Ryszard Czarnecki Powstanie, pozostanie w mocy, zmiana treści oraz wygaśnięcie służebności gruntowej i osobistej. Palestra 13/4(136), 30-45

Transkrypt

1 Ryszard Czarnecki Powstanie, pozostanie w mocy, zmiana treści oraz wygaśnięcie służebności gruntowej i osobistej Palestra 13/4(136),

2 30 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) część pracy A leksandra M ogilnickiego o adw okaturze w byłym zaborze rosyjskim 4, p raca prof. S tanisław a Kasznicy (dra A. Łużyckiego) pt.: Polskie praw o adm inistracyjne. Pojęcia i instytucje zasadnicze, w ydane konspiracyjnie w form ie książkow ej w 1943/44, podręcznik S tanisław a Janczew skiego pt. P raw o handlow e, w ekslow e i czekowe (wydany w 1946 r. przez firm ę Trzaska, E vert i M ichalski ). Po w yzw oleniu firm a K sięgarnia W ydawnicza Trzaska, E w ert i M ichalski w znow iła działalność w ograniczonym zakresie, przede w szystkim sprzedaży zachow anych w m agazynie w ydaw nictw przedw ojennych. D ziałalność w ydaw niczą w Polsce Ludow ej przejęły zakłady uspołecznione. * Polskie W ydaw nictwo Praw nicze, działające konspiracyjnie w latach , godne jest w spom nienia jako jeden z w ielu przejaw ów ruchu oporu w P olsce, któ ry zasięgiem sw ym obejm ow ał niem al w szystkie dziedziny życia zbiorowego. W podziem nych poczynaniach Polskiego W ydaw nictw a Praw niczego udział wzięli profesorow ie praw a, sędziowie, p ro k urato rzy i adw okaci, zjednoczeni w niezachw ianej w ierze w zwycięstwo nad hitlerow ską Rzeszą i pow odow ani w spólną troską o k u ltu rę praw n ą w w yzw olonej ojczyźnie. * C zęść p r a c y A le k s a n d r a M o g iln ic k ie g o o a d w o k a tu r z e z o s ta ła p rz e k a z a n a a u to r o w i p rz e z S ta n is ła w a J a n c z e w s k ie g o. RYSZARD CZARNECKI Powstanie, pozostanie w mocy, zmiana treści oraz wygaśnięcie służebności gruntowej i osobistej 1 I. P O W S T A N IE S Ł U Ż E B N O Ś C I G R U N T O W E J 1. Służebność gruntow a (art. 285 k.c.) może pow stać na mocy umowy, czynności p raw nej jednostronnej, w jednym w ypadku w drodze zasiedzenia, na podstaw ie orzeczenia sądowego, ugody sądow ej, a także decyzji organu adm inistracji* i Z a k re s a r t y k u ł u z o s ta ł z w ę ż o n y do k w e s tii u r e g u lo w a n ia s łu ż e b n o ś c i g ru n to w y c h i o so b is ty c h p rz e z p r z e p is y o g ó ln e, m. in. p rz e z p rz e p is y o g ó ln e p r a w rz e c z o w y c h o g ra n ic z o n y c h o ra z ptzez p rz e p is y p o z a k o d e k s o w e. J e ś li c h o d z i o te o s ta tn ie p rz e p is y, to b e z u ś w ia d o m ie n ia s o b ie z a w a r ty c h w n ic h u n o rm o w a ń s p o jrz e n ie n a s łu ż e b n o ś c i n ie je s t a n i ja s n e, a n i p e łn e. P r z e p is y a r t k.c. i a r t k.c. są p o w o ły w a n e w te k ś c ie w z a s a d z ie t y l k o d la z a z n a c z e n ia, że te ż r e g u lu ją d a n ą k w e s tię.

3 N r 4 (136) P o w s ta n ie o r a z w y g a ś m ę c ie s łu ż e b n o ś c i g r u n to w e j i o s o b is te j 3J N atom iast poza w ypadkiem zasiedzenia żadna służebność nie pow staje ex lege2. W szczególności żadna służebność nie w ypływ a ani z naturalnego położenia m iejsca, ani z obow iązków nałożonych przez praw o. Również służebności przew idziane w art. 145 i 151 k.c. nie pow stają ex lege. Te przepisy praw a sąsiedzkiego przew idują roszczenia o ustanow ienie służebności. N a mocy przepisów praw a sąsiedzkiego, ex lege istnieją tylko obowiązki i odpow iadające im upraw nienia, przy czym upraw nienia te mogą być uchylane przez służebności bierne. Z arów no służebności, których pow stanie przew idują przepisy p raw a sąsiedzkiego, jak i służebności bierne nie są w yłączane z reżym u służebności. Tzw. służebności legalne w cale nie is tn ie ją 3. Służebność gruntow a nie może już obecnie pow stać n a mocy jednostronnego ośw iadczenia w łaściciela co do obciążenia jednej ze swych nieruchom ości n a rzecz drugiej i konstytutyw nego w pisu do księgi w ieczystej. Zgodnie z zasadą p ra w a rzym skiego nemini res sua servit, art. 247 k.c. głosi, że ograniczone praw o rzeczowe w ygasa, jeżeli przejdzie na w łaściciela rzeczy obciążonej albo jeżeli ten, kom u praw o takie przysługuje, nabędzie w łasność rzeczy obciążonej. Otóż art. 187 pr. rzecz, zaw ierał w yjątek od pow ołanej zasady. P rzepis ten m iał na celu u ła t w ienie zbycia lub obciążenia nieruchom ości, której eksploatacja w ym aga częściowego korzystania z innej nieruchom ości. Poniew aż Państw o nie jest zainteresow a ne w sztucznym popieraniu obrotu nieruchom ościam i, przytoczony cel nie może być uznany za istotny. 4 A rt. 187 pr. rzecz, nie m iał społeczno-gospodarczego u zasadnienia i dlatego jego odpow iednik nie znalazł się w kodeksie cyw ilnym. 2. Co się tyczy ustanow ienia służebności gruntow ej n a podstaw ie um owy (art w zw iązku z art k.c.), to art k.c. w ypow iada zasadę, że służebność może być ustanow iona na rzecz w łaściciela nieruchom ości, tj. osoby fizycznej lub praw nej, w tym rów nież S k arb u P aństw a. Służebność przysługuje na rzecz całej nieruchom ości. Nie może być zatem ustanow ioną na rzecz udziału lub części udziału współw łaściciela nieruchom ości albo w spółspadkobiercy, w szczególności w ta k i sposób, by obciążała innego w spółw łaściciela albo w spółspadkobiercę. 5 U stanow ienie służebności nie zm ierza do utrzym ania istniejącego stan u p raw nego. Jeżeli więc nieruchom ość jest przedm iotem współwłasności, to ustanow ienie służebności na rzecz tej całej nieruchom ości nie stanow i czynności zachow aw czej (art. 209 k.c.).6 U stanow ienie służebności jest czynnością, k tó ra z reguły p rzekracza zakres zwykłego zarządu, i dlatego z reguły w ym aga zgody wszystkich w spółw łaścicieli (art. 199 k.c.), a w konsekw encji w szystkich w spółspadkobierców (art w zw iązku z art. 199 k.c.). 2 O d m ie n n ie : S. Cichosz, T. S za w lo w sk i: P r a w a rz e c z o w e o g ra n ic z o n e, C e n tr a l n e Z a o c z n e S tu d iu m N o w eg o P r a w a C y w iln e g o, R o d z in n e g o i O p ie k u ń c z e g o 1965,. zesz. 11, s in a c z e j n a t l e p r a w a rz e c z o w e g o S. Szer: N o w e p r a w o rz e c z o w e, D P P 1947, n r 5^ s P o r. J. W asilk o w sk i: Z a ry s p r a w a rz e c z o w e g o, 1963, s. 172, s P o r. S. B reyer: O rz e c z n ic tw o w s p r a w a c h o s łu ż e b n o ś c i g r u n to w e i in n e d o s tę p y ' d o n ie ru c h o m o ś c i, B M S 1963, n r 5, s. 43. O d m ie n n ie : o rz e cz. SW d la m. s t. W a rsz a w y z d n ia 8 lis to p a d a 1958 r. I I I C r 1525./58, B M S 1959, n r 4, s o ra z M. R a fac z -K rz y - żan o w sk a: S p o s trz e ż e n ia z p r a k ty k i n a d z w y c z a jn o r e w iz y jn e j n a o d c in k u s łu ż e b n o ś c i g ru n to w y c h, B M S 1961, n r 2, s W te j k w e s tii n ie tr a f n e j e s t o rz e cz. SN z d n ia 16 lu te g o 1963 r. I I I C R 195/62,. O S N C P 1964, p o z. 19 i O S ip K A 1964, poz. 30.

