego, wskanik orientacji eksportowej, penetracji importowej, pokrycia eksportem importu i ujawnionej przewagi komparatywnej. Do mierników midzynarodowej pozycji konkurencyjnej ex-post typu kosztowo-cenowego nale: terms of trade, wskaniki cen i kosztów jednostkowych, wskaniki cen relatywnych i realny kurs walutowy. Najczciej w ocenach dotyczcych ksztatowania si kosztów i cen stosowany jest wskanik terms of trade. 7

9 W opracowaniu dokonano analizy i interpretacji ogólnie przyjtych wskaników oceny wewntrznej i zewntrznej konkurencyjnoci sektora rolnego i spoywczego. Szczegóowej ocenie poddano polski sektor ogrodniczy. Sektor ogrodniczy jest dobrym przykadem do interpretacji obliczonych wskaników i ustalenia przyczyn ich zmian ze wzgldu na bogat i bardzo zrónicowan ofert produkcyjn i eksportow oraz trudn i skomplikowan strategi konkurowania w tym dziale gospodarki. Udzia produktów sektora ogrodniczego w cznych wpywach z eksportu rolno-spoywczego rednio w latach wyniós 15%. Wikszy by jedynie udzia misa i jego przetworów. Ze wzgldu na podstawowe znaczenie kosztów i cen w ksztatowaniu si pozycji konkurencyjnej produktów ogrodniczych (i innych produktów rolnych i spoywczych) ocen konkurencyjnoci sektora ogrodniczego uzupeniono o analiz porównawcz kosztów i cen w Polsce i innych krajach w odniesieniu do jabek dominujcych, obok mroonych owoców i warzyw oraz zagszczonego soku jabkowego w polskim eksporcie produktów ogrodniczych. Analiza zarówno wewntrznej, jak i zewntrznej konkurencyjnoci sektora rolno-spoywczego, a take sektora ogrodniczego i jego produktów obejmuje lata z podziaem na 4 okresy trzyletnie. Umoliwio to ocen wpywu na konkurencyjno po akcesji Polski do UE. Prowadzenie bada i ocen w okresach trzyletnich pozwala na czciowe wyeliminowanie wpywu na ksztatowanie si analizowanych wskaników czynników koniunkturalnych w poszczególnych latach. Obliczenia wskaników pozycji konkurencyjnej dokonano na podstawie danych World Integrated Trade Solution (WITS), gdzie gromadzone s wyraone w USD obroty poszczególnymi produktami rolnymi i spoywczymi w wiecie. Ze wzgldu na konieczno zachowania porównywalnoci danych równie z WITS pochodz informacje dotyczce polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi i ogrodniczymi. Przy obliczaniu niektórych wskaników wykorzystano dane Centrum Informatyki Handlu Zagranicznego (CIHZ) i Centrum Analitycznego Administracji Celnej (CAAC). 8

10 I. Ocena wewntrznej konkurencyjno polskiego sektora rolno-spoywczego i ogrodniczego 1. Sektor rolno-spoywczy 1.1. Rolnictwo Warunkiem skutecznej konkurencyjnoci zewntrznej rolnictwa jest jego konkurencyjno wewntrzna. Augustyn Wo przedstawi dwie definicje konkurencyjnoci wewntrznej 1 : pozycja ekonomiczna rolnictwa w stosunku do innych gazi gospodarki narodowej w danym czasie, sia i zdolno rolnictwa do poprawiania jego pozycji w stosunku do pozosta- ych, nierolniczych gazi gospodarki narodowej. Pierwsza z definicji ma charakter statyczny i odnosi si do stanu relacji i powiza midzygaziowych w skali caej gospodarki, ze szczególnym uwzgldnieniem pozycji rolnictwa. Druga obrazuje zmiany zachodzce w sektorze rolnym i pozostaych sektorach gospodarki. Najwaniejszym elementem mechanizmu skutecznej konkurencji s przepywy midzygaziowe. Daj one moliwo lokowania zasobów i kapitaów z gazi mniej efektywnych do bardziej efektywnych w danym czasie i czerpania korzyci z tych przepywów. W przypadku rolnictwa wikszo zasobów (m.in. ziemia, budynki, maszyny rolnicze) jest w duej mierze wyczona z obiegu ekonomicznego i nie moe by lokowana w innych gaziach gospodarki. Rolnicy nie maj moliwo- ci osigania korzyci z przenoszenia ich zasobów do sektorów bardziej efektywnych. Decyduje to o trwale niszej ekonomicznej pozycji rolnictwa wobec sektorów pozarolniczych. Udzia rolnictwa w tworzeniu PKB systematycznie si obnia. W okresie wynosi rednio 3,9%, wobec 4,6% w latach W 2012 r. w relacji do 2001 r. produkt krajowy brutto w sektorze rolnym (w cenach staych) wzrós o 16,6%, a w gospodarce ogóem o 51,6%. W caym rozpatrywanym okresie rednioroczna dynamika wzrostu wartoci dodanej w rolnictwie wynosia 1,4%, a w gaziach pozarolniczych bya zdecydowanie wysza i osigna 4%. 1 A. Wo (2001), Konkurencyjno wewntrzna rolnictwa, IERiG, Warszawa. 9

11 Tabela 1. Wydatki budetu pastwa na rolnictwo, skadki na ubezpieczenia zdrowotne rolników, wiadczenia emerytalne i rentowe rolników (w mln z) Lata Wydatki budetowe ogóem Wydatki budetowe na rolnictwo Skadki na ubezpieczenia zdrowotne rolników wiadczenia emerytalne i rentowe rolników ródo: Roczniki Statystyczne GUS. W wydatkach budetu pastwa udzia nakadów na rolnictwo (uwzgldniajc ubezpieczenia spoeczne i zdrowotne) w latach wyniós rednio 9,3%, wobec 10,9% w latach Najwyszy, na poziomie 12,1%, by w okresie Od 2008 r. udzia nakadów na sektor rolniczy w ogólnych wydatkach budetowych stale si zmniejsza (tab. 1). Produkcja globalna, warto dodana i nadwyka operacyjna w rolnictwie zwikszaj si wolniej ni w gaziach pozarolniczych. W rezultacie zmniejsza si liczona w ten sposób zdolno konkurencyjna sektora rolnego wobec dzia- ów nierolniczych. W latach udzia rolnictwa w produkcji globalnej sektorów nierolniczych wynosi 4,1%, a w okresie by na poziomie 5,3% (tab. 2). Niszy by równie udzia rolnictwa w wartoci dodanej gazi nierolniczych odpowiednio 4,0 i 4,9%. Zwikszy si natomiast udzia sektora rolnego w nadwyce operacyjnej dziaów nierolniczych z 4,6% w latach do 6,4% w latach

