DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1 DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ POZYCJA KONKURENCYJNA POLSKI W HANDLU PRODUKTAMI PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO Z UNIĄ EUROPEJSKĄ: BILANS DZIESIĘCIU LAT CZŁONKOSTWA Iwona Szczepaniak, Łukasz. Ambroziak* Przemysł spożywczy jest głównym obok rolnictwa członem gospodarki żywnościowej, zwanej także sektorem rolno-spożywczym. Przemysł ten uznawany jest za główne ogniwo łańcucha żywnościowego, integrujące pozostałe jego części, tj. rolnictwo, skup i handel produktami rolnymi oraz handel żywnością. Pozycja przemysłu spożywczego w łańcuchu żywnościowym wynika z jego funkcji, którą jest przetwarzanie produktów rolnych w celu nadania im przydatności konsumpcyjnej lub handlowej, a tym samym zwiększenia ich użyteczności dla końcowego konsumenta. Przemysł spożywczy w Polsce jest jednym z najważniejszych i najszybciej rozwijających się działów gospodarki. Ma on znaczący udział w zatrudnieniu i w wartości produkcji sprzedanej przemysłu ogółem, corocznie generuje wysoką nadwyżkę w handlu zagranicznym, w produkcji zużywa najwyższej jakości surowce, poziom technologiczny przetwórstwa można uznać za jeden z najnowocześniejszych, a polska żywność cieszy się coraz większym zainteresowaniem za granicą. Wstąpienie do Unii Europejskiej (UE) pozwoliło Polsce znaleźć się w wąskim gronie państw członkowskich, które są eksporterami netto żywności. Wyniki handlu zagranicznego pozycjonują polski przemysł spożywczy wśród liczących się producentów żywności na arenie międzynarodowej. Osiągnięcia polskiego sektora żywnościowego są wynikiem współpracy producentów rolnych i przetwórców, ale za jego sukcesem eksportowym stoi przede wszystkim zmodernizowany przemysł spożywczy, którego wiele branż pod względem nowoczesności i dynamiki rozwoju dystansuje wysoko rozwinięte kraje UE. Przemiany strukturalne zachodzące w polskiej gospodarce, w tym będące efektem procesów dostosowawczych do funkcjonowania w ramach Unii, wymusiły modernizację potencjału wytwórczego przemysłu spożywczego, a inwestycje z dużym udziałem kapitału zagranicznego przyczyniły się do gruntownej modernizacji procesów produkcji żywności. Nie bez znaczenia są także utrzymujące się przewagi cenowe polskich producentów. Unia Europejska.pl Nr 1 (230) 2015 Przedstawiona w artykule ocena konkurencyjności polskiego przemysłu spożywczego jest oceną na poziomie mezo, tj. reprezentuje spojrzenie na konkurencyjność przez pryzmat przemysłu spożywczego i jego najważniejszych branż. Wybór tej perspektywy oceny wynika, z jednej strony z będącego efektem globalizacji i integracji gospodarczej ujednolicenia uwarunkowań konkurencyjności przedsiębiorstw działających w różnych sektorach, branżach i krajach, a z drugiej ze zbliżania się potrzeb i preferencji konsumentów na całym świecie. Przesłanką prowadzenia badań na tym poziomie jest także fakt, że konkurencyjność sektora czy branży nie jest sumą konkurencyjności poszczególnych podmiotów, a efektem wzajemnego ich oddziaływania na siebie oraz interakcji zachodzących między nimi a otoczeniem. Analiza konkurencyjności na poziomie mezo uwzględnia zatem efekt synergii 1. Konkurencyjność przemysłu spożywczego w dużym stopniu warunkuje międzynarodową konkurencyjność całego polskiego sektora rolno-spożywczego. Udział produktów przemysłu spożywczego w całkowitym eksporcie rolno-spożywczym Polski jest bowiem bardzo wysoki (w 2013 roku wyniósł prawie 84%, podczas gdy w UE-28 tylko 75%), saldo obrotów tymi produktami od 1997 roku jest dodatnie, a od 2004 roku dynamicznie wzrasta. Głównymi partnerami zagranicznymi polskiego sektora rolno-spożywczego pozostają państwa członkowskie UE. Jest to przede wszystkim konsekwencją pełnej integracji Polski z Unią Europejską oraz oddziaływania wspólnej polityki rolnej i handlowej UE. Polscy producenci żywności, którzy spełniają unijne normy uzyskali nieograniczony dostęp do ogromnego rynku zbytu, charakteryzującego się wysoką siłą nabywczą konsumentów. W 2013 roku udział krajów UE-28 w polskim eksporcie produktów przemysłu spożywczego przekroczył 79%, a dodatnie saldo wymiany z tymi krajami wyniosło ok. 8,1 mld USD. Tak znaczny udział UE w strukturze geograficznej polskiego eksportu produktów przemysłu spożywczego, wysoka dynamika wzrostu tego eksportu oraz szybko rosnące dodatnie saldo obrotów z krajami UE świadczą, że polski przemysł spożywczy jest konkurencyjny i odniósł sukces na jednolitym rynku europejskim (JRE). Głównym celem prezentowanych badań jest weryfikacja tej tezy. Analiza obejmuje lata , tj. dziesięcioletni okres członkostwa Polski w UE, oraz rok bezpośrednio poprzedzający akcesję. Badanie przeprowadzono na poziomie całej UE-28 2, a w niektórych przypadkach również oddzielnie dla UE-15 (tzw. stara Unia) i UE-13 (nowe państwa członkowskie). W analizie wykorzystano przede wszystkim dane handlowe pochodzące z bazy WITS-Comtrade. Zmiany w handlu zagranicznym produktami przemysłu spożywczego w okresie członkostwa Polski w UE Okres członkostwa Polski w Unii Europejskiej zaznaczył się systematycznym wzrostem i poprawą wyników handlu produktami rolno-spożywczymi z pozostałymi państwami UE. Pozytywne zmiany widoczne były już w 2003 roku, 39