4 32 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) Na tle konstrukcji ustaw y (art. 128 k.c. oraz art. 233 k.c.) służebność może być ustanow iona rów nież na rzecz państw ow ej osoby praw nej (np. przedsiębiorstw a państwowego), k tóra w ykonuje w im ieniu w łasnym względem zarządzanej przez nią części m ienia ogólnonarodowego, będącego nieruchom ością, u p raw nienia p łynące z w łasności państw ow ej, oraz na rzecz użytkow nika wieczystego g ru n tu sta nowiącego w łasność p ań stw o w ą.7 W charakterze w yjątku od zasady, że służebność może być ustanow iona na rzecz w łaściciela nieruchom ości, art. 175 pr. rzecz, przew idyw ał, iż służebność może być ustanow iona także na rzecz każdoczesnego w łaściciela oznaczonego przedsiębiorstw a. W krótce po w ejściu w życie praw a rzeczowego podkreślano, że powołany przepis stanow i oryginalną koncepcję polskiego ustaw odaw cy8, pew ną in n o w ację.9 W m iarę jednak pogłębiania się przem ian społeczno-gospodarczych, poglądy co do przydatności art. 175 pr. rzecz, ulegały zm ianie. Otóż jeśli chodzi o przedsiębiorstw o państw owe, to potrzebom, które art. 175 pr. rzecz, m iał na względzie, m ożna uczynić zadość na podstaw ie art w zw iązku z art k.c., a ponadto na podstaw ie art. 4 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o zasadach i trybie w yw łaszczania nieruchom ości (Dz. U. z 1961 r. N r 18, poz. 94). Z art. 175 pr. rzecz, korzystałyby w ięc głów nie przedsiębiorstw a pryw atne. Z reszt ą w obecnych stosunkach przepis ten nie m iałby dla przedsiębiorstw pryw atnych praktycznego zn aczen ia10. A rt. 175 pr. rzecz, nie harm onizow ał zatem z istn iejącym i stosunkam i gospodarczym i i dlatego jego odpow iednik nie znalazł się w kodeksie cywilnym. Obecnie w yjątek od pow ołanej wyżej zasady norm uje m. in. «rt. 286 k.c. P or. też art. 146 k.c. Służebność obciąża nieruchom ość stanow iącą odrębny przedm iot w łasności (art k.c.) osoby fizycznej lub osoby praw nej, także S karbu Państw a, obciąża zatem całą nieruchom ość. Służebność nie może więc obciążyć udziału lub części udziału w spółw łaściciela nieruchom ości albo w spółspadkobiercy, w szczególności na rzecz innego w spółw łaściciela albo w spółspadkobiercy. Obciążenie nieruchom ości służebnością nie jest czynnością zachowawczą (art. 209 k.c.). O bciążenie to stanow i częściową alienację upraw nień, a w ięc rozporządzenie. Dlatego w ym aga ono zgody w szystkich współw łaścicieli (art. 199 k.c.), a w konsekw encji również w szystkich w spółspadkobierców (art w związku z art. 199 k.c.). Ponadto służebność może obciążyć u p raw n ien ia przew idziane w art k.c. oraz w ieczyste użytkow anie gruntu. * U stanow ienie służebności na podstaw ie um ow y może dojść do skutku także z zastrzeżeniem term inu albo pod w arunkiem (art w związku z art. 157 k.c.). Do pow ołania służebności do życia przez um owę w ystarcza, żeby stanow iące składnik tej um ow y ośw iadczenie w łaściciela nieruchom ości, k tóry u stan aw ia słu żebność, było złożone w form ie aktu notarialnego (art k.c.). Oświadczenie w łaściciela nieruchom ości, na rzecz którego następuje ustanow ienie służebności, może być złożone naw et w sposób dorozum iany (art. 60 k.c.). Jeżeli nieruchom ość obciążana służebnością m a urządzoną księgę w ieczystą, to w płynięcie do państw o wego b iu ra notarialnego, prow adzącego tę księgę, dokum entu w form ie aktu no " D a le j id z ie J. G o ław sk a: Z b y w a n ie, o b c ią ż a n ie i w y d z ie r ż a w ia n ie n ie ru c h o m o ś c i p a ń s tw o w y c h, P U G 1962, n r 12, s P o r. S. Szer: N o w e p ra w o rz e c z o w e, D P P 1947, n r 5, s. 15.» P o r. J. W as ilk o w s k i: P r a w a rz e c z o w e o g ra n ic z o n e, P N 1947, n r 9 10, s io P o r. J. W as ilk o w s k i: P r a w o rz e c z o w e w z a ry s ie, 1957, s. 229 o ra z Z a ry s p r a w a rz e c z o w e g o s

5 N r 4 (136) P o w s ta n ie o r a z w y g a ś n ię c ie s łu ż e b n o ś c i eruntotuej i o s o b is te } 33 tarialnego zaw ierającego oświadczenie w łaściciela nieruchom ości, który ustanaw ia służebność, zastępuje złożenie tego ośw iadczenia właścicielowi nieruchom ości, na rzecz którego dochodzi do ustanow ienia służebności (art pr. rzecz.). Służebność zostaje pow ołana do życia n a podstaw ie sam ej umowy. U m ow a m a chara k te r konstytutyw ny i z reguły w yw iera skutek rzeczowy (art w związku z art k.c.). W konsekw encji w pis do księgi w ieczystej m a znaczenie ty l ko d ek laraty w n e.11 Jeżeli osoba, która składa oświadczenie co do ustanow ienia służebności, nie jest w łaścicielem nieruchom ości, służebność pow staje jedynie w tedy, gdy nieruchomość ma urządzoną księgę wieczystą i zachodzą przesłanki przew idziane w art. 20 pr. rze cz Służebność gruntow a może być też ustanow iona na mocy czynności praw nej jednostronnej, m ianow icie przez testam ent, jeżeli spadkodaw ca obciąża n ieru chom ość w chodzącą w skład rozrządzanego m ajątk u n a rzecz innej nieruchom ości. 4. W ypadek nabycia służebności gruntow ej przez zasiedzenie norm uje art. 292 k.c. 5. Służebność gruntow a pow staje na podstaw ie orzeczenia sądowego w razie uw zględnienia roszczenia o ustanow ienie służebności, przysługującego stosownie do przepisów art. 145, 146 i 151 k.c. W postanow ieniu o zniesieniu w spółw łasności sąd może przy podziale gruntu obciążyć poszczególne części potrzebnym i służebnościam i (art k.c.). Źródłem pow stania służebności może być też postanow ienie działowe (art i 1035 w zw iązku z art k.c.). Nie jest w reszcie w yłączone pow stanie służebności w w yniku uw zględnienia roszczenia o zaw arcie um ow y przyrzeczonej o ustanow ienie służebności (art w związiku z art. 389 k.c.). P onadto służebność gruntow a pow staje na mocy ugody sądow ej (art. 223, k.p.c.). 6. W edług art. 4 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o zasadach i try b ie w yw łaszczania nieruchom ości w yw łaszczenie może polegać także n a ograniczeniu p ra w a własności. W ywłaszczenie przez ograniczenie praw a w łasności sprow adza się do obciążenia nieruchom ości (pozostającej nadal w e w ładaniu dotychczasow ego podmiotu) m. in. służebnością gruntow ą n a rzecz Państw a, organu adm inistracji, in sty tu cji państw ow ej lub przedsiębiorstw a państw ow ego.13 II. PO ZO STANIE W MOCY SŁU ŻEBN O ŚC I GRUNTOW EJ 1. U staw a przew iduje szereg sytuacji, w których w ygasają obciążenia n ie ru chomości. Jednakże pomim o nabycia pierw otnego nieruchom ości obciążonej, spełnienia się przesłanek rękojm i w iary publicznej ksiąg w ieczystych, dalej, upraw om ocnien ia się postanow ienia o przysądzeniu w łasności nieruchom ości obciążonej, w reszcie w yrażonej w niektórych ustaw ach zasady co do w ygaśnięcia obciążeń n ieru chom ości służebności gruntow e pozostają niekiedy w mocy. Li P o r. n p. o rz e c z. S N z d n ia 4 lip c a 1960 r. 1 C R 347/60, O S P ik A 1962, ptoz O SN 1962, p o z P o r. J. W asilk o w sk i: Z a ry s p r a w a rz e c z o w e g o, s P o r. W. Ramus: P r a w o w y w ła s z c z e n io w e K o m e n ta rz, w y d. II, 1965, s P a lestr a