12 Tabela 2. Udzia rolnictwa w produkcji globalnej, wartoci dodanej brutto i w nadwyce operacyjnej w gaziach nierolniczych w latach w procentach (gazie nierolnicze = 100) Lata Produkcja globalna Warto dodana brutto ,7 5,3 5, ,2 4,7 4, ,0 4,6 4, ,3 5,4 5, ,8 4,8 7, ,4 4,4 7, ,5 4,5 7, ,1 3,8 6, ,0 3,7 6, ,9 3,9 6, ,2 4,2 6, ,2 4,1 6,1 ródo: wyliczenia na podstawie danych w aneksie 2 i 3. Nadwyka operacyjna brutto Z porówna rednich wartoci z lat do rednich z okresu wynika, e polskie rolnictwo utracio 22% swojej zdolnoci kreowania produkcji globalnej i 17% zdolnoci tworzenia wartoci dodanej brutto w stosunku do dziaów nierolniczych. Zwikszya si (o 39%) zdolno tworzenia nadwyki operacyjnej brutto w rolnictwie w porównaniu z dziaami nierolniczymi. Wysze byy równie wskaniki tworzenia nadwyki operacyjnej, dochodów pierwotnych i dochodów dyspozycyjnych w podsektorach gospodarstw indywidualnych w rolnictwie wobec gospodarstw poza rolnictwem wzrost odpowiednio o 36, 15 i 18% (tab. 3). Po akcesji do UE, w wyniku dopywu do brany unijnego wsparcia, zwikszyy si relacje dochodów uzyskiwanych przez indywidualne gospodarstwa rolne i gospodarstwa innych podsektorów gospodarstw domowych. Wedug danych rachunków narodowych prowadzonych przez GUS, dochody pierwotne brutto gospodarstw indywidualnych stanowiy w latach ok. 13% dochodów pierwotnych w podsektorze pracodawców oraz pracujcych na wasny rachunek poza gospodarstwami indywidualnymi. W latach wskanik ten wyniós 15%.W latach rednioroczna dynamika wzrostu dochodów pierwotnych brutto w rolniczych gospodarstwach domowych (liczona w cenach staych) wynosia 3,3%, a w gospodarstwach domowych poza rolnictwem 2,6%. 11

13 Tabela 3. Udzia nadwyki operacyjnej brutto, dochodów pierwotnych brutto i dochodów dyspozycyjnych brutto w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie w nadwyce i dochodach pracodawców i pracujcych na wasny rachunek poza gospodarstwami indywidualnymi w rolnictwie w latach w procentach (gospodarstwa domowe poza rolnictwem = 100) Lata Nadwyka operacyjna Dochody pierwotne Dochody do dyspozycji brutto brutto brutto ,0 14,2 16, ,6 12,8 14, ,4 12,9 14, ,1 13,8 15, ,2 15,1 16, ,6 15,4 17, ,3 16,1 18, ,1 15,5 17, ,6 15,1 17, ,6 15,3 17, ,0 15,4 18, ,0 15,3 17,8 ródo: wyliczenia na podstawie danych w aneksie 4 i 5. W okresie nominalny dochód rozporzdzalny (przecitny miesiczny w przeliczeniu na 1 osob) w rolniczych gospodarstwach domowych stanowi 82,7% dochodu rozporzdzalnego gospodarstw domowych pracowników i 68,5% pracujcych na wasny rachunek (rys. 1). Przed akcesj Polski do UE w latach wskaniki te wynosiy odpowiednio: 73,2 i 61,5%, a w okresie odpowiednio 85,2 i 65,8% (ksztatowanie si dochodów w podsektorze rolniczych gospodarstw domowych przedstawiono w tab. 4). Zahamowanie procesu zmniejszania si dysparytetu dochodów rolników i czonków pozostaych gospodarstw domowych oznacza osabienie efektów wsparcia rolników z unijnych funduszy. Dopaty i subwencje w 2011 r. stanowiy 50% dochodu dyspozycyjnego rolników, wobec 46% w latach Wci saba kondycja ekonomiczna rolnictwa pozwala na postawienie pytania, czy skala tych dopat jest wystarczajca. Odrbny problem to efektywno wykorzystania dopat i subwencji. 12

14 Tabela 4. Rachunek produkcji i tworzenia dochodów w instytucjonalnym podsektorze rolniczych gospodarstw domowych w latach (ceny biece, w mln z) Wyszczególnienie I. Produkcja globalna II. Zuycie porednie III. Warto dodana brutto Nadwyka operacyjna brutto Wynagrodzenia i inne dochody zwizane z prac najemn Skadki na ubezpieczenia spoeczne (pacone przez pracodawców) Dochody z tytuu wasnoci Dochody pierwotne brutto ( )) Podatki od dochodów i majtku Skadki na obowizkowe ubezpieczenia spoeczne wiadczenia spoeczne Inne transfery biece (saldo) Dochody do dyspozycji brutto ( ) Relacja: dochody do dyspozycji brutto/warto dodana brutto ródo: Roczniki Statystyczne GUS ,857 0,897 0,895 0,818 0,917 1,036 1,052 1,129 1,148 1,135 1,040 1,097

15 W 2012 r. dochód rozporzdzalny w gospodarstwach domowych rolników wynosi 1091,55 z i by o 11% wyszy ni w 2011 r. W gospodarstwach pracowników wzrós o 3%, a w gospodarstwach pracujcych na wasny rachunek o 2%. Zdolno kreowania dochodów pierwotnych brutto jest nadal zdecydowanie nisza w rolnictwie ni w sektorze pozarolniczym. W ostatnich latach pogarsza si równie zdolno rolnictwa (korygowana wsparciem zewntrznym) wobec innych sektorów do tworzenia dochodów dyspozycyjnych decydujcych o moliwociach rozwojowych rolnictwa w stosunku do innych dziaów gospodarki narodowej. Rys. 1. Przecitny miesiczny dochód rozporzdzalny w gospodarstwach domowych rolników, pracowników oraz pracujcych na wasny rachunek (w z, w przeliczeniu na 1 osob) rolników pracowników pracujcychnawasnyrachunek ródo: na podstawie danych GUS. Konkurencyjno rolnictwa mona mierzy take na podstawie spoecznej wydajnoci pracy (warto dodana brutto na 1 pracujcego), produktywnoci rodków trwaych i technicznego uzbrojenia pracy (rys. 2) (tab. 5-7). W latach poprawiay si w rolnictwie w relacji do dziaów nierolniczych wskaniki produktywnoci pracy i nieznacznie spoecznej wydajnoci pracy, natomiast pogorszay si rónice w technicznym uzbrojeniu pracy. 14