2 kiedy Polska po raz pierwszy stała się eksporterem netto żywności do UE, uzyskując dodatnie saldo obrotów w wysokości 593 mln USD i osiągając dwucyfrowe tempo wzrostu eksportu i importu (wykres 1). W roku akcesji (2004) obroty polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi z UE były o 50% wyższe niż w 2003 roku. Obroty handlowe żywnością Polski z krajami UE, dzięki utrzymującemu się wzrostowi wartości zarówno eksportu, jak i importu, zwiększały się także w kolejnych latach. Wyjątek stanowił jedynie rok 2009, kiedy to na skutek spowolnienia gospodarczego, wywołanego przez światowy kryzys finansowy obroty zmalały o ok. 11% w porównaniu z rokiem W 2013 roku wartość wymiany handlowej produktami rolno-spożywczymi Polski z UE wyniosła 32,6 mld USD, w tym eksport osiągnął rekordowy poziom 20,0 mld USD, a import 12,6 mld USD. W porównaniu z rokiem poprzednim oznacza to wzrost obrotów handlowych o 15,7%, w tym eksportu o 18,9%, a importu o 11,1%. Wykres 1 Handel produktami rolno-spożywczymi Polski z państwami UE-28 w latach , w mld USD Od momentu przystąpienia Polski do UE dodatnie saldo wymiany handlowej produktami rolno-spożywczymi z krajami UE systematycznie rosło. Wyjątek stanowił jedynie rok 2008, gdy nadwyżka ta wyraźnie się zmniejszyła (wykres 2). W 2013 roku dodatnie saldo obrotów osiągnęło najwyższą dotychczas wartość 7,5 mld USD, co oznacza wzrost w porównaniu z rokiem poprzednim o blisko 35%. W latach polski eksport produktów rolno-spożywczych do UE zwiększył się sześcioipółkrotnie, import pięciokrotnie, a dodatnie saldo handlu zagranicznego tymi produktami dwunastoipółkrotnie. W tym samym okresie skumulowany wskaźnik wzrostu PKB w Polsce, wyrażonego w cenach stałych, wyniósł 155,7%. Dynamika eksportu i salda handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi znacznie przewyższała zatem dynamikę PKB, świadcząc o proeksportowym charakterze rozwoju tego sektora w Polsce. W polskim handlu zagranicznym produktami rolno-spożywczymi z UE dominują produkty przemysłu spożywczego. Według szacunków Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowego Instytutu Badawczego (IERiGŻ-PIB) udział produktów przemysłu spożywczego w całkowitym eksporcie rolno-spożywczym do UE wynosi przeciętnie około 80-90% (w 2013 roku wyniósł 86%, podczas gdy w krajach UE-28 75%) wykres 3. Relatywnie mniejszy jest natomiast udział produktów przemysłu spożywczego w polskim imporcie rolno-spożywczym z UE, który wynosi ok. 70% (w 2013 roku wyniósł 73%, podobnie jak w UE-28). Saldo obrotów handlu zagranicznego produktami przemysłu spożywczego z państwami UE począwszy od 1997 roku jest dodatnie, a od 2004 roku szybko rośnie, natomiast w handlu zagranicznym artykułami rolnymi zawsze było i jest ujemne. Ukształtowana struktura towarowa handlu produktami rolno-spożywczymi jest korzystna dla polskiej gospodarki. Eksportując produkty przetworzone producenci osiągają znacznie większą wartość dodaną niż eksportując surowce, niezbędne do ich wytworzenia. Przemysłowe przetwórstwo żywności z przeznaczeniem na eksport umożliwia ponadto 40 Unia Europejska.pl Nr 1 (230) 2015

3 Wykres 2 Saldo obrotów handlowych produktami rolno-spożywczymi Polski z państwami UE-28, w latach , w mld USD Wykres 3 Struktura handlu produktami rolno-spożywczymi Polski z państwami UE-28 w latach , w % Unia Europejska.pl Nr 1 (230)

4 lepsze wykorzystanie zasobów, a eksport produktów przetworzonych sprzyja promocji polskiego sektora żywnościowego na rynkach zewnętrznych. Z kolei import surowców (najczęściej z innych stref klimatycznych), a następnie ich przetwórstwo w kraju, jest bardziej korzystny niż import wyrobów gotowych, gdyż oprócz wyższej wartości dodanej, umożliwia lepsze wykorzystanie krajowego potencjału wytwórczego oraz tworzenie nowych miejsc pracy. Import tych produktów ma, z jednej strony charakter uzupełniający podaż rynkową i wzbogacający ofertę krajowych producentów, a z drugiej charakter przetwórczy, gdyż część produktów jest przetwarzana w kraju, a następnie reeksportowana. Import przetwórczy, ukierunkowany na eksport, rozwija się przede wszystkim dzięki niższym kosztom produkcji w polskim przemyśle spożywczym, co potwierdza tezę o posiadaniu przezeń cenowo-kosztowych przewag konkurencyjnych 4. Handel produktami przemysłu spożywczego odgrywa bardzo ważną rolę w polskim handlu zagranicznym z UE ogółem. W okresie członkostwa Polski w UE, dzięki wysokiej dynamice obrotów, zyskał on wyraźnie na znaczeniu. Udział eksportu produktów przemysłu spożywczego w eksporcie ogółem do UE-28 przed akcesją kształtował się w granicach 6-7% (wykres 4). W kolejnych latach systematycznie rósł, aż do 10,9% w 2013 roku. Udział produktów przemysłu spożywczego w imporcie ogółem z UE-28 był niższy i do 2008 roku nie przekraczał 5%. Od 2009 roku udział tych produktów w całkowitym imporcie z UE kształtował się powyżej 5,5%, a w 2013 roku wyniósł 6,2%. Różnica między udziałem produktów przemysłu spożywczego w eksporcie ogółem do UE a ich udziałem w imporcie z Unii w całym okresie członkostwa zwiększała się na korzyść eksportu i w 2013 roku wyniosła 4,7 punktu procentowego (p.p.). Wzrost znaczenia wymiany handlowej produktami przemysłu