6 34 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) 2. Otóż w charakterze w y jątk u od zasady, że nabycie pierw otne nieruchom ości obciążonej następnie w stanie w olnym od obciążenia (por. niżej p k t IV ust. 6), służebność gruntow a nie w ygasa, gdy w ynika to z przepisu ustaw y lub z istoty i fu n k cji danego sposobu nabycia w łasności. W szczególności służebność nie w y gasa w razie nabycia w łasności nieruchom ości obciążonej przez przem ilczenie oraz przez zasiedzenie. u 3. Pom im o spełnienia się przesłanek przew idzianych w art. 20 pr. rzecz, n a byw ca nieruchom ości nie m oże się zasłaniać rękojm ią w iary publicznej ksiąg w ieczystych w odniesieniu do nie ujaw nionej w księdze w ieczystej służebności gruntow ej, k tó ra została ustanow iona w zw iązku z przebudow ą ustroju rolnego lu b w zw iązku z w ykonaniem narodow ego p la n u gospodarczego, a tak że w odniesieniu do służebności drogowej (art. 145 k.c.) i służebności budynkow ej (art. 151 k.c.). Służebność gruntow a obciąża zawsze całą nieruchom ość. U trzym uje się więc w mocy w stosunku do w szystkich w spółw łaścicieli dopóty, dopóki utrzym uje się w mocy choćby w stosunku do jednego z tych w spółw łaścicieli. Dlatego też w razie nabycia n a w spółw łasność całej nieruchom ości obciążonej służebnością nie ujaw nioną w księdze w ieczystej, służebność utrzy m u je się w mocy na całej nieruchom ości, jeżeli choćby jeden z nabyw ców nie może się powołać n a rękojm ię w iary publicznej ksiąg w ieczystych. W w yp ad ku zaś nab y cia udziału w e w spółw łasności nieruchom ości obciążonej służebnością nie ujaw nioną w księdze w ieczystej, służebność ta utrzym uje się w mocy n a całej nieruchom ości, jeżeli w rękach zbyw cy pozostaje reszta udziału w e w spółw łasności tej nieruchom ości W charakterze w y jątk u od zasady w ypow iedzianej w art k.p.c. pozostaje w mocy służebność gruntow a zn ajd u jąca pełne pokrycie w cenie n a bycia (art k.p.c.), służebność, której przysługuje pierw szeństw o przed w szystkim i hipotekam i (art k.p.c.), dalej służebność, k tó ra w praw dzie nie czyni zadość żadnej z tych przesłanek, jednakże jest dla nieruchom ości w ładnącej konieczna, a nie obciąża w sposób istotny w artości nieruchom ości obciążonej (art k.p.c.), ponadto bez w zględu n a przesłanki, o których m owa służebność ustanow iona w zw iązku z przebudow ą ustroju rolnego lub w związku z w ykonaniem narodow ego planu gospodarczego, służebność drogowa i służebność budynkow a (art k.p.c.). 5. Pom im o w y rażen ia w niektórych ustaw ach zasady co do w ygaśnięcia obciążeń nieruchom ości, służebności gruntow e w w ielu w ypadkach pozostają w mocy. Otóż art. 18 dekretu Polskiego K om itetu W yzwolenia Narodowego z dnia 6 w rześnia 1944 r. o przeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13 z póżn. zm.) głosi, że nabyw ca otrzym uje od S karbu P ań stw a ziemię w stanie w olnym od ciężarów, przy czym odpow iedzialność S k arbu P ań stw a za dotychczasowe obdłużenie hipoteczne będzie uregulow ane odrębnym dekretem. Zgodnie z 8 rozporządzenia M inistra R olnictw a i R eform Rolnych z dnia 1 m arca 1945 r. w spraw ie w ykonania dekretu o przeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51 ze zm.), długi niehipotekow ane nie obciążają S karbu Państw a. Sąd N a j w yższy w uchw ale podjętej w składzie 7 sędziów z dnia 24 m arca 1962 r. 1 CO i* P o r. o rzecz. SN z d n ia 29 g ru d n ia 1967 r. III CR 59/67, O SN C P 1968, poz P o r. o rz e c z. S N z d n ia 4 lip c a 1960 r. 1 CR 347/60, O S P ik A 1962, poz. 70 i O SN 1962, po z C o d o u s ta n o w ie n ia s łu ż e b n o ś c i n a p o d s ta w ie u m o w y i ta k ie g o ż o b c ią ż e n ia s łu ż e b n o ś c ią w te d y, k ie d y n ie ru c h o m o ś ć s ta n o w i p rz e d m io t w s p ó łw ła s n o ś c i- p o r. w y ż e j p k t I u s t. 2.