16 Rys. 2. Spoeczna wydajno pracy w rolnictwie i w sektorach nierolniczych (warto dodana brutto na 1 pracujcego) w tys. z ogóem sektorynierolnicze rolnictwo ródo: na podstawie danych GUS. Relacje produktywnoci rodków trwaych (warto dodana brutto w porównaniu z wartoci brutto produkcyjnych rodków trwaych) zwikszyy si po akcesji do UE. Produktywno rodków trwaych w rolnictwie w latach stanowia 76,5% jej poziomu w gaziach nierolniczych, wobec 43,1% w latach Tabela 5. Produktywno rodków trwaych w rolnictwie i w sektorach nierolniczych [dochód narodowy wytworzony (warto dodana brutto) na 1000 z przecitnej wartoci brutto produkcyjnych rodków trwaych, w z] w latach Lata Ogóem Sektory nierolnicze Rolnictwo ródo: Roczniki Statystyczne GUS. 15

17 Tabela 6. Techniczne uzbrojenie pracy w rolnictwie i w sektorach nierolniczych (przecitna warto brutto produkcyjnych rodków trwaych na 1 pracujcego w tys. z) w latach Lata Ogóem Sektory nierolnicze Rolnictwo ródo: Roczniki Statystyczne GUS. Tabela 7. Spoeczna wydajno pracy w rolnictwie i w sektorach nierolniczych [dochód narodowy wytworzony (warto dodana brutto) na 1 pracujcego w tys. z] w latach Lata Ogóem Sektory nierolnicze Rolnictwo ródo: Roczniki Statystyczne GUS. Techniczne uzbrojenie pracy w okresie stanowio 30,3% poziomu z sektorów poza rolnictwem, wobec 31,9% w pocztkowym okresie. Stopie zuycia rodków trwaych w rolnictwie w 2012 r. wyniós 74%, wobec 50% w przemyle przetwórczym i 45% w caej gospodarce. W 2005 r. wskaniki te wy- 16

18 nosiy odpowiednio: 70, 47 i 46%, a w 2001 r. 67, 49 i 47%. Stopa inwestowania w rolnictwie (inwestycje netto w relacji do wartoci aktywów trwaych) przybiera warto ujemn. Wzrosy relacje spoecznej wydajnoci pracy w rolnictwie i sektorach nierolniczych. Spoeczna wydajno pracy w rolnictwie stanowia w latach rednio 23,2% wydajnoci pracy w sektorach nierolniczych, a w latach zaledwie 13,5%. Przewaga sektorów nierolniczych nad rolnictwem w zakresie spoecznej wydajnoci pracy w latach bya 7,4-krotna, a w okresie obniya si do 4,3-krotnej. W przypadku produktywnoci rodków trwaych zmniejszya si z 2,3- do 1,3-krotnej, a w odniesieniu do technicznego uzbrojenia pracy wzrosa z 3,1-do 3,3-krotnej. W latach dochody dyspozycyjne rolników stanowiy rednio 109% wartoci dodanej brutto, wobec 88% w latach W cigu 12 lat udzia ten zwikszy si zdecydowanie o 24 punkty procentowe (z 85,7% w 2001 r. do 109,7% w roku 2012) (rys. 3). Suma dochodów dyspozycyjnych brutto i rodków budetowych przeznaczonych na rozwój rolnictwa stanowia w 2012 r. 132,6%, wobec 95,7% w 2001 r. (wzrost o 36,8 pkt. procentowego). Rys. 3. Warto dodana brutto i dochody dyspozycyjne brutto w rolnictwie w latach (w mld z) Wartododanabrutto Dochodydodyspozycjibrutto ródo: na podstawie danych GUS. Konkurencyjno rynkowa rolnictwa okrelana jest jako zdolno do sprzeday oferowanych produktów rolnych po cenach pozwalajcych na pokrycie kosztów produkcji i osignicie opaty pracy na poziomie parytetowym. W warunkach postpujcej koncentracji w otoczeniu rolnictwa (gównie w sektorze spoywczym) wpyw rolników na poziom uzyskiwanych przez nich cen systema- 17

19 tycznie si zmniejsza. Rolnictwo nie jest zatem konkurencyjne równie w tym aspekcie oceny konkurencyjnoci wewntrznej tego sektora. Praktyczne wyczenie rolnictwa z przepywów midzygaziowych czynników produkcji powoduje trwale sabsz pozycj ekonomiczn tego sektora wobec innych gazi gospodarki narodowej, w tym przemysu spoywczego. Sytuacja nie zmienia si zasadniczo po akcesji Polski do UE i wikszym dopywie do rolnictwa zewntrznych rodków finansowych. W wyniku wzrostu transferów do rolnictwa zmniejszy si dysparytet dochodów pozostajcych do dyspozycji w gospodarstwach rolników i zatrudnionych w innych sektorach gospodarki narodowej. Jednake w ostatnich latach efekt wzrostu zewntrznego zasilania zosta zahamowany i dysparytet dochodów ponownie si zwiksza (od 2008 r.). Powstaje wic potrzeba dalszego wzrostu udziau rolnictwa w procesie przejmowania akumulacji z gazi nierolniczych, ale te tworzenia zacht i warunków dla bardziej efektywnego wykorzystania rodków wsparcia i umocnienia pozycji rolnictwa wobec jego otoczenia. Chodzi tu zwaszcza o samoorganizowanie si producentów rolnych Przemys spoywczy Wysoka dynamika wzrostu w innych sektorach zadecydowaa o spadku udziau przemysu spoywczego w produkcji globalnej i wartoci dodanej przetwórstwa przemysowego. W latach udzia przemysu spoywczego (produkcja artykuów spoywczych i napojów) w produkcji globalnej przetwórstwa przemysowego wyniós rednio 19,4%, wobec 22,2% w latach Udzia przemysu spoywczego w wartoci dodanej brutto osign odpowiednio: 16,5 i 17,8% (rys. 4). Obniy si równie udzia przemysu spo- ywczego w produkcji sprzedanej przetwórstwa przemysowego i wynosi 19,5%, wobec rednio 22,6% w trzech latach poprzedzajcych akcesj Polski do UE (tab. 8). Zmniejszyy si relacje spoecznej wydajnoci pracy w przemyle spoywczym i przetwórstwie przemysowym. Spoeczna wydajno pracy w produkcji artykuów spoywczych i napojów stanowia w latach rednio 91,1% wydajnoci pracy w caym przetwórstwie przemysowym, a w latach rednio 93,4%. Najnisze, na poziomie 81,2%, byy te relacje w 2004 r. (tab. 9). Nie zmieniy si relacje technicznego uzbrojenia pracy w przemyle spo- ywczym i caym sektorze przetwórczym. W latach , podobnie jak w pocztkowym okresie, wynosiy ono 95% (tab. 10). 18