spożywczego w polskim handlu zagranicznym ogółem z UE w latach wynikał ze znacznie szybciej rosnącego po kryzysie eksportu tych produktów niż eksportu pozostałych artykułów przemysłowych. Jak wspomniano, głównymi partnerami w wymianie handlowej produktami przemysłu spożywczego Polski pozostają państwa członkowskie UE. Jest to konsekwencją pełnej integracji z Unią Europejską, która zakłada swobodny przepływ towarów, usług, kapitału oraz osób na rynku unijnym. Krajowi producenci żywności, którzy spełniają określone standardy sanitarne, weterynaryjne, fitosanitarne oraz dobrostanu zwierząt i ochrony środowiska, uzyskali swobodny dostęp do ogromnego i zamożnego rynku zbytu. W 2013 roku udział krajów UE-28 w polskim eksporcie produktów przemysłu spożywczego wyniósł prawie 80%, w tym krajów UE-15 58,2%, a nowych państw członkowskich 21,5%. Członkostwo w Unii Europejskiej nadało silny impuls polskiemu handlowi produktami przemysłu spożywczego z państwami UE-13 (wykres 5). Struktura geograficzna polskiego importu produktów przemysłu spożywczego także charakteryzuje się wysokim udziałem UE-28 (w 2013 roku blisko 73%, w tym udział państw UE-15 62,7%, a UE 13 10,2%). Duże ilości produktów przemysłu spożywczego Polska sprowadza także Wykres 4 Udział produktów przemysłu spożywczego w handlu ogółem Polski z państwami UE-28, w latach , w % 42 Unia Europejska.pl Nr 1 (230) 2015

5 z krajów trzecich (27,1%), zwłaszcza z krajów rozwijających się gospodarczo. Są to przede wszystkim produkty zwiększające potencjał przetwórczy polskiego przemysłu spożywczego, a także różnorodność krajowej podaży żywności. Import ułatwiają w tym przypadku liczne kontyngenty preferencyjne, które Unia Europejska zgodnie z postanowieniami WTO przyznaje krajom najsłabiej rozwiniętym oraz państwom rejonu Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AKP). Wykres 5 Struktura geograficzna handlu produktami przemysłu spożywczego Polski w latach , w % W latach w polskim handlu zagranicznym produktami przemysłu spożywczego z UE-28 następowała systematyczna poprawa salda. W 2013 roku dodatnie saldo wymiany tymi produktami z krajami UE osiągnęło rekordową wartość 8,1 mld USD, co wyraźnie świadczy o tym, że polscy producenci żywności są konkurencyjni na rynku unijnym. O ile do 2007 roku saldo to było generowane przede wszystkim przez wymianę z krajami UE-15, o tyle w latach źródłem jego wzrostu był głównie handel z nowymi państwami członkowskimi (wykres 6). W 2010 roku relacja ta uległa zmianie i na skutek dynamicznego wzrostu salda obrotów z krajami UE-15 (w latach o 135%, do 4,7 mld USD) miało ono ponownie decydujący udział w generowanej przez sektor nadwyżce. Odmienna sytuacja miała miejsce w wymianie handlowej produktami przemysłu spożywczego z krajami spoza UE. W latach odnotowano bowiem ujemne saldo tej wymiany. W kolejnych latach bilans obrotów handlowych z krajami trzecimi poprawiał się jednak i rok 2013 zamknął się nadwyżką w wysokości 1 mld USD. Silne powiązania gospodarcze Polski z Unią Europejską są jak najbardziej zrozumiałe w dobie postępującej integracji regionalnej. W okresie transformacji gospodarczej Unia Europejska.pl Nr 1 (230) 2015 w polski przemysł spożywczy zainwestowało wiele korporacji transnarodowych, które wytwarzane w Polsce produkty sprzedają na obszarze całej Unii. Silna konkurencja ze strony tych koncernów wymusiła na przedsiębiorstwach z polskim kapitałem procesy głębokiej restrukturyzacji i modernizacji oraz aktywną działalność produkcyjną i eksportową. Efektem tych działań jest systematycznie rosnąca nadwyżka eksportowa w handlu z państwami Unii Europejskiej 5. Ograniczenie zainteresowania producentów do rynku europejskiego oraz mniejsza aktywność i ekspansja handlowa na pozostałych rynkach zagranicznych mogą jednak okazać się w przyszłości zagrożeniem dla polskiego sektora żywnościowego. Silna zależność od jednego rynku zbytu może okazać się ryzykowną strategią eksportową. Rynek UE jest niewątpliwie pojemny i stabilny, ale możliwości lokowania na nim polskich produktów rolno-spożywczych są ograniczone. Stały wzrost produkcji żywności w Polsce już teraz wymaga poszukiwania nowych rynków zbytu. Wiąże się ona jednak z wieloma problemami, związanymi m.in. z dystrybucją, transportem, logistyką, spełnieniem często wyśrubowanych norm bezpieczeństwa i jakości, jak 43

6 Wykres 6 Saldo w handlu produktami przemysłu spożywczego Polski w latach , według grup krajów, w mld USD również dostosowaniem do odmiennych gustów i wymagań konsumentów 6. Ocena pozycji konkurencyjnej Polski w handlu zagranicznym produktami przemysłu spożywczego z Unią Europejską w okresie członkostwa Metoda badania Oceny zmian pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami przemysłu spożywczego na rynku UE-28 dokonano na podstawie sześciu wskaźników ilościowych. Były to: wskaźnik orientacji eksportowej, wskaźnik specjalizacji eksportowej, wskaźnik pokrycia importu eksportem, wskaźnik ujawnionych przewag komparatywnych Balassy, wskaźnik relacji eksportowo-importowych Lafaya oraz wskaźnik handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda (GL) 7. Wskaźniki te na użytek niniejszych badań określono następująco: 1. Wskaźnik orientacji