7 N r 4 (136) P o w s ta n ie o ra z w y g a ś n ię c ie s łu ż e b n o ś c i g r u n to w e j i osobistej 35 1/62 (OSNCP 1963, poz. 29) w yjaśnił pow ołane przepisy w ten sposób, że S karbu P aństw a nie obciążają jedynie długi niehipotekow ane, a zatem obciążają go w szelkie praw a rzeczowe ujaw nione w księdze hipotecznej (gruntow ej), w tym rów nież służebności gruntow e ujaw nione w te j księdze. Jednakże w m yśl art. 1 u st. 2 dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o w pisyw aniu w księgach hipotecznych {gruntowych) praw a w łasności nieruchom ości przejętych na cele reform y rolnej {Dz. U. N r 39, poz. 233), przy w pisyw aniu w łasności na rzecz S karbu P aństw a, spośród służebności trw ający ch n ad al pozostają te, k tó re decyzją organ u adm in i strac ji zostały u trzym ane w mocy. Również w edług art. 5 dekretu z dnia 6 w rześnia 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictw ie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 49, poz. 279 ze zm.) oraz w edług art. 2 ust. 2 dekretu z dnia 5 w rześnia 1947 r. o przejściu na w łasność P ań stw a m ienia pozostałego po osobach przesiedlanych do ZSRR (Dz. U. N r 59, poz. 318; zm.: Dz. U. z 1949 r. N r 53, poz. 404), nieruchom ości S karbu P aństw a są obciążone tym i służebnościam i gruntow ym i, k tó re decyzją organu adm inistracji zostały utrzym ane w mocy. Por. też art. 6 ust. 3 dekretu z dnia 28 października 1947 r. o mocy praw nej ksiąg w ieczystych na obszarze Ziem Odzyskanych i b. W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 66, poz. 410).. Z art. 1 ust. 2 p k t 1 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o um orzeniu niektórych długów i ciężarów (Dz. U. N r 17, poz. 72) w ynika, że od dnia w ejścia w życie te j ustaw y w yłączone jest w wyżej w skazanych w ypadkach zapadnięcie decyzji co do utrzy m ania w mocy służebności gruntow ej. Pow ołana ustaw a nie w ym ienia dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o przejęciu na w łasność P aństw a nie pozostających w faktycznym w ładaniu w łaścicieli n ieru chom ości ziem skich położonych w niektórych pow iatach w ojew ództw a białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i krakow skiego (Dz. U. N r 46, poz. 339), a art. 2 ust. 1 tegoż dekretu głosi, że nieruchom ości objęte jego- dyspozycją są obciążone tym i służebnościam i gruntow ym i, które decyzją organu adm inistracji zostały u trzym ane w mocy. Pom inięcie w spom nianego w ypadku przez przepis art. 1 ust. 2 pkt 1 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. zdaje się być w ynikiem przeoczenia ustaw odaw cy. W istocie również i ten w ypadek podlega reżym ow i a art. 1 ust. 2 p k t 1 tej ustaw y. Ponadto w m yśl art. 1 ust. 2 p k t 2 i 3 cyt. w yżej ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. (Dz. TJ. N r 17, poz. 72) trw a ją nadal służebności gruntow e obciążające nieruchom ości przejęte n a w łasność P aństw a na podstaw ie dekretu z dnia 12 g ru d n ia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na w łasność S karbu P aństw a (Dz. U. N r 15, poz. 82) oraz służebności gruntow e w ym ienione w art. 5 ust. 1 dekretu z dn ia 24 kw ietnia 1952 r. o zniesieniu fun d acji (Dz. U. N r 25, poz. 172), tj. słu żebności na rzecz gospodarstw m ałorolnych i średniorolnych. Służebności gruntow e pozostają w mocy także w w ypadkach przew idzianych w innych przepisach. M ianow icie w edług art. 6 ust. 1 i 3 ustaw y z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na w łasność P aństw a podstaw ow ych gałęzi gospodarki narodow ej (Dz. U. N r 3, poz. 17) pozostają n ad al te służebności gruntow e, które w chw ili ich pow stan ia były gospodarczo uzasadnione. Zgodnie z 4 ust. 2 i 3 oraz 5 ust. 1 p kt 6 rozporządzenia Rady M inistró w z dnia 10 lutego 1951 r. w spraw ie przekazyw ania rolniczym spółdzielniom p ro d uk cy jn ym nieruchom ości rolnych stanow iących w łasność P aństw a (Dz. U.

8 36 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) N r 10, poz. 77), spółdzielnia produkcyjna przejm uje odpow iedzialność za niektóre służebności gruntow e obciążające nieruchom ość państw ow ą, a m ianow icie za słu żebności określone w decyzji o przekazaniu spółdzielni tej nieruchom ości do u ży t kow ania. ' j ( Stosownie do art. 15 ust. 1 dekretu z dnia 18 kw ietnia 1955 r. o uw łaszczeniu i o uregulow aniu innych sp raw zw iązanych z refo rm ą rolną i osadnictw em ro l nym (Dz. U. z 1959 r. N r 14, poz. 78), pozostają nadal służebności gruntow e obciążające gospodarstw a rolne (działki pracow nicze, rzem ieślnicze), które, jako opuszczone przez w łaścicieli przed w ejściem w życie dekretu, przeszły n a w łasność P aństw a. Z kolei, w m yśl art. 2 ust. 1 ustaw y z dnia 13 llpca 1957 r. o zm ianie dekretu z dnia 18 kw ietnia 1955 r. o uw łaszczeniu i o uregulow aniu innych spraw zw iązanych z reform ą rolną i osadnictw em rolnym (Dz. U. z 1961 r. N r 32, poz. 161) oraz w m yśl 2 rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 5 sierpnia 1961 r. w spraw ie opuszczonych gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 39, poz. 198), n ie ru chomości w ym ienione w tych przepisach a opuszczone przez właścicieli po dniu 28 k w ietn ia 1955 r. i n a tej podstaw ie p rzejęte n a w łasność P ań stw a są obciążone tym i służebnościam i gruntow ym i, k tó re decyzja organu ad m in istracji u trzy m ała w mocy.16 W edług art. 12 ust. 1 ustaw y z dnia 28 m a ja 1957 r. o sprzedaży przez P a ń stw o dom ów m ieszkalnych i działek budow lanych (Dz. U. N r 31, poz. 132), słu żebności gruntow e zostają utrzym ane w mocy w tedy, kiedy um ow a sprzedaży zaw iera ta k ie postanow ienie. Z art. 9 ust. 1 u staw y z dnia 25 lutego 1958 r. o uregulow aniu stan u p raw nego m ienia pozostającego pod zarządem państw ow ym (Dz. U. Nr. 11, poz. 37) w ynika, że pozostają n ad al służebności gruntow e obciążające sk ładn ik i m a ją t kow e przedsiębiorstw a przejętego na w łasność P aństw a. Służebności gruntow e trw a ją też n ad al stosow nie do niektórych przepisów w y danych bądź równocześnie, bądź też po w ejściu w życie ustaw y z dnia 12 m a r ca 1958 r. (Dz. U. N r 17, poz. 72). Otóż w edług art. 25 ustaw y z d n ia 12 m arca 1958 r. o zasadach i try b ie w y w łaszczenia nieruchom ości (Dz. U. z 1961 r. N r 18, poz. 94), pozostaje n ad al słu żebność gruntow a obciążająca nieruchom ość w yw łaszczoną, jeżeli pom iędzy u biegającym się o w yw łaszczenie a osobą, k tórej p rzysługuje służebność gruntow a, została zaw arta um owa zaw ierająca takie postanow ienie. Poza tym, w m yśl art. 22 ust. 1 p k t 1 pow ołanej ustaw y, nieruchom ość w yw łaszczoną obciążają te służebności gruntow e, które decyzja o w yw łaszczeniu utrzym ała w mocy. Por. też art. 32 ust. 1 tej ustaw y. Podobnie stanow i art. 9 ust. 1 i 3 ustaw y z dnia 12 m arca 1959 r. o sprzedaży państw ow ych nieruchom ości rolnych oraz o uporządkow aniu niektórych spraw zw iązanych z przeprow adzeniem reform y rolnej i osadnictw a rolnego (Dz. U. N r 17, poz. 71, zm.: Dz. U. z 1963 r. N r 28, poz. 168). M ianowicie nieruchom ości p rzejęte n a w łasność P aństw a są obciążone ty m i służebnościam i gruntow ym i, k tó re decyzją org an u adm in istracji zostały utrzym ane w mocy. Z godnie z art. 21 ustaw y z d n ia 22 m a ja 1958 r. o teren ach dla budow nictw a dom ów jednorodzinnych w m iastach i osiedlach (Dz. U. N r 31, poz. 138; zm.: Dz. U. z 1961 r. N r 7, poz. 47 i N r 32, poz. 159), trw a ją nadal n a gruncie słu 1«P or. J. Paliw oda: R ola a k tu a d m in is tr a c y jn e g o w k s z ta łto w a n iu s to su n k ó w w ła s n o ściow y ch w ro ln ictw ie, 1965, s