20 Tabela 8. Produkcja globalna, produkcja sprzedana i warto dodana brutto w przemyle przetwórczym oraz w produkcji artykuów spoywczych i napojów (ceny biece, mld z) Lata Produkcja globalna Warto dodana brutto Produkcja sprzedana Produkcja Produkcja Przetwórstwo artykuów Przemys artykuów prze- spoywczych przetwórczy spoywczych mysowe i napojów i napojów ogóem Przemys przetwórczy Produkcja przemysu spoywczego ,0 101,0 118,0 23,4 414,6 97, ,1 98,1 119,2 20,5 420,1 95, ,1 102,7 129,4 21,1 471,0 101, ,8 119,0 156,7 23,5 576,8 113, ,0 126,9 159,7 26,4 571,7 121, ,4 133,2 174,9 28,6 667,4 126, ,7 149,8 194,8 28,9 760,8 141, ,0 154,2 208,4 29,2 800,2 147, ,6 165,9 215,1 40,4 741,7 154, ,0 168,7 209,3 37,3 814,9 158, ,2 190,5 233,6 36,8 950,4 179, ,0 204,3 243,8 38,8 985,3 198,2 ródo: Roczniki Statystyczne GUS. 25 Rys. 4. Udzia przemysu spoywczego w wartoci dodanej brutto przemysu przetwórczego ,8 17,2 16, ,5 16,3 14, ,8 17,8 15,7 15, ródo: na podstawie Roczników Statystycznych GUS. 19

21 Tabela 9. Spoeczna wydajno pracy w przemyle przetwórczym oraz w produkcji artykuów spoywczych i napojów (warto dodana brutto na 1 pracujcego, w tys. z) w latach Lata Ogóem Przetwórstwo przemysowe Produkcja artykuów spoywczych i napojów ródo: Roczniki Statystyczne GUS. Tabela 10. Techniczne uzbrojenie pracy w przemyle przetwórczym oraz w produkcji artykuów spoywczych i napojów (przecitna warto brutto produkcyjnych rodków trwaych na 1 pracujcego, w tys. z) w latach Lata Ogóem Przetwórstwo przemysowe Produkcja artykuów spoywczych i napojów ródo: Roczniki Statystyczne GUS. Tempo wzrostu nakadów inwestycyjnych w przemyle spoywczym jest nisze od redniego w przetwórstwie przemysowym. W latach rednioroczna dynamika wzrostu nakadów inwestycyjnych w produkcji artykuów 20

22 spoywczych i napojów wyniosa 4,8%, a w caym przetwórstwie przemysowym osigna 4,9% (na podstawie tab. 11). W 2012 r. nakady inwestycyjne w przemyle ogóem wzrosy w porównaniu z 2005 r. o 28,8%, za w przemyle spoywczym o 19,7%. Zuycie rodków trwaych w przetwórstwie przemysowym ogóem w 2012 r. wynioso 50%, w produkcji artykuów spoywczych 48,7%, a w produkcji napojów byo zdecydowanie wysze i osigno 56,7%. W 2005 r. wskanik zuycia rodków trwa- ych dla caego przemysu przetwórczego ksztatowa si na poziomie 46,9%, a dla przemysu spoywczego (cznie z napojami) wynosi 44,4%. W 2001 r. wskaniki te osigny odpowiednio: 49% i 44,3%. Tabela 11. Nakady inwestycyjne w przemyle przetwórczym oraz w produkcji artykuów spoywczych i napojów (ceny biece, w mld z) Lata Przetwórstwo przemysowe ogóem Produkcja artykuów spoywczych i napojów Przetwórstwo przemysowe = ,2 4,4 19, ,1 4,5 19, ,0 5,4 20, ,2 6,5 21, ,5 5,8 18, ,3 6,7 17, ,1 6,8 14, ,9 7,7 15, ,3 5,9 14, ,7 6,2 18, ,5 7,0 17, ,5 7,4 18,8 ródo: Roczniki Statystyczne GUS. W caym rozpatrywanym okresie zmniejszya si liczba pracujcych w przemyle spoywczym. W 2012 r. przy produkcji artykuów spoywczych i napojów zaangaowanych byo 437 tys. osób, a w 2001 r. 472 tys. Udzia pracujcych w przemyle spoywczym, wobec caego przemysu przetwórczego ogóem wynosi odpowiednio 18,2 i 18,9% (najniszy by w 2008 r. 16,9%). Przemys spoywczy rozwija si w tempie zblionym do wzrostu gospodarczego kraju, ale szybszym ni popyt krajowy. ródem wzrostu produkcji jest zatem w ostatnich latach szybki rozwój eksportu (Urban, Szczepaniak, Mroczek 2010). Wyniki finansowe w przedsibiorstwach przemysu spoywczego, cho gorsze ni w przetwórstwie przemysowym, ogóem s relatywnie korzystne i pozwalaj na kontynuacj dziaalnoci gospodarczej, w tym realizacj dziaalnoci inwestycyjnej (rys. 5). 21

23 Rys. 5. Wybrane wskaniki dotyczce sytuacji finansowej przemysu spoywczego w procentach , ,88 10,79 1,56 4,25 3,38 1,19 1,3 1, Rentownokapitau wasnego(roe)* Rentownonetto** Wspólczynnikpynnoci*** * zysk netto w procentach kapitau wasnego; ** zysk netto w relacji do przychodów netto, *** relacja aktywów obrotowych do pasywów biecych ródo: Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnociowej, lata IERiG-PIB, Warszawa. 2. Sektor ogrodniczy 2.1. Gospodarstwa ogrodnicze Sytuacj dochodow gospodarstw ogrodniczych oraz ich witalno ekonomiczn (ywotno) przedstawiono na tle pozostaych typów gospodarstw rolniczych objtych badaniem FADN 2. Oceny dokonano w oparciu o baz danych EU- -FADN, której agencj cznikow jest FADN-Polska przy IERiG-PIB. W ocenie wykorzystano systematycznie gromadzone informacje dotyczce: uzyskiwanej wartoci produkcji, dochodów netto, poziomu wsparcia finansowego ze rodków Wspólnej Polityki Rolnej, poziomu pynnoci finansowej, wielkoci ekonomicznej (wyraonej w ESU) 3 oraz produktywnoci kapitau, pracy i ziemi. Z prowadzonych analiz wynika, e najwiksz wielkoci ekonomiczn (ESU) sporód badanych typów gospodarstw charakteryzoway si gospodarstwa warzywniczo-kwiaciarskie i prowadzce chów trzody i drobiu. rednio w latach wielko ta w gospodarstwach warzywniczo-kwiaciarskich 2 Typy gospodarstw objtych badaniem FADN obejmuj gospodarstwa specjalizujce si w produkcji: a) zbó, oleistych i strczkowych, b) innych upraw polowych, c) warzyw i kwiatów uprawianych w gruncie i pod osonami, d) byda mlecznego, e) chowie byda, f) chowie trzody i drobiu oraz g) w sadownictwie. 1 ESU = 1000 SO (standard outputs) warto produkcji na 1 ha lub 1 sztuk ywca 22