eksportowej (OE) określa udział wartości eksportu produktów przemysłu spożywczego do UE-28 w całkowitej wartości produkcji sprzedanej tego przemysłu. Jest to stosunkowo prosta miara proeksportowego nastawienia produkcji danego kraju w analizowanym zakresie towarowym. Przyjmuje się, że im wyższa jest wartość tego wskaźnika, tym produkcja jest bardziej zorientowana eksportowo i bardziej konkurencyjna na rynku UE-28. Im wskaźnik ten jest niższy, tym producenci są mniej konkurencyjni na rynku unijnym Wskaźnik specjalizacji eksportowej (SI) pozwala określić, czy udział danej grupy produktów przemysłu spożywczego w polskim eksporcie ogółem do UE-28 (łącznie rolno-spożywczym i przemysłowym) jest większy bądź mniejszy niż udział tej grupy produktów w polskim eksporcie ogółem na rynek światowy. Wartość wskaźnika SI>1 oznacza, że Polska specjalizuje się w eksporcie danej grupy produktów do UE-28, a wartość SI<1 świadczy, że nie posiada takiej specjalizacji. 3. Wskaźnik pokrycia importu eksportem (TC) określa, w jakim stopniu wpływy z eksportu danej grupy produktów przemysłu spożywczego do UE-28 pokrywają wydatki na import tej grupy produktów. Wartość wskaźnika TC>1 oznacza posiadanie nadwyżki w obrotach handlowych Polski z państwami UE-28 w handlu daną grupą produktów, natomiast TC<1 oznacza deficyt obrotów handlowych w tym handlu Wskaźnik ujawnionych przewag komparatywnych Balassy (RCA) pozwala stwierdzić, czy udział danej grupy produktów przemysłu spożywczego w polskim eksporcie ogółem (łącznie rolno-spożywczym i przemysłowym) do UE-28 jest wyższy bądź niższy niż udział tej grupy produktów w światowym eksporcie do UE-28. Wartość wskaźnika RCA>1 oznacza, że Polska posiada ujawnione przewagi komparatywne (wobec konkurentów światowych) w eksporcie danej grupy produktów na rynek UE-28, a wskaźnik RCA<1, że Polska nie posiada takich przewag. 44 Unia Europejska.pl Nr 1 (230) 2015

7 5. Wskaźnik relacji eksportowo-importowych Lafaya (LFI) pozwala określić charakter obrotów handlowych daną grupą produktów przemysłu spożywczego, w sytuacji gdy handel ogółem (łącznie produktami rolno-spożywczymi i przemysłowymi) byłby zrównoważony. Dodatnie wartości wskaźnika informują, że Polska ma przewagi konkurencyjne wobec zagranicy w eksporcie danej grupy produktów, utożsamiane z nadwyżką obrotów. Ujemne wartości wskaźników wskazują na brak przewag konkurencyjnych, a tym samym na deficyt. 6. Wskaźnik intensywności handlu wewnątrzgałęziowego GL określa, jaka część wymiany handlowej ma charakter wewnątrzgałęziowy, czyli występuje jednoczesny eksport i import produktów z tej samej gałęzi przemysłu. W opracowaniu wykorzystano prosty wskaźnik Grubela-Lloyda obliczony bilateralnie na podstawie danych handlowych według czterocyfrowej klasyfikacji HS 10, a następnie zagregowany i wyrażony w procentach. Im wyższa wartość tego wskaźnika, tym większa intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej 11. Chociaż w literaturze przedmiotu wszystkie wymienione wskaźniki zaliczane są do jednej grupy mierników międzynarodowej pozycji konkurencyjnej, to jednak pozwalają one na ocenę nieco innych aspektów konkurencyjności. Pierwsze pięć z nich, tj. wskaźnik orientacji eksportowej, wskaźnik specjalizacji eksportowej, wskaźnik pokrycia importu eksportem, wskaźnik ujawnionych przewag komparatywnych Balassy i wskaźnik relacji eksportowo-importowych Lafaya mówią o specjalizacji międzygałęziowej w handlu daną grupą produktów. Ten rodzaj wymiany jest zazwyczaj utożsamiany z posiadaniem przez dany kraj przewag komparatywnych (względnych) w handlu takimi wyrobami. W każdym z krajów istnieją większe lub mniejsze możliwości przekształcenia przewag komparatywnych w przewagi konkurencyjne lub kreowania nowych przewag tego typu. Z tego względu na podstawie tych wskaźników podjęto próbę sumarycznej oceny zmian analizowanego zjawiska. Wskaźniki handlu wewnątrzgałęziowego informują natomiast o specjalizacji wewnątrzgałęziowej. W przeciwieństwie do specjalizacji międzygałęziowej, kraje uczestniczące w specjalizacji wewnątrzgałęziowej konkurują na rynkach zagranicznych produktami bądź odmianami produktów w ramach tej samej gałęzi (a nie grupami produktów, w których mają przewagi komparatywne wobec partnerów handlowych). Analizę wskaźnikową pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami przemysłu spożywczego przeprowadzono zarówno na poziomie całego przemysłu spożywczego, jak i poszczególnych jego gałęzi. Pod pojęciem produktów przemysłu spożywczego rozumie się produkty trzech działów przetwórstwa według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) 2007: 10. Produkcja artykułów spożywczych, 11. Produkcja napojów, 12. Produkcja wyrobów tytoniowych. Wyodrębnienie produktów przemysłu spożywczego (ogółem oraz według branż) wymagało porównania klasyfikacji PKD 2007 z klasyfikacją danych handlowych HS (Harmonized System). Unia Europejska.pl Nr 1 (230) 2015 Wskaźniki pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami przemysłu spożywczego ogółem z państwami UE-28 W 2003 roku wartości tylko dwóch wskaźników wskaźnika pokrycia importu eksportem oraz wskaźnika Lafaya świadczyły, że produkty polskiego przemysłu spożywczego ogółem były konkurencyjne na