9 N r 4 (136) P o w s ta n ie o r a z w y g a ś n ię c ie s łu ż e b n o ś c i g r u n to w e j i o s o b is te j 37 żebności gruntow e obciążające nieruchom ości objęte podziałem, jeżeli organu adm inistracji nie stanow i inaczej. decyzja Stosow nie do art k.c. oraz art k.c. w zw iązku 6 rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 28 listopada 1964 r. w spraw ie przenoszenia w łasności nieruchom ości rolnych, znoszenia w spółw łasności takich nieruchom ości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 45, poz. 304), pozostają nadal służebności gruntow e obciążające nieruchom ość, k tóra jako nadw yżka obszaru została p rzejęta n a w łasność P aństw a. W edług art. 9 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o scalaniu i w ym ianie gruntów (Dz. U. Nr 3, poz. 13), na gruntach poddanych scaleniu lub w ym ianie pozostają te służebności gruntow e, o których nie w spom ina decyzja o zatw ierdzeniu p ro jektu scalenia lub w ym iany. Por. też art. 4 ust. 3 ustaw y z dnia 17 lutego 1960 r o u tracie mocy praw nej niektórych ksiąg w ieczystych (Dz. U. N r 11, poz. 67). A rtykuł 11 ust. 1 p k t 1 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o przym usow ym w y kupie nieruchom ości wchodzących w skład gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 3, poz. 14) oraz art. 16 w zw iązku z art. 18 ust. 1 ustaw y z tej sam ej daty o re n tach i innych św iadczeniach dla rolników przekazujących nieruchom ości rolne na w łasność P aństw a (Dz. U. N r 3, poz. 15) głoszą, że nieruchom ości objęte dyspozycją w spom nianych przepisów, po ich przejściu na w łasność P aństw a, są obciążone tym i służebnościam i gruntow ym i, które decyzją organu adm inistracji zostały utrzym ane w mocy. III. Z M IA N A TREŚCI SŁ U Ż E B N O ŚC I G R U N TO W EJ Do zm iany treści służebności gruntow ej może dojść na podstaw ie um owy, orzeczenia sądowego i decyzji organu adm inistracji. N atom iast ze w zględu na zasadę w yrażoną w art. 247 k.c. oraz ze w zględu na b rak w kodeksie cyw ilnym odpow iednika art. 187 pr. rzecz, źródłem zm iany treści służebności gruntow ej nie może już być jednostronne oświadczenie w łaściciela nieruchom ości w ładnącej i obciążonej. W edług art k.c., do zm iany treści służebności gruntow ej potrzebna jest um ow a pom iędzy w łaścicielem nieruchom ości w ładnącej a w łaścicielem nieruchom ości obciążonej. Umowa nie w ym aga form y szczególnej. Jeżeli jednak służebność jest ujaw niona w księdze w ieczystej, wchodzi w rachubę art. 20 pr. o ks. wiecz. Zm iana treści służebności następuje na mocy umowy, a jeżeli służebność jest ujaw niona w księdze w ieczystej w w yniku w pisu zm iany do te j księgi (art. 115 pr. rzecz.). Zm ianę treści służebności gruntow ej w skutek orzeczenia sądowego norm ują art i 291 k.c. W szeregu w ypadków, do zm iany treści służebności gruntow ej dochodzi na podstaw ie decyzji organu adm inistracji. Ju ż decyzja o utrzym aniu w mocy słu żebności jako niezbędnej może m ieścić w sobie zm ianę treści tej służebności. W szczególności w edług art. 1 ust. 3 dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o w pisyw aniu w księgach hipotecznych (gruntowych) praw a w łasności nieruchom ości przejętych na cele reform y rolnej (Dz. U. N r 39, poz. 233), treść utrzym anej w mocy służebności gruntow ej m ogła być zm ieniona decyzją.organu ad m in istracji stosownie do potrzeb nowo utw orzonego gospodarstwa. Z kolei w m yśl art. 6 ust. 3 dekretu z dnia 28 października 1947 r. o mocy praw nej ksiąg w ieczystych na obszarze Ziem O dzyskanych i b. W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 66, poz.

10 38 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) 410), granice treści utrzym anej w mocy służebności gruntow ej u stalała decyzja o r ganu adm inistracji. P or. też art. 2 ust. 3 tego dekretu. Z art. 1 ust. 2 p k t 1 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o um orzeniu niektórych długów i ciężarów (Dz. U. N r 17, poz. 72) w ynika, że od dnia w ejścia w życie tej ustaw y w yłączone je st w w yżej w skazanych w ypadkach zapadnięcie decyzji co do zm iany treści służebności gruntow ej. W edług art. 4 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o zasadach i try b ie w yw łaszczania nieruchom ości (Dz. U. z 1961 r. N r 18, poz. 94), w yw łaszczenie może polegać m. in. n a ograniczeniu innego niż w łasność p raw a rzeczowego n a nieruchomości. W ywłaszczenie przez ograniczenie praw a rzeczowego ograniczonego je st skierow ane nie przeciw ko w łaścicielow i nieruchom ości, lecz przeciw ko osobie, k tó rej to praw o przysługuje. Jeśli chodzi o służebność gruntow ą, to w spom niane w y w łaszczenie polega n a zm ianie treści służebności w celu zw ężenia te j treści. W m yśl a rt. 21 ust. 2 ustaw y z dnia 22 m a ja 1958 r. o terenach dla budow nictw a domów jednorodzinnych w m iastach i osiedlach (Dz. U. N r 31, poz. 138; zm.: Dz. U. z 1961 r. N r 7, poz. 47 i N r 32, poz. 159), sposób w ykorzystyw ania służebności gruntow ej może być zm ieniony decyzją organu adm inistracji. Z reguły, sku tk iem ostatecznej decyzji organu ad m in istracji jest k o n stytu ty w n a zm iana treści służebności także w tedy, gdy służebność jest ujaw niona w k siędze w ieczystej; wówczas w pis zm iany m a tylko ch arak ter deklaratyw ny, chociaż przepisy szczególne mogą stanow ić inaczej. IV. W T G A S N IĘ C IE S Ł U Ż E B N O Ś C I G R U N T O W E J 1. W ygaśnięcie służebności gruntow ej następ u je w razie upływ u term in u końcowego lub spełnienia się w aru n k u rozw iązującego, w w ypadku zrzeczenia się słu żebności przez w łaściciela nieruchom ości w ładnącej, wobec przejścia służebności n a w łaściciela nieruchom ości obciążonej lub nabycia nieruchom ości obciążonej przez w łaściciela nieruchom ości w ładnącej, w w ypadku niew ykonyw ania służebności, w zasadzie jeżeli doszło do n abycia pierw otnego nieruchom ości obciążonej, z reguły w sk utek uzasadnionego pow ołania się n a rękojm ię w iary publicznej ksiąg w ieczystych, z reguły w w yniku egzekucji z nieruchom ości obciążonej, na podstaw ie orzeczenia sądowego, na mocy sam ej ustaw y (ex lege), stosow n ie do decyzji organu adm inistracji. W edług 4 ust. 2 i 3 rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 10 lutego 1951 r. w spraw ie przekazyw ania rolniczym spółdzielniom produkcyjnym nieruchom ości rolnych stanow iących w łasność P ań stw a (Dz. U. N r 10, poz. 77), spółdzielnia p ro duk cy jn a nie p rzejm u je odpow iedzialności za niektóre służebności gruntow e obciążające nieruchom ość państw ow ą przekazaną spółdzielni do użytkow ania. Treść tego przepisu nie daje w ystarczającej podstaw y do uznania, że w ygasły służebności za k tóre spółdzielnia nie przejęła odpowiedzialności. Rozważany przepis m a n a w zględzie jedynie sw oiste zaw ieszenie w ykonyw ania tych służebności. 2. W w ypadku gdy służebność została pow ołana do życia przez um ow ę zaw ierającą postanow ienie co do term in u końcowego albo w aru n k u rozw iązującego, n a d e j ście term inu albo spełnienia się w arunku pow oduje w ygaśnięcie służebności. To w ygaśnięcie ipso iure, nie jest objęte dyspozycją art pr. rzecz. W ygasa w ięc także służebność ujaw niona w księdze w ieczystej. W ykreślenie (por. jednak art. 28 pr. o ks. wiecz.) m a ch a rak te r tylko d ek laratyw n y P or. J. W asilkow ski: Z arys p ra w a rzeczow e g o, s. 146.