24 wynosia 46 ESU, a w prowadzcych chów trzody i drobiu 71 ESU, wobec odpowiednio 43 i 39 ESU w latach (rys. 6). W gospodarstwach sadowniczych i prowadzcych chów byda wielko ta jest najmniejsza i w latach i wynosia odpowiednio 15 i 14 ESU. Rys. 6. Wielko ekonomiczna objtych badaniem typów gospodarstw w ESU chówtrzodyidrobiu warzywniczokwiaciarskie bydomleczne zboa,oleisteistrczkowe inneuprawypolowe uprawysadownicze chówbyda ródo: niepublikowane obliczenia J. Mierwiskiego w oparciu o baz danych EU-FADN. W gospodarstwach warzywniczo-kwiaciarskich w latach , tak jak w poprzednich czterech latach, najwysza w porównaniu z innymi typami badanych gospodarstw bya warto produkcji w przeliczeniu na 1 ha (uprawa w gruncie i pod osonami) (tab. 12). W przeliczeniu na 1 gospodarstwo wysza ni w gospodarstwach warzywniczo-kwiaciarskich bya w latach jedynie warto produkcji w gospodarstwach prowadzcych chów trzody i drobiu oraz upraw zbó, oleistych i strczkowych. Dochód netto gospodarstwa wyszy by w gospodarstwach prowadzcych chów trzody i drobiu oraz upraw zbó i oleistych, ale take gospodarstw prowadzcych chów byda mlecznego. Równie w tych gospodarstwach wysza ni w warzywniczo-kwiaciarskich bya warto produkcji w przeliczeniu na 1 roboczogodzin. W gospodarstwach warzywniczo-kwiaciarskich najwysza bya w latach warto produkcji wygenerowana przez 100 euro aktywów trwaych 4. Wysza ni w gospodarstwach warzywniczo-kwiaciarskich bya warto wygenerowana przez 100 euro kapitau 4 Aktywa trwae obejmuj: ziemi rolnicz, budynki gospodarstwa rolnego, maszyny i urzdzenia. Na redni warto kapitau pracujcego gospodarstwa rolnego skada si warto: zwierzt, upraw trwaych, urzdze melioracyjnych, budynków, maszyn i urzdze oraz kapitau obrotowego. Jest to rednia warto arytmetyczna na koniec/pocztek roku obrachunkowego. 23

25 pracujcego, jedynie w gospodarstwach prowadzcych chów trzody i drobiu. S to gospodarstwa prowadzce najbardziej intensywn produkcj, angaujce relatywnie najwiksz warto kapitau i pracy. Jednoczenie gospodarstwa warzywniczo-kwiaciarskie charakteryzuj si najwikszym poziomem zaduenia. W latach udzia zobowiza w aktywach wynosi 18% (dla porównania w gospodarstwach zajmujcych si upraw zbó i oleistych 13%, a chowem trzody i drobiu 10%). Std te w gospodarstwach warzywniczych najniszy jest wskanik pynnoci finansowej odniesiony do wartoci i kosztów produkcji. W latach nisza ni w gospodarstwach sadowniczych bya tylko warto produkcji i dochód netto w przeliczeniu na 1 gospodarstwo oraz warto produkcji wygenerowana przez 100 euro aktywów trwaych i pracujcego kapitau w gospodarstwach prowadzcych chów byda. Najnisza bya w gospodarstwach sadowniczych warto produkcji w przeliczeniu na 1 roboczogodzin. Natomiast warto produkcji w przeliczeniu na 1 ha wiksza bya tylko w gospodarstwach warzywniczo-kwiaciarskich i prowadzcych chów trzody i drobiu. Zaduenie gospodarstw sadowniczych w przeliczeniu na 1 gospodarstwo stanowio 8% aktywów i nisze byo tylko w gospodarstwach prowadzcych chów byda i byda mlecznego. Wsparcie finansowe prowadzone w ramach Wspólnej Polityki Rolnej jest w gospodarstwach ogrodniczych zdecydowanie nisze ni w typowych gospodarstwach rolnych zwaszcza w relacji do wartoci produkcji. W latach subsydia w gospodarstwach sadowniczych stanowiy 9% wartoci produkcji, a w gospodarstwach warzywniczo-kwiaciarskich 2% (dla porównania w gospodarstwach specjalizujcych si w uprawie zbó, oleistych i strczkowych 37%, a prowadzcych chów byda 47%). Wynika to przede wszystkim z relatywnie niskiego areau objtych badaniem gospodarstw sadowniczych i warzywniczo- -kwiaciarskich. Kryterium obszarowe we wsparciu gospodarstw dopatami bezpo- rednimi decyduje te o stosunkowo niskim udziale subsydiów w wartoci produkcji uzyskiwanej przez gospodarstwa prowadzce chów trzody i drobiu (8%). 24

26 Typy gospodarstw Warto produkcji w euro na 1 gospodarstwo Tabela 12. Niektóre wskaniki dotyczce typów gospodarstw objtych badaniem FADN Dochód netto w euro na 1 gospodarstwo Warto produkcji w euro/1rbh Warto produkcji w euro/ha Warto produkcji wygenerowana przez 100 euro aktywów trwaych w gospodarstwie Warto produkcji generowana przez 100 euro pracujcego kapitau w gospodarstwie Udzia zobowiza w aktywach w % Specjalistyczne zboa, oleiste i strczkowe Specjalistyczne inne prawy polowe Specjalistyczne warzywniczo- -kwiaciarskie Specjalistyczne sadownicze Specjalistyczne bydo mleczne Specjalistyczne chów byda Specjalistyczne chów trzody i drobiu ródo: obliczenia J. Mierwiskiego w oparciu o baz danych EU-FADN. Udzia subsydiów w wartoci produkcji w %