rynku Unii Europejskiej. Z każdym kolejnym rokiem członkostwa w UE pozycja konkurencyjna Polski w handlu produktami przemysłu spożywczego z krajami Unii wyraźnie się poprawiała. Świadczy o tym odnotowana w latach poprawa wszystkich pięciu wskaźników, tj. wskaźnika orientacji eksportowej, wskaźnika specjalizacji eksportowej, wskaźnika pokrycia importu eksportem, wskaźnika ujawnionych przewag komparatywnych oraz wskaźnika Lafaya (wykres 7). Pozycja konkurencyjna polskich producentów i eksporterów żywności na rynku UE najbardziej poprawiła się w pierwszym okresie po akcesji. W 2007 roku wszystkie omawiane wskaźniki kształtowały się już na poziomach powyżej wartości granicznych, co wskazuje na występowanie przewag komparatywnych. W latach , a więc w okresie światowego kryzysu gospodarczego, niektóre wskaźniki pogorszyły się (z wyjątkiem OE i SI), szczególnie te oparte na relacjach eksportowo-importowych (TC i LFI). Od 2010 roku obserwuje się ponowną poprawę poziomu wskazań mierników uwzględnionych w badaniu. W 2013 roku udział eksportu do UE-28 w całkowitej wartości produkcji sprzedanej przemysłu spożywczego przekroczył 27% (OE=0,274), a wartość tego eksportu była aż o blisko 90% wyższa niż wartość importu produktów przemysłu spożywczego z UE-28 (TC=1,89). Udział produktów przemysłu spożywczego w polskim eksporcie do UE-28 był blisko 1,7-krotnie wyższy niż udział tych produktów w światowym eksporcie na ten rynek (RCA=1,68), był on również o 7% wyższy niż udział produktów przemysłu spożywczego w polskim eksporcie ogółem na rynek światowy (SI=1,07). Polska miała względem UE-28 wyraźne przewagi konkurencyjne w eksporcie produktów przemysłu spożywczego (LFI=1,84). W okresie członkostwa w UE polscy producenci żywności mieli silniejszą pozycję konkurencyjną na rynku nowych państw członkowskich (UE-13) niż na rynku krajów piętnastki (UE-15). W badanym okresie wartości wskaźników SI i RCA w polskim eksporcie produktów przemysłu spożywczego do państw UE-13 wyraźnie jednak zmalały, co wskazuje na osłabienie przewag komparatywnych Polski na rynkach nowych państw członkowskich (wykres 8). Wzrosły natomiast wskaźniki relacji eksportowo-importowych (TC i LFI), co oznacza, że wydatki na import produktów przemysłu spożywczego były w coraz większym stopniu pokrywane wpływami z ich eksportu W handlu z państwami UE-15 zwiększyły się wartości czterech analizowanych wskaźników pozycji konkurencyjnej. W całym okresie na silną pozycję konkurencyjną wskazywały mierniki TC i LFI (stale przekraczały wartości graniczne). Ujawnione przewagi komparatywne w eksporcie produktów przemysłu spożywczego do krajów pietnastki udało się Polsce osiągnąć w 2005 roku, a specjalizację eksportową dopiero w 2013 roku. 45

8 Wykres 7 Wskaźniki pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami przemysłu spożywczego ogółem z państwami UE-28 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych WITS-Comtrade, CAAC i GUS. Wykres 8 Wskaźniki pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami przemysłu spożywczego ogółem z państwami UE-15 oraz UE Unia Europejska.pl Nr 1 (230) 2015

9 Sumaryczna ocena pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami poszczególnych gałęzi przemysłu spożywczego z UE na podstawie wskaźników OE, SI, TC, RCA i LFI Sumaryczna ocena pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami przemysłu spożywczego z państwami UE-28, dokonana na podstawie wskaźników OE, SI, TC, RCA i LFI wykazała, że w niemal całym okresie członkostwa w UE Polska miała silną pozycję konkurencyjną w handlu produktami takich branż przemysłu, jak: mięsna, rybna, owocowo-warzywna, mleczarska, piekarska i makaronowa, napojów bezalkoholowych i tytoniowa. Wskazują na to wartości co najmniej czterech wskaźników (w tabeli 1 sytuacja ta została pokazana graficznie w postaci czterech lub pięciu plusów). W badanym okresie konkurencyjne były wszystkie trzy segmenty przemysłu mięsnego (przetwarzanie i konserwowanie mięsa czerwonego, przemysł drobiarski oraz produkcja wyrobów z mięsa), przy czym najsilniejsze przewagi konkurencyjne na rynkach państw UE-28 miały produkty przemysłu drobiarskiego. W latach we wszystkich trzech grupach produktów wzrosła wartość mierników pozycji konkurencyjnej bazujących na strumieniach eksportu (OE, SI i RCA), a zmalała wartość mierników relacji eksportowo-importowych (TC i LFI). Oznacza to, że umocniła się orientacja eksportowa i specjalizacja Polski oraz jej przewagi komparatywne w eksporcie tych grup produktów na rynki państw UE-28, ale jednocześnie nastąpił dynamiczny wzrost importu, przede wszystkim świeżego lub schłodzonego mięsa wieprzowego 12. W efekcie obniżyły się wskaźniki eksportowo-importowe. Podobne zmiany wskaźników nastąpiły w handlu produktami przemysłu piekarsko-makaronowego. Silna pozycja konkurencyjna Polski w eksporcie tych produktów wynikała z konkurencyjności zagranicznej sprzedaży świeżych wyrobów ciastkarskich i ciastek oraz trwałego pieczywa cukierniczego, podczas gdy Polska nie była konkurencyjna w eksporcie makaronów i podobnych produktów mącznych. Po akcesji do UE umocniła się pozycja konkurencyjna Polski w handlu produktami przemysłu rybnego. Wynikało to przede wszystkim z szybkiego