11 N r 4 (136) Powstanie oraz wygaśnięcie służebności gruntowe} i osobistej Stosow nie do art. 246 k.c. zrzeczenie się służebności gruntow ej przez w łaściciela nieruchom ości w ładnącej spraw ia, że praw o to w ygasa. W spom niane zrzeczenie się jest czynnością p raw n ą jednostronną. W ygaśnięcie służebności następ u je n a podstaw ie zrzeczenia się złożonego w łaścicielow i nieruchom ości obciążonej. Sam o zrzeczenie się nie w ym aga form y szczególnej. Jeżeli jed nak służebność jest ujaw niona w księdze w ieczystej, to zrzeczenie się pow inno być zaw arte w dokum encie z podpisem notarialnie pośw iadczonym (art. 20 pr. o ks. wiecz.). W płynięcie takiego dokum entu do państw ow ego b iu ra notarialnego prow adzącego księgę w ieczystą zastępuje złożenie zrzeczenia się w łaścicielow i nieruchom ości obciążonej (art pr. rzecz.). Dopiero w ykreślenie służebności z księgi w ieczystej w yw ołuje sku tek konstytutyw ny (art pr. rzecz.). 4. Ze w zględu na zasadę w yrażoną w art. 247 k.c. i b rak w kodeksie cyw ilnym odpow iednika art. 187 pr. rzecz., służebność gruntow a w ygasa, jeżeli dochodzi do połączenia w jednej osobie służebności i w łasności nieruchom ości obciążonej. 5. W ygaśnięcia służebności w sk u tek niew ykonyw ania dotyczy art. 293 k.c. 6. W w ypadku nabycia pierw otnego nieruchom ości obciążonej, w łasność te j nieruchom ości przechodzi n a nabyw cę ze w zględu n a b rak n astępstw a p raw nego pom iędzy dotychczasow ym a now ym w łaścicielem w zasadzie w stanie w olnym od obciążeń. Tym sam ym służebność gruntow a w ygasa. Jednakże co do istotnych w y jątk ó w od te j zasady por. w yżej p k t II ust W m yśl art. 20 pr. rzecz, treść księgi w ieczystej rozstrzyga n a korzyść tego, k to nabyw a w łasność przez czynność p raw n ą w dobrej w ierze i pod tytułem odpłatnym od osoby, na rzecz k tó rej to p raw o było w pisane w księdze w ieczystej. Sform ułow anie art. 20 pr. rzecz, co do treści księgi w ieczystej" oznacza, że gdy w edług te j treści nabyw ane p raw o jest w olne od obciążeń, a zachodzą p rzesłanki ze w spom nianego przepisu, to nabycie praw a następuje bez obciążeń. Jeżeli w ięc nabyw ca uzyskuje w łasność nieruchom ości, k tó ra je st obciążona służebnością, ale to obciążenie nie zostało ujaw nione w księdze w ieczystej, to w razie spełnienia się przesłanek z art. 20 pr. rzecz, nabyw a w łasność nieruchom ości w olną od obciążenia służebnością. Skuteczne zatem pow ołanie się na rękojm ię w iary publicznej ksiąg w ieczystych prow adzi do w ygaśnięcia słu żebn o ści18 (co do w y jątków por. p k t II ust. 3). 8. A rtyk u ł k.p.c. w ypow iada zasadę, że w w yniku egzekucji z nieruchom ości obciążonej, m ianowicie z chw ilą upraw om ocnienia się postanow ienia o przysądzeniu własności, w ygasają ciążące na w spom nianej nieruchom ości te służebności gruntow e, które nie są ujaw nione w księdze w ieczystej lub p rzez złożenie dokum entu do zbioru dokum entów i które nie zostały zgłoszone najpóźniej na trzy dni przed rozpoczęciem licytacji, a spośród służebności ujaw nionych lub zgłoszonych te, k tó re nie zn ajd u ją pełnego pokrycia w cenie nabycia. W ygaśnięcie służebności stosownie do postanow ienia o przysądzeniu w łasności nie jest objęte dyspozycją art pr. rzecz. W ygasa w ięc tak że służebność ujaw n io na w księdze w ieczystej; w ykreślenie służebności z te j księgi m a jedynie ch a rak te r deklaratyw ny. i* T a k : W. P r ą d z y ń s k i: R ę k o jm ia w ia r y p u b lic z n e j k s ią g w ie c z y s ty c h, P N 1948, n r 9,10, s. 224; o rz e c z. S N z d n ia 4 lip c a 1960 r. 1 CR 347/60, O S P ik A 1962, p o z. 70 i O S N 1962, p o z. 126,; o rz e c z. SN z d n ia 29 g r u d n ia 1967 r. III CR 59/67, O S N C P 1968, p o z O d m ie n n ie : J. W itecki: O d p o w ie d z n a p y ta n ie p r a w n e, P ip 1948, n r 11, s ; A. S te lm a c h o w s k i: G lo sa d o o rz e c z. S N z d n ia 4 lip c a 1960 r. 1 CR 347/60, O S P ik A 1962, s ; A. S zpunar: U w ag i o r ę k o jm i w ia r y p u b lic z n e j k s ią g w ie c z y s ty c h, P ip 1963, n r 8 9, s