27 Tak wic warto produkcji i dochód netto gospodarstw warzywniczo- -kwiaciarskich byy w latach porównywalne z gospodarstwami prowadzcymi intensywny chów trzody i drobiu. Warto produkcji gospodarstw sadowniczych bya zbliona do uzyskiwanej w gospodarstwach typowo rolnych, ale dochód netto w gospodarstwach sadowniczych by zdecydowanie niszy. Gospodarstwa ogrodnicze objte badaniem FADN uzyskiway przychody i dochody pozwalajce na samofinansowanie procesów produkcji. Wikszo wskaników obrazujcych konkurencyjno wewntrzn gospodarstw ogrodniczych, w tym dochody netto, bya jednak w latach mniej korzystna ni w latach Trzeba jednak pamita, e gospodarstwa ogrodnicze objte systemem FADN (ok. 600 podmiotów) uzyskuj znacznie korzystniejsze wyniki ekonomiczne ni przecitne gospodarstwa ogrodnicze w kraju, a ich udzia w ogólnej liczbie producentów owoców i warzyw w kraju wynosi 1-1,5%. Ponadto w polu obserwacji FADN w grupie gospodarstw warzywniczo- -kwiaciarskich ok. 60% gospodarstw stanowi te, które prowadz uprawy pod osonami. Wyniki ekonomiczne tych gospodarstw s korzystniejsze od prowadzcych upraw w gruncie. Z przeprowadzonej przez Zitar i Sobierajewsk (2012) analizy porównawczej gospodarstw ogrodniczych w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej (na podstawie danych FADN) wynika m.in., e: w porównaniu z Wgrami polskie gospodarstwa sadownicze (o wielkoci ekonomicznej 8-16 ESU i ESU) charakteryzuj si wysz produktywnoci ziemi, aktywów, wydajnoci pracy i wysz dochodowoci ziemi, aktywów i pracy wasnej oraz generalnie wiksz zdolnoci rozwojow; polskie gospodarstwa warzywnicze o wielkoci ekonomicznej ESU charakteryzuj si nisz ni w Niemczech i na Wgrzech: produktywnoci aktywów pracy oraz nisz dochodowoci ziemi, aktywów i pracy. Gospodarstwa polskie i wgierskie w odrónieniu od niemieckich wykazyway zdolno do rozwoju; polskie gospodarstwa warzywnicze o wielkoci ekonomicznej ESU wykazyway w porównaniu do gospodarstw niemieckich i holenderskich nisz produktywno ziemi, wysz dochodowo ziemi i pracy wasnej. Wyszy ni w Niemczech i Holandii by w Polsce dodatni dochód z zarzdzania; gospodarstwa warzywnicze w Polsce wykazuj wysz produktywno ziemi ni w Niemczech, ale nisz ni w Holandii i wysz ni w obu tych krajach dochodowo ziemi i pracy wasnej. Gospodarstwa warzywnicze w Polsce o wielkoci ekonomicznej powyej 40 ESU (ok. 30% badanego panelu) uzyskuj wyniki ekonomiczne nie gorsze ni w Niemczech czy Holandii. 26

28 2.2. Przemys owocowo-warzywny 5 Konkurencyjno wewntrzn przemysu owocowo-warzywnego okrelono poprzez: analiz zmian udziau tej gazi w wartoci produkcji sprzedanej przemysu spoywczego i porównanie niektórych wyników produkcyjnych i ekonomicznych sektora owocowo-warzywnego do wyników caego przemysu spoywczego i innych bran tego dziau gospodarki narodowej (wydajno pracy w przeliczeniu na 1 zatrudnionego, produktywno majtku, stopa inwestowania, warto produkcji w przeliczeniu na 1 firm, rentowno kapitau wasnego). Udzia przemysu owocowo-warzywnego w produkcji sprzedanej przemysu spoywczego obniy si z 5,6% w latach do 4,7% w latach Tempo wzrostu produkcji w przemyle owocowo-warzywnym byo nisze ni w wikszoci pozostaych bran przemysu spoywczego. W latach wysza ni przemysu owocowo-warzywnego bya warto produkcji sprzedanej przemysów: misnego, mleczarskiego, paszowego i cukierniczego, a w latach take przemysu drobiarskiego, piekarskiego, piwowarskiego i koncentratów spoywczych. W okresach tych obniy si równie z 6,2 do 5,3% udzia przemysu owocowo-warzywnego w tworzeniu wartoci dodanej przemysu spoywczego (koszt wynagrodze wraz z obcieniami, podatki obciajce koszty bez VAT i akcyzy koszty finansowe i zysk brutto). W latach wyszy by ten wskanik w przemyle misnym, mleczarskim, a take cukierniczym, napojów bezalkoholowych, piekarskim, cukierniczym, koncentratów spoywczych i piwowarskim. W tworzeniu wartoci dodanej brutto przemys owocowo-warzywny zajmowa miejsce 9 sporód 22 bran wchodzcych w skad przemysu spoywczego. Wydajno pracy mierzona wartoci produkcji sprzedanej na jednego zatrudnionego w latach 2003, 2007 i 2011 bya nisza od przecitnej w caym przemyle spoywczym (tab. 13). Nisza ni w przemyle owocowo-warzywnym bya w 2011 r. jedynie wydajno pracy w przemyle rybnym, piekarskim i makaronowym. Zdecydowanie nisza ni w caym przemyle spoywczym bya równie w przemyle owocowo-warzywnym wydajno pracy mierzona wartoci dodan brutto. W 2003 i 2007 r. mniejsza bya ta wielko w przemyle: misnym, drobiarskim, rybnym i makaronowym, a w 2011 r. jedynie w przemyle misnym i drobiarskim (rys. 7). 5 Wikszo danych pochodzi z opracowania pod redakcj R. Mroczka pt. Procesy dostosowawcze polskiego przemysu spoywczego do zmieniajcego si otoczenia rynkowego. Raport Programu Wieloletniego , nr 35, IERIG-PIB, Warszawa