rozwoju przetwórstwa łososia na bazie importowanego surowca. W latach eksport łososia wędzonego zwiększył się ponad szesnastokrotnie (do 530 mln euro). Polscy przetwórcy mieli silniejsze przewagi konkurencyjne na rynkach krajów UE-15 niż nowych państw członkowskich (w 2013 roku blisko 80% wędzonego łososia trafiło do Niemiec) 13. Wprowadzenie przez Rosję, jako retorsji na wcześniej nałożone sankcje m.in. przez Stany Zjednoczone i UE, zakazu wwozu do Rosji ryb i przetworów rybnych może paradoksalnie okazać się korzystne dla polskich firm zajmujących się przetwórstwem rybnym. Embargo to dotknęło bowiem m.in. Norwegię, która lokowała na rynku rosyjskim aż 40% swojego eksportu łososia. Spadek popytu na norweskiego świeżego łososia, a w konsekwencji spadek jego cen, mogą wykorzystać polscy przetwórcy i w ten sposób zwiększyć sprzedaż swoich wyrobów na rynkach zagranicznych 14. Unia Europejska.pl Nr 1 (230) 2015 Osłabiły się natomiast przewagi konkurencyjne Polski w dostawach do państw UE produktów przemysłu owocowo-warzywnego (zarówno przetworów ziemniaczanych, jak i owocowo-warzywnych) oraz soków i napojów bezalkoholowych, w tym wód mineralnych. Niemniej produkty te w 2013 roku nadal były konkurencyjne na rynku unijnym. Konkurencyjne w krajach UE były również polskie produkty przemysłu mleczarskiego (w tym lody). Pozycja konkurencyjna Polski w eksporcie tych produktów wyraźnie umocniła się w ciągu pierwszych czterech lat po przystąpieniu do UE, po czym wyraźnie osłabiła się, przede wszystkim na rynkach krajów UE-15. W sytuacji wyższych cen produktów mleczarskich otrzymywanych na rynkach zagranicznych niż na rynku krajowym, przedsiębiorcy często decydowali się na ich eksport. Jednocześnie, system kwotowania produkcji mleka, ograniczający jego produkcję oraz rosnące spożycie produktów mleczarskich w kraju przyczyniły się do wzrostu ich importu 15. Efektem tego był wyraźny spadek wartości wskaźnika TC po akcesji. W 2004 roku wartość eksportu produktów mleczarskich do UE-28 była blisko siedmiokrotnie wyższa niż wartość ich importu, podczas gdy w 2013 roku różnica ta wyniosła zaledwie 80%. Z wyjątkiem wskaźnika TC, w 2013 roku wartość pozostałych czterech wskaźników pozycji konkurencyjnej w handlu produktami mleczarskimi była wyższa niż w roku poprzedzającym akcesję. W okresie członkostwa w UE nastąpiła poprawa wszystkich pięciu wskaźników międzynarodowej pozycji konkurencyjnej w polskim handlu produktami przemysłu cukrowniczego. Istotne znaczenie dla poprawy konkurencyjności tego przemysłu miały pozytywne skutki restrukturyzacji i modernizacji krajowego przemysłu cukrowniczego 16. W wyniku przeprowadzonych przemian i inwestycji nastąpiła znaczna poprawa efektywności technicznej i ekonomicznej sektora, tj. wzrost koncentracji produkcji (produkcja cukru w przeliczeniu na jeden zakład) 17, zwiększenie ilości cukru wyprodukowanego z jednostki przerobionych buraków, wydłużenie czasu trwania kampanii, efektywniejsze wykorzystanie czynników produkcji w wyniku rafinacji cukru w okresie wiosenno-letnim, wzrost wydajności pracy. Mimo korzystnych zmian, koszty produkcji cukru z buraków cukrowych są nadal wyraźnie wyższe niż produkcji z trzciny cukrowej, a produkcję ograniczają dodatkowo kwoty produkcyjne. Możliwości wzrostu eksportu polskiego cukru są zatem dość ograniczone. Potwierdzają to wielkości analizowanych wskaźników, które dopiero w ostatnich trzech latach wskazują na bardziej znaczącą poprawę pozycji konkurencyjnej tej branży. Pierwsze dziesięciolecie członkostwa Polski w UE to także okres poprawy konkurencyjności niektórych innych grup produktów. W 2006 roku Polsce udało się uzyskać przewagi komparatywne na rynkach państw UE-28 w handlu wyrobami tytoniowymi. W 2013 roku były one najbardziej konkurencyjnymi produktami w polskim eksporcie produktów przemysłu spożywczego na rynek unijny, o czym świadczą wszystkie zastosowane w badaniu mierniki 18. Przemysł tytoniowy w Polsce jest gałęzią przemysłu spożywczego 47

10 o największym stopniu globalizacji, mierzonym zaangażowaniem korporacji transnarodowych w produkcję 19. Prywatyzacja przedsiębiorstw przemysłu tytoniowego w połowie lat 90. XX wieku, a następnie ich restrukturyzacja i modernizacja przez zagranicznych inwestorów przyczyniły się do wzrostu koncentracji produkcji oraz poprawy wydajności pracy 20. Przenoszenie przez koncerny tytoniowe produkcji wyrobów tytoniowych z krajów rozwiniętych o wysokich kosztach (m.in. z Austrii, Wielkiej Brytanii i Belgii) do Polski (oraz innych krajów Europy Środkowo- -Wschodniej) również wpłynęło na dynamiczny wzrost eksportu wyrobów tytoniowych po przystąpieniu Polski do UE. Konkurencyjne na rynkach państw UE-28 w ostatnim okresie stały się także produkty sektora przetwórstwa kawy i herbaty. Mimo wyraźnego wzrostu wskaźników, tylko w niektórych latach konkurencyjne na rynku unijnym były produkty polskiego przemysłu cukierniczego, piwowarskiego oraz koncentratów spożywczych. Pozycja konkurencyjna Polski w handlu produktami tych branż była silniejsza na rynku nowych państw członkowskich niż w krajach UE-15. W całym analizowanym okresie polscy producenci żywności nie posiadali natomiast przewag konkurencyjnych na rynkach państw