12 40 Ryszard Czarnecki N r 4 (136) 9. W ygaśnięcie służebności n a mocy orzeczenia sądowego przew idują też art i 2, 294 oraz 295 k.c. 10. Jeśli chodzi o w ygaśnięcie służebności gruntow ej ex lege lub w m yśl decyzji organu adm inistracji, to w edług art. 18 d ek retu Polskiego K om itetu W yzwolenia N arodowego z dnia 6 w rześnia 1944 r. o przeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. z 1945 r. N r 3, poz. 13) w związku z 8 rozporządzenia M inistra Rolnictwia i Reform Rolnych z dnia 1 m arca 1945 r. w spraw ie w ykonania dekretu o przeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. N r 10, poz. 51 ze zm.), ex lege w y gasły służebności gruntow e ciążące n a nieruchom ościach przejętych n a cele refo r m y rolnej, jeżeli nie były ujaw nione w księdze gruntow ej (hipotecznej). Z kolei, stosow nie do art. 1 ust. 2 dek retu z d nia 8 sierpnia 1946 r. o w pisyw aniu w księgach hipotecznych (gruntow ych) p raw a w łasności nieruchom ości p rzejętych na cele reform y rolnej (Dz. U. Nr 39, poz. 233), stosownie do art. 5 dekretu z dnia 6 w rześnia 1946 r. o u s tro ju ' rolnym i osadnictw ie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 49, poz. 279 ze zm.) w związku z art. 6 ust. 3 dekretu z dnia 28 października 1947 r. o mocy praw nej ksiąg w ieczystych na obszarze Ziem O dzyskanych i b. W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 66, poz. 410) oraz stosownie do art. 2 ust. 2 dekretu z dnia 5 w rześnia 1947 r. o przejściu n a w łasność P ań stw a m ienia pozostałego po osobach przesiedlonych do ZSRR (Dz. U. N r 59, poz. 318; zm.: Dz. U. z 1949 r. N r 53, poz. 404) w ygasły te służebności gruntow e obciążające nieruchom ości w y m ienione w pow ołanych przepisach, k tó re decyzją organu adm inistracji nie zostały utrzym ane w mocy, przy czym w edług art. 1 ust. 2 pkt 1 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o um orzeniu niektórych długów i ciężarów (Dz. U. N r 17, poz. 72), w e w szystkich tych w yżej w skazanych w ypadkach w ygaśnięcie służebności g ru n tow ych, co do których nie zapadły decyzje, nastąpiło ex lege najpóźniej z dniem w ejścia w życie w spom nianej ustaw y.19 Dotyczy to także sytuacji, k tórą m a na względzie art. 2 ust. 1 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o przejęciu na w łasność P ań stw a nie pozostających w faktycznym w ład aniu w łaścicieli nieruchom ości ziem skich położonych w niektórych pow iatach w ojew ództw a białostockiego, lubelskiego, rzeszow skiego i krakow skiego (Dz. U. N r 46, poz. 339). P onadto na podstaw ie art. 1 ust. 1 p kt 1 w zw iązku z art. 1 ust. 2 pk t 3 u sta w y z dnia 12 m arca 1958 r., ex lege w ygasły służebności gruntow e obciążające nieruchom ości ziem skie zniesionych fu nd acji poza służebnościam i w ym ienionym i w art. 5 ust. 1 dekretu z dnia 24 kw ietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji (Dz. U. N r 25, poz. 172). Zgodnie z art. 6 ust. 1 i 3 ustaw y z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na w ła sność P aństw a podstaw ow ych gałęzi gospodarki narodow ej (Dz. U. N r 3, poz. 17) w ygasły te służebności gruntow e, które zostały umorzone, jako gospodarczo nieuzasadnione. Stosownie do art. 2 ust. 1 ustaw y z dnia 20 m arca 1950 r. o przejęciu przez P aństw o dóbr m artw ej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw ro l nych i utw orzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. N r 9, poz. 87), ex lege w ygasły służebności gruntow e obciążające nieruchom ości ziem skie, które n a mocy tej u staw y przeszły ń a w łasność Państw a. i P o r. R. C zarn ec k i: G ło s w d y s k u s ji, S e s ja d w u d z ie s to le c ia S ą d u N a jw y ż s z e g o w P o ls c e L u d o w e j, 1967, s. 220.

13 N r 4 (136) Powstanie oraz wygaśnięcie służebności gruntowej i osobistej 41 W m yśl art. 2 ust. 1 ustaw y z dnia 13 lipca 1957 r. o zm ianie dekretu z dnia 18 kw ietnia 1955 r. o uwłaszczeniu i o uregulow aniu innych spraw zw iązanych z reform ą rolną i osadnictwem rolnym (Dz. U. z 1961 r. N r 32, poz. 161) oraz w m yśl 2 rozporządzenia Rady M inistrów z dnia 5 sierpnia 1961 r. w spraw ie opuszczonych gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 31, poz. 198), w ygasły służebności gruntow e obciążające nieruchom ości w ym ienione w tych przepisach a opuszczone przez w łaścicieli po dniu 28 k w ietn ia 1955 r., jeżeli nastąpiło przejęcie nieruchom ości na w łasność P aństw a, decyzją zaś organu adm inistracji służebności gru n to w e nie zostały u trzym ane w mocy. Z art. 12 ust. 1 ustaw y z dnia 28 m aja 1957 r. o sprzedaży przez P aństw o dom ów m ieszkalnych i działek budow lanych (Dz. U. N r 31, poz. 132) w ynika, że ex lege w ygasły te służebności gruntow e obciążające przedm iot sprzedaży, co do k tóry ch um ow a sprzedaży nie zaw iera odm iennego lub żadnego postanow ienia. Stosownie do art. 32 ust. 1 w związku z art. 22 ust. 1 p k t 1 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o zasadach i trybie w yw łaszczania nieruchom ości (Dz. U. z 1961 r. N r 18, poz. 94), z chw ilą ujaw nienia w księdze w ieczystej p raw a w łasności nieruchom ości w ywłaszczonej podlegają w ykreśleniu te w szystkie ciążące na niej służebności gruntow e, które decyzją o w yw łaszczeniu nie zostały utrzym ane w mocy. Ponadto w m yśl art. 4 pow ołanej ustaw y w yw łaszczenie może polegać m.in. n a całkow itym odjęciu innego niż w łasność p raw a rzeczowego na n ieru chomości. W ywłaszczenie przez odjęcie służebności gruntow ej jest skierow ane nie przeciw ko właścicielowi nieruchom ości, lecz przeciw ko osobie, której to praw o przysługuje.20 Zgodnie z art. 9 ust. 1 i 3 ustaw y z d nia 12 m arca 1958 r. o sprzedaży p ań stw ow ych nieruchom ości rolnych oraz uporządkow aniu niektórych sp raw zw iązanych z przeprow adzeniem reform y rolnej i osadnictw a rolnego (Dz. U. N r 17, poz. 71; zm.: Dz. U. z 1963 r. N r 28, poz. 168). w ygasły te służebności gruntow e obciążające nieruchom ości przejęte na w łasność Państw a, które decyzją organu ad m inistracji nie zostały utrzym ane w mocy. W m yśl art. 21 ust. 2 ustaw y z d nia 22 m aja 1958 r. o teren ach dla budow nictw a domów jednorodzinnych w m iastach i osiedlach (Dz. U. N r 31, poz. 138; zm.: Dz. U. z 1961 r. N r 7, poz. 47 i N r 32, poz. 159), w ygasły te służebności gru n to we, co do których ta k stanow i decyzja organu adm inistracji. W edług art. 9 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o scalaniu i w ym ianie g ru n tów (Dz. U. N r 3, poz. 13) w ygasły te służebności gruntow e obciążające grunty poddane scaleniu lub w ym ianie, które wyszczególnia decyzja o zatw ierdzeniu pro jek tu scalenia lub w ym iany. Z art. 11 ust. 1 p k t 1 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o przym usow ym w y kupie nieruchom ości wchodzących w skład gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 3, poz. 14) oraz z art. 16 w zw iązku z art. 18 ust. 1 ustaw y z tej sam ej daty o re n tach i innych świadczeniach dla rolników przekazujących nieruchom ości rolne na w łasność P aństw a (Dz. U. N r 3, poz. 15) w ynika, że w ygasły te służebności gruntow e obciążające nieruchom ości w ym ienione w tych przepisach, któ re p rzeszły na w łasność P aństw a, jeżeli decyzją organu adm inistracji nie zostały u trzy m ane w mocy. Z reguły spełnienie się przesłanek ustaw y albo zapadnięcie ostatecznej decyzji organu adm inistracji pociąga za sobą konstytutyw ne w ygaśnięcie służebności 20 P o r. W. Ram us: P r a w o w y w ła s z c z e n io w e K o m e n ta rz, s. 28.