29 Tabela 13. Podstawowe dane dotyczce wyników przemysu owocowo- -warzywnego w Polsce na tle caego przemysu spoywczego Wyszczególnienie Wydajno pracy tys. z/1zatr. 241,8 223,6 340,6 282,9 444,6 328,2 Wydajno mierzona wartoci dodan tys. z/1zatr. 62,0 56,2 87,2 65,6 107,9 64,4 Stopa inwestowania % 1,36 1,39 1,49 1,67 1,23 1,20 Produktywno majtku z/z 1,45 1,08 1,48 1,06 1,33 0,99 Rentowno kapitau wasnego ROE w % 4,88 3,59 14,45 9,35 10,79 9,27 Rentowno netto w % 1,56 1,17 4,25 3,10 3,38 2,67 Wspóczynnik pynnoci w % 1,19 1,23 1,30 1,32 1,37 1,44 Warto produkcji w przeliczeniu na 1 firm w mln z 13,9 16,4 24,5 24,3 23,7 24,3 1/ przemys spoywczy, 2/ przemys owocowo-warzywny ródo: Mroczek (2012), Urban (2012). Rys. 7. Wydajno pracy mierzona wartoci dodan brutto w wybranych branach przemysu spoywczego w tys. z/zatrudnionego w 2011 r. piwowarski(zesodem) tytoniowy 216,3 342,4 cukrowniczy olejarski 165,5 686,0 paszowy 190,3 sokowniczy 159,1 spirytusowy 163,3 napojówbezalkoholowych 136,2 przetwórstwokawyiherbaty 131,0 ziemniaczany 131,8 winiarski 129,2 mynarski(bezskrobi) 118,0 sodyczy 128,0 mleczarski(bezlodów) 96,4 koncentratówspoywczych 114,4 rybny 80,7 makaronów 73,1 owocowowarzywny 64,4 pieczywacukierniczego 69,9 drobiarski 62,3 piekarski 59, misny 62, ródo: Mroczek (2012). Relatywnie wysoka jest w przemyle owocowo-warzywnym warto nakadów inwestycyjnych. W 2011 r. wysze byy jedynie nakady inwestycyjne w przemyle misnym, drobiarskim i tytoniowym. W wikszoci lat okresu wysza od przecitnej w przemyle spoywczym bya te w przemyle owocowo-warzywnym stopa inwestowania (nakady inwestycyjne w relacji do amortyzacji). Oznacza to, e poziom inwestowania zapewnia wiksz, ni w wikszoci bran, skal biecego odtwarzania zuytego majtku trwaego. W 2011 r. zdecydowanie wysza bya tylko stopa inwestowania w przemyle 28

30 drobiarskim, rybnym, mynarskim i tytoniowym. Nisza od redniej w przemyle spoywczym jest natomiast w przemyle owocowo-warzywnym produktywno majtku (przychody ze sprzeday w relacji do aktywów ogóem). W 2011 r. mniejszy by poziom tego wskanika tylko w szeciu branach (cukrowniczy, ziemniaczany, napojów bezalkoholowych, cukierniczy, spirytusowy oraz przetwórstwa kawy i herbaty). Rentowno netto (stosunek zysku netto do przychodów) w brany owocowo-warzywnej w wikszoci lat bya nisza od redniej w przemy- le spoywczym. W 2011 r. zdecydowanie wysza bya rentowno brutto w przemyle: mynarskim, paszowym, piekarskim, cukierniczym, cukrowniczym, koncentratów spoywczych i piwowarskim. Niszy od przecitnego w przemyle spoywczym by take w brany owocowo-warzywnej wspóczynnik pynnoci finansowej (relacja aktywów obrotowych do pasywów biecych). Oznacza to, e wikszo pozostaych bran przemysu spoywczego ma wiksz ni przemys owocowo-warzywny zdolno do terminowej realizacji biecych zobowiza. Niszy od redniej w przemyle spoywczym jest te wskanik rentownoci kapitau wasnego (ROE zysk netto w relacji do kapitau wasnego) (rys. 8). Wskanik ten pozwala na porównanie i ocen korzyci osiganych z kapitau wacicielskiego z korzyciami, które mona osign z innych zastosowa kapitau lokat czy obligacji. W 2011 r. znacznie wyszy ni w przemyle owocowo- -warzywnym by ten wskanik w przemyle piekarskim, koncentratów spoywczych, piwowarskim oraz misnym. Rys. 8. Wskanik ROE (zysk netto w procentach kapitau wasnego) w wybranych branach przemysu spoywczego w 2011 r. piwowarski 36,85 owocowowarzywny 9,27 cukrowniczy 23,56 mleczarski 7,51 piekarski 20,91 cukierniczy 7,50 paszowy 16,21 rybny 5,86 koncentratów spoywczych 11,52 napojówbezalkoholowych 5,82 misny 11,06 tytoniowy 5,67 mynarski 9,79 olejarski 1,96 owocowowarzywny 9,27 12,85 spirytusowy ródo: Urban (2012). 29

31 W przemyle owocowo-warzywnym warto produkcji w przeliczeniu na 1 firm nie odbiega znaczco od redniej w caym przemyle spoywczym i tak jak w innych branach wykazuje systematyczn tendencj wzrostow. Jest to wynik rosncej koncentracji produkcji we wszystkich branach przemysu spoywczego. W 2010 r. wysza bya warto produkcji w przeliczeniu na 1 firm w przemyle misnym, piekarskim, makaronowym i winiarskim. W wartoci produkcji przemysu owocowo-warzywnego w UE polska bran- a przetwórstwa produktów ogrodniczych uczestniczya w 2010 r. w 9%. Wyszy by jedynie udzia Niemiec, Hiszpanii, Francji, Woch i Wlk. Brytanii. Pod wzgldem wartoci produkcji w przeliczeniu na 1 firm przemys owocowo-warzywny w Polsce zajmowa 9 miejsce po: Austrii, Belgii, Niemczech, Danii, Hiszpanii, Irlandii, Holandii i Wlk. Brytanii. W Polsce wielko ta w 2010 r. wynosia 5 mln euro, rednio w UE-27 2,7 mln euro, a w UE-15 i UE-12 odpowiednio 6,5 i 2,7 mln euro. Wydajno pracy w krajowym przemyle owocowo-warzywnym wyniosa 149,7 tys. euro w przeliczeniu na 1 zatrudnionego i bya nisza ni we wszystkich krajach UE-15 (poza Irlandi), ale zdecydowanie wiksza ni we wszystkich nowych krajach czonkowskich Wspólnoty (poza Cyprem) (rys. 9). Rys. 9. Wydajno pracy w przemyle owocowo-warzywnym w Polsce i w krajach UE-27 w 2010 r. w tys. euro/zatrudnionego Belgia Holandia Austria 382,9 368,3 325,7 Polska Estonia 149,7 140,0 Wochy Niemcy Hiszpania 320,0 270,5 247,5 Sowenia Wgry 137,5 124,0 Francja Dania Szwecja Wlk.Brytania Finlandia Cypr 219,7 215,0 202,6 194,0 186,7 185,7 Czechy Rumunia Sowacja Litwa 113,8 111,5 100,0 87,5 Portugalia Grecja Polska 172,2 159,5 149,7 Bugaria otwa 74,4 71, ródo: na podstawie danych zamieszczonych w pracy pt. Procesy dostosowawcze polskiego przemysu spoywczego do zmieniajcego si otoczenia rynkowego, R. Mroczek (red.), Raport Programu Wieloletniego , nr 35, IERiG-PIB, Warszawa,

32 Wikszo wskaników produkcyjnych i ekonomicznych dotyczcych krajowego przemysu owocowo-warzywnego jest mniej korzystna od przecitnych w caym przemyle spoywczym w Polsce. Dotyczy to przede wszystkim wydajnoci mierzonej wartoci dodan w przeliczeniu na 1 zatrudnionego. Zdecydowanie bardziej korzystny jest poziom wikszoci przyjtych do porówna wskaników w przemyle misnym, koncentratów spoywczych, piwowarskim, cukierniczym czy mleczarskim. Jednoczenie jednak wyniki uzyskiwane w brany owocowo-warzywnej wskazuj na jej zdolno do dalszego rozwoju i zagospodarowania poday surowca. Pod wzgldem potencjau produkcji, wydajnoci pracy i poziomu koncentracji produkcji wyniki w krajowym przemyle owocowo-warzywnym s gorsze ni w wikszoci krajów UE-15, ale ich poziom jest zdecydowanie wyszy ni we wszystkich nowych krajach czonkowskich. Przedsibiorstwa przemysu owocowo-warzywnego w Polsce nie odbiegaj znaczco od pozostaych bran przemysu spoywczego pod wzgldem stanu wdroenia obligatoryjnych systemów zarzdzania jakoci. W 2011 r. udzia przedsibiorstw przemysu owocowo-warzywnego z wdroonym systemem HACCP w ogólnej ich liczbie wyniós 66%. Wyszy by ten wskanik w przemy- le: olejarskim, cukrowniczym, winiarskim, piwowarskim i w przetwórstwie kawy i herbaty. Natomiast najwiksza jest w brany owocowo-warzywnej liczba przedsibiorstw posiadajcych standard BRC (British Retail Consortium) prywatny standard wymagany przez brytyjskie sieci handlowe. W 2012 r. na ogóln liczb 505 przedsibiorstw posiadajcych aktualny certyfikat na wdroony standard BRC, 28% stanowiy przedsibiorstwa nalece do brany owocowowarzywnej [Mroczek (red.) i in. 2012]. II. Zewntrzna konkurencyjno sektora rolno-spoywczego i ogrodniczego 1. Mierniki konkurencyjnoci i niektóre czynniki decydujce o ich poziomie i zmianach Poddane analizie mierniki konkurencyjnoci nale gównie do grupy wskaników ilociowych dotyczcych handlu zagranicznego. S to: 1) Udzia w wiatowym eksporcie Ek 100%, Ew gdzie: E k eksport wszystkich produktów sektora lub wybranych artykuów z kraju k; E w eksport wszystkich produktów sektora lub wybranych artykuów w wiecie. 31

33 Przyjmuje si, e wzrost poziomu tego wskanika oznacza umacnianie si midzynarodowej pozycji konkurencyjnoci sektora czy produktu i ich grup na rynku wiatowym (Zawiliska 2003). 2) Saldo handlu zagranicznego wszystkimi produktami sektora i wybranymi artykuami (E - I) Dodatnia warto salda w obrotach poszczególnymi produktami majca miejsce w duszym okresie czasu, w warunkach otwartej gospodarki wiadczy moe o utrzymaniu si konkurencyjnoci badanych produktów na rynku midzynarodowym. Uzyskanie nadwyki w wymianie handlowej na poziomie sektora jest wynikiem konkurencyjnoci produktów rodzimych, ale te moe (ale nie musi) odzwierciedla korzystne z punktu widzenia wymiany midzynarodowej zmiany w towarowej strukturze sprzeday. 3) Wskaniki pokrycia importu eksportem (Trade Coverage TC) TC E I Rosncy poziom tego wskanika (0-1) odniesiony do sektora, produktu lub grupy produktów i jego zmiany w porównaniu z innymi krajami odzwierciedlaj nie tylko rónice w wewntrznej przewadze komparatywnej, ale te konkurencyjnoci ujawnionej w dynamice eksportu. 4) Wskanik ujawnionej przewagi komparatywnej (Revealed Comparative Advantage RCA) E RCA E xi xis E : E x xs, gdzie: w odniesieniu do caego sektora E xi eksport z Polski produktów danego sektora, E xis wiatowy eksport produktów sektora, E x eksport z Polski produktów rolno-spoywczych (z wyczeniem danego sektora), E xs wiatowy eksport produktów rolno-spoywczych (z wyczeniem danego sektora). w odniesieniu do poszczególnych produktów E xi eksport z Polski danego produktu x, E xis wiatowy eksport produktu x, E x eksport z Polski wszystkich produktów danego sektora (z wyczeniem produktu x), E xs eksport wiatowy wszystkich produktów sektora (z wyczeniem produktu x). 32

34 Wartoci powyej 1 oznaczaj, e dany kraj na poziomie sektora, danego produktu lub grupy produktów ma przewag komparatywn wobec wszystkich pozostaych krajów, przy czym skala tej przewagi w sposób oczywisty zaley od poziomu obliczonego wskanika RCA. 5) Wskanik handlu wewntrzgaziowego Grubela-Lloyda (Intra Industry Trade IIT) IIT = (Eksport + Import) - Export Import (Eksport + Import) x 100% Wysoki wskanik IIT na poziomie sektora na ogó interpretowany jest jako jego zdolno do zaspokajania preferencji popytowych odbiorców zagranicznych, co wiadczy ma o konkurencyjnoci sektora i gospodarki w danym kraju i duych zdolnociach adaptacyjnych (Jagieo 2003). Na poziomie sektora handel wewntrzgaziowy moe mie charakter substytucyjny, ale te komplementarny w ujciu pionowym (gównie przywóz produktów wykorzystywanych do dalszego przetwórstwa) lub poziomym (obroty produktami zaspokajajcymi odmienne potrzeby konsumentów). Równie w odniesieniu do poszczególnych produktów wymiana wewntrzgaziowa moe mie charakter komplementarny (np. róne cechy jakociowe produktów czy w odniesieniu do produktów wie- ych obroty wynikajce z sezonowoci poday). Niski poziom wskaników IIT oznacza, e wymiana midzy danymi krajami a rynkami zbytu i zakupu maj charakter handlu midzydziaowego. 6) Wskanik orientacji eksportowej (Export Orientation OE) OE = Eksport Produkcja x 100% Wysoki poziom tego wskanika wiadczy moe o wysokiej konkurencyjnoci zewntrznej jedynie wtedy, gdy równoczenie zwiksza si udzia danego sektora, produktu czy grupy produktów w eksporcie wiatowym. Obniajcy si udzia eksportu w produkcji nie musi oznacza spadku konkurencyjnoci, jeeli bardziej opacalne jest lokowanie produktów na rynku wewntrznym. Ocena poziomu tego wskanika wymaga duej ostronoci w przypadku realizacji przez dany kraj reeksportu okrelonych produktów. 7) Wskanik penetracji importowej (Import Penetration IP) IP = Import Produkcja - Eksport + Import x 100% 33