UE-28 w handlu produktami takich branż przemysłu spożywczego, jak: spirytusowa, winiarska, młynarska i skrobiowa, olejarska oraz paszowa. Świadczą o tym wartości niemal wszystkich wskaźników (w tabeli 1 przedstawiono to graficznie w postaci czterech lub pięciu minusów). Polsce, co prawda, udało się w 2010 roku uzyskać przewagi konkurencyjne w eksporcie produktów przemiału zbóż, jednakże w handlu skrobią i wyrobami skrobiowymi była ciągle importerem netto. W przemyśle spirytusowym konkurencyjna na rynkach unijnych była tylko polska wódka, podczas gdy w pozostałych rodzajach napojów spirytusowych Polska była importerem netto 21. Brak przewag konkurencyjnych w handlu produktami przemysłu winiarskiego to przede wszystkim efekt niekorzystnych warunków do uprawy winorośli w Polsce. Pewne nadzieje na poprawę sytuacji można wiązać z szybko rosnącą produkcją cydru, w którą zaangażowały się zarówno zakłady winiarskie, jak i piwowarskie. Rozwój eksportu będzie jednak wymagać dużych nakładów finansowych na promocję tego napoju za granicą, gdzie znane i cenione są już inne Tabela 1 Sumaryczna ocena pozycji konkurencyjnej Polski w handlu produktami przemysłu spożywczego z państwami UE-28, na podstawie wskaźników OE, SI, TC, RCA i LFI (plusy bądź minusy w poszczególnych polach tabeli dotyczą wskaźników w tej właśnie kolejności) Branża Zmiana w latach Mięsna Rybna Owocowo-warzywna Olejarska Mleczarska Młynarska i skrobiowa Piekarska i makaronowa Cukrownicza Cukiernicza Przetwórstwa kawy i herbaty Koncentratów Paszowa Spirytusowa Winiarska + Piwowarska Napojów bezalkoholowych Tytoniowa Razem przemysł spożywczy Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych WITS-Comtrade. 48 Unia Europejska.pl Nr 1 (230) 2015

11 marki cydru, produkowanego m.in. w Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii czy Irlandii. Poza tym, istnieją ciągle duże możliwości zwiększenia sprzedaży cydru w Polsce, co nie będzie zachęcać producentów do poszukiwania nabywców za granicą. W handlu produktami przemysłu olejarskiego nastąpiła poprawa konkurencyjności, ale przewagi konkurencyjne na rynku UE Polska miała tylko w grupie margaryn i podobnych tłuszczy jadalnych, podczas gdy w handlu olejami i pozostałymi tłuszczami płynnymi była trwale niekonkurencyjna. Mimo poprawy większości wskaźników, Polsce nie udało się znacząco poprawić pozycji konkurencyjnej w handlu produktami przemysłu paszowego. Na rynku unijnym konkurencyjne były tylko polskie pasze dla zwierząt domowych. Zmiany intensywności wymiany wewnątrzgałęziowej w polskim handlu produktami przemysłu spożywczego z państwami UE-28 W latach znaczenie handlu wewnątrzgałęziowego produktami przemysłu spożywczego w wymianie Polski z państwami UE-28 wyraźnie wzrosło, szczególnie w pierwszych czterech latach po przystąpieniu do UE. W 2013 roku ponad 31% polskich obrotów handlowych produktami przemysłu spożywczego z państwami UE miało charakter wewnątrzgałęziowy (wykres 9). W porównaniu z 2003 rokiem udział ten zwiększył się o blisko 13 p.p. Do rozwoju wymiany dwukierunkowej przyczyniły się m.in.: liberalizacja handlu rolno-spożywczego w ramach Unii, rosnący poziom PKB na mieszkańca, a w efekcie wzrost siły nabywczej ludności, powodujący m. in. skłonność do zwiększenia różnorodności spożywanej żywności, a także rozwój przemysłu spożywczego, skutkujący m.in. rozszerzeniem asortymentu produkowanych towarów oraz utrzymujący się wysoki popyt nabywców unijnych 22. W ostatnich latach istotne znaczenie dla wzrostu handlu wewnątrzgałęziowego miała działalność handlowa międzynarodowych sieci sprzedaży. Wyższe wskaźniki wymiany wewnątrzgałęziowej cechowały polski handel produktami przemysłu spożywczego z krajami UE-15 (szczególnie z Niemcami) niż z nowymi państwami członkowskimi (UE-13). W przeciwieństwie do polskiego handlu tą grupą produktów z państwami UE-13, wymiana wewnątrzgałęziowa z państwami UE-15 okazała się odporna na zjawiska kryzysowe. Wykres 9 Wskaźniki G-L w polskim handlu produktami przemysłu spożywczego z państwami UE-28, w % Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych WITS-Comtrade. Podsumowanie i wnioski Prezentowane badania udowodniły, że w okresie członkostwa w Unii Europejskiej pozycja konkurencyjna Polski w handlu produktami przemysłu spożywczego z UE istotnie się poprawiła. Wskazują na to dynamicznie rosnące obroty Unia Europejska.pl Nr 1 (230) 2015 i dodatnie saldo handlu produktami przemysłu spożywczego z państwami UE, systematyczny wzrost znaczenia tego sektora w obrotach handlowych Polski ogółem, jak również wyraźna poprawa pozycji konkurencyjnej polskich producentów żywności na rynku UE, mierzona kilkoma wskaźnikami międzynarodowej pozycji konkurencyjnej, zarówno 49