14 42 Ryszard Czarnecki N r 4 (138) także w tedy, gdy służebność jest ujaw niona w księdze w ieczystej. Przepisy szczególne mogą jedn ak stanow ić inaczej. V. PO W ST A N IE S Ł U Ż E B N O ŚC I O SO B IST E J Służebność osobista (art. 296 k.c.) może pow stać n a mocy umowy, czynności p raw n ej jednostronnej, orzeczenia sądowego, ugody sądow ej, a także decyzji organu adm inistracji. K odeksow i cyw ilnem u nie jest już znana instytucja nabycia służebności przez zasiedzenie secundum tabulas. Dopuszczalność nabycia służebności osobistej przez zasiedzenie w edług innych przesłanek w yłącza art. 304 k.c. Służebność osobista nie pow staje też ex lege. 2. Jeżeli służebność osobista jest pow ołana do życia n a podstaw ie um owy, to najczęściej n a podstaw ie um ow y o dożywocie. W w ypadku takim upraw nienie w y pływ ające ze służebności stanow i składnik treści praw a 'dożywocia (art k.c.). 3. Do ustanow ienia służebności osobistej w w yniku czynności p raw nej jednostronnej, m ianow icie przez testam ent, odnosi się odpowiednio uw aga pod pkt I ust Pow stanie służebności osobistej n a mocy postanow ienia sądowego dopuszcza art. 146 k.c. Nie jest też w yłączone ustanow ienie tej służebności w w yniku uw zględnienia roszczenia o zaw arcie um ow y przyrzeczonej o ustanow ienie służebności (art w zw iązku z art. 389 k.c.). Por. też art k.c. przew idujący upraw nienie, do którego stosuje się odpow iednio przepisy o służebności m ieszkania. Ponadto służebność osobista pow staje n a mocy ugody sądowej (art. 223, k.p.c.). 5. D ecyzja organu ad m inistracji stanow i źródło pow stania służebności osobistej, m ianow icie m ieszkania, w w ypadku przew idzianym w art. 4 ust. 3 p k t 1 w zw iązku z art. 18 ust. 1 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o rentach i innych św iadczeniach dla rolników przekazujących nieruchom ości rolne na w łasność P ań stw a (Dz. U. N r 3, poz. 15). V I. PO Z O S T A N IE W M OCT SŁ U Ż E B N O ŚC I O SO BIST E J 1. Służebności osobiste, pomim o pow stania sytuacji, w których z reguły w y gasają obciążenia nieruchom ości, pozostają jed nak w mocy: w tedy kiedy n a byw ca nieruchom ości nie może zasłonić się rękojm ią w iary publicznej ksiąg w ieczystych, w k ilku w ypadkach pomim o upraw om ocnienia się postanow ienia o przy sądzeniu w łasności nieruchom ości obciążonej, w reszcie w kilku dalszych sytuacjach. 2. Chociaż zostają spełnione przesłanki z art. 20 pr. rzecz., nabyw ca n ie ru chomości nie m oże zasłonić się rękojm ią w iary publicznej ksiąg w ieczystych w odniesieniu do nie ujaw nionej w księdze w ieczystej służebności drogowej osobistej (art. 146 k.c.).

15 N r 4 (136) Powstanie oraz wygaśnięcie służebności gruntowe) i osobiste} Pom im o upraw om ocnienia się postanow ienia o przysądzeniu w łasności n ie ru chom ości obciążonej, pozostaje w m ocy służebność osobista znajdu jąca pełne pokrycie w cenie nabycia (art k.p.c.), służebność, której przysługuje p ierw szeństw o przed w szystkim i hipotekam i (art k.p.c.), bez w zględu zaś na przesłanki, o których mowa, służebność drogowa osobista (art p k t 3 k.p.c.). Co się tyczy w spom nianych wyżej dalszych sytuacji, to w m yśl art. 12 ust. 1 ustaw y z dnia 28 m aja 1957 r. o sprzedaży przez Państw o domów m ieszkalnych i działek budow lanych (Dz. U. N r 31, poz. 132) służebność osobista zostaje u trzy m ana w mocy w w ypadku, gdy um ow a sprzedaży zaw iera takie postanow ienie. Rów nież art. 25 oraz art. 22 ust. 1 p k t 1 ustaw y z dnia 12 m aroa 1958 r. o zasadach i trybie w yw łaszczania nieruchom ości (Dz. U. z 1961 r. N r 18, poz. 94> przew idują możność dalszego trw an ia służebności osobistych. Zgodnie z art. 21 ust. 1 ustaw y z dnia 22 m a ja 1958 r. o teren ach dla budow nictw a domów jednorodzinnych w m iastach i osiedlach (Dz. U. N r 31, poz. 138; zm.: Dz. U. z 1961 r. N r 7, poz. 47 i N r 32, poz. 159), służebności osobiste obciążające nieruchom ości objęte podziałem przechodzą n a działki, które otrzym ał w łaściciel w w yniku podziału. W reszcie art. 16 ust. 2 ustaw y z dnia 24 stycznia 1968 r. o scalaniu i w ym ianie gruntów (Dz. U. N r 3, poz. 13) głosi, że służebności osobiste w pisane do ksiąg w ieczystych przenosi się z gruntów poddanych scaleniu lub w ym ianie n a gru n ty w ydzielone w w yniku scalenia lub w ym iany. V II. Z M IA N A T R EŚC I SŁ U Ż E B N O ŚC I O SO B IST E J Z m iana treści służebności osobistej może nastąpić n a podstaw ie um ow y, orzeczenia sądow ego lub decyzji organu adm inistracji. Jeśli chodzi o zm ianę treści służebności n a mocy orzeczenia sądowego (art , 291 k.c.), to do zm iany treści służebności osobistej poza w ypadkiem zm iany treści służebności drogowej osobistej (art. 146 k.c.) nie stosuje się art k.c. w części dotyczącej potrzeby zm iany w yw ołanej podziałem nieruchomości w ładnącej. Ponadto ze w zględu na term inow y ch a rak te r służebności osobistej (art. 299 k.c.) w ynagrodzenie upraw nionego ze służebności (art. 297 w zw iązku z art. 291 k.c.) pow inno się w yrażać w artością uszczuplenia upraw nienia za krótszy okres niż przy służebności gruntow ej. Poza tym do zm iany treści służebności osobistej m a odpow iednie zastosowanie zarówno art k.c., jak i art. 291 k.c. Zm ianę treści służebności osobistej przew iduje art. 4 ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o zasadach i trybie w yw łaszczenia nieruchom ości (Dz. U. N r 18 z 1961 r., poz. 94). Do zm iany treści służebności może też dojść w w yniku podziału terenów dla budow nictw a, scalenia lub w ym iany. VII. W YGAŚNIĘCIE SŁU ŻEBN O ŚC I OSO BISTEJ 1. W ygaśnięcie służebności osobistej następ u je w razie upływ u term in u końcowego albo spełnienia się w arunku rozw iązującego, w w ypadku zrzeczenia się służebności przez upraw nionego, wobec nabycia nieruchom ości obciążonej przez upraw nionego, w w ypadku niew ykonyw ania służebności, w zasadzie w skutek uzasadnionego pow ołania się na rękojm ię w iary publicznej ksiąg w ieczystych, z reguły w w ypadku egzekucji z nieruchom ości obciążonej, n a podstaw ie orze

16 44 Ryszard Czarnecki Nr 4 (136) czenia sądowego, w skutek śm ierci upraw nionego, ex lege, stosownie do decyzji organu adm inistracji. W edług 4 ust. 2 rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 10 lutego 1951 r. w spraw ie przekazyw ania rolniczym spółdzielniom produkcyjnym nieruchom ości rolnych stanow iących w łasność P aństw a (Dz. U. N r 10, poz. 77), spółdzielnia p ro dukcyjna nie p rzejm u je odpowiedzialności za służebności osobiste obciążające n ieruchom ość państw ow ą przekazaną spółdzielni do użytkow ania. Treść pow ołanego przepisu nie daje w ystarczającej podstaw y do uznania, że służebności te w y gasły. P arag raf 4 ust. 2 m a na względzie jedynie sw oiste zaw ieszenie ich w y konyw ania. Do w ygaśnięcia służebności osobistej stosuje się odpow iednio art. 293 k.c. Co się tyczy w ygaśnięcia służebności osobistej na mocy orzeczenia sądowego, to art k.c. m a n a względzie podział nieruchom ości w ładnącej. Toteż na jego podstaw ie poza w ypadkiem służebności drogowej osobistej (art. 146 k.c.) nie może nastąpić w ygaśnięcie służebności osobistej. Z kolei treść art i 294