12 świadczącymi o specjalizacji międzygałęziowej w handlu daną grupą produktów, jak i informującymi o specjalizacji wewnątrzgałęziowej. Konkurencyjne na rynku unijnym były przede wszystkim produkty branży mięsnej, rybnej, owocowo-warzywnej, mleczarskiej, piekarskiej, napojów bezalkoholowych oraz tytoniowej. Polska nie posiadała natomiast przewag konkurencyjnych w handlu produktami branży winiarskiej, spirytusowej, paszowej i zbożowej. W polskim przemyśle spożywczym podstawą ekspansji zagranicznej, w tym rozwoju eksportu, była bliskość geograficzna i kulturowa oraz wielkość i korzystne perspektywy rozwoju gospodarczego rynku unijnego. Niezwykle ważne okazało się także doświadczenie zdobyte w procesie funkcjonowania na rynku międzynarodowym w latach wcześniejszych. Po akcesji Polski do Unii Europejskiej decydujące znaczenie dla rozwoju eksportu produktów rolno- -spożywczych, w tym produktów przemysłu spożywczego, miało jednak włączenie Polski do jednolitego rynku europejskiego, a w konsekwencji pełne otwarcie rynków i uzyskanie swobody w handlu z państwami UE. Wzrost konkurencyjności polskich producentów żywności na wymagającym rynku UE nie byłby ponadto możliwy, gdyby nie osiągali oni przewag konkurencyjnych nad producentami z innych państw, tj. gdyby nie oferowali unijnym konsumentom produktów tańszych i bardziej odpowiadających im jakościowo niż oferta konkurencji. Reasumując, bilans dziesięciu lat członkostwa Polski w UE dla podmiotów polskiego przemysłu spożywczego, które zdecydowały się aktywnie uczestniczyć w procesie internacjonalizacji i rozwijać działalność eksportową na JRE, okazał się korzystny. * Autorzy są pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowego Instytutu Badawczego. Iwona.Szczepaniak@ierigz.waw.pl; Lukasz.Ambroziak@ierigz.waw.pl Tekst został nadesłany jako referat na konferencję ogólnokrajową nt. Polska w Unii Europejskiej po 10 latach - w centrum czy na peryferiach? zorganizowaną 22 października 2014 r. przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. 1 I. Szczepaniak, Ocena wybranych poziomów konkurencyjności polskiego sektora żywnościowego, w: R. Borowiecki, M. Dziura (red.), Globalne i regionalne wyzwania restrukturyzacji przedsiębiorstw i gospodarek, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2012, s Ponieważ niniejsza analiza dotyczy lat , Chorwację, która wstąpiła do Unii Europejskiej 1 lipca 2013 r., w całym analizowanym okresie potraktowano jako państwo członkowskie UE. 3 Spadek obrotów był także efektem statystycznym i wynikał z osłabienia złotego wobec dolara amerykańskiego. 4 Por. Ł. Ambroziak, I. Szczepaniak, Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (4). Międzynarodowa pozycja konkurencyjna, Seria Program Wieloletni , nr 74, IERiGŻ-PIB, Warszawa Ł. Ambroziak, I. Szczepaniak, Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (4), op. cit. 6 I. Szczepaniak (red.), Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (2), seria Program Wieloletni , Raport nr 40, IERiGŻ-PIB, Warszawa Szczegółowe omówienie analizowanych wskaźników można znaleźć w: I. Szczepaniak (red.), Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (2), op. cit.; Ł. Ambroziak, I. Szczepaniak, Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (4), op. cit. 8 Wskaźnik OE można również wyrażać w procentach. W opracowaniu przyjęto, że OE>15% oznacza wysoką orientację eksportową danej grupy produktów, a OE<15% oznacza niską orientację eksportową. 9 Wskaźnik TC można również wyrażać w procentach. Wtedy TC>100% oznacza nadwyżkę w obrotach handlowych daną grupą towarów, a TC<100% oznacza deficyt. 10 W sytuacji, gdy w ramach czterocyfrowego kodu HS nie wszystkie podpozycje były zaliczone do produktów przemysłu spożywczego, do obliczeń wzięto wartości eksportu/importu wg czterocyfrowego kodu z wyłączeniem ww. produktów. 11 W opracowaniu przyjęto, że GL>30% oznacza wysoką intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej daną grupą produktów, a GL<30% oznacza niską intensywność tej wymiany. 12 W latach wartość importu świeżego lub schłodzonego mięsa wieprzowego zwiększyła się z 33 mln euro do mln euro. Głównymi dostawcami były Niemcy i Dania. 13 O importochłonności przetwórstwa świadczy dynamiczny wzrost importu świeżego łososia w latach , z 46 mln euro do 563 mln euro. 14 Nieoczekiwane skutki rybnego embargo, Rzeczpospolita, r. 15 J. Seremak-Bulge, Przetwórstwo mleka, Rynek mleka. Stan i perspektywy, wrzesień 2014, s P. Szajner, Stan przemysłu cukrowniczego, Rynek cukru. Stan i perspektywy, maj 2014, s W sezonie 2013/2014 buraki cukrowe były przetwarzane w 18 cukrowniach funkcjonujących w strukturach czterech koncernów cukrowniczych: Krajowa Spółka Cukrowa S.A. (7 cukrowni), Südzucker Polska S.A. (5), Pfeiffer&Langen Polska (4) oraz Nordzucker Polska S.A. (2). Por. P. Szajner, Stan przemysłu cukrowniczego, Rynek cukru. Stan i perspektywy, maj 2014, s W 2013 roku udział tytoniu i wyrobów tytoniowych w polskim eksporcie do państw UE-28 był aż czterokrotnie wyższy niż udział tych wyrobów w światowym eksporcie na te rynki, a wartość polskiego eksportu do tych państw była blisko ośmiokrotnie wyższa niż wartość importu z nich. 19 P. Chechelski, Wpływ procesów globalizacji na polski przemysł spożywczy, IERiGŻ-PIB, Warszawa W połowie 2014 roku na polskim rynku działały 4 korporacje transnarodowe, tj. British American Tobacco, Imperial Tobacco Group, Japan Tobacco Group i Philip Morris Polska, produkujące wyroby tytoniowe w sześciu zakładach. 21 Dla przykładu, import whisky w latach wzrósł z nieco ponad 6 mln euro do 100 mln euro. 22 Ł. Ambroziak, I. Szczepaniak, Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (4), op. cit. 50 Unia Europejska.pl Nr 1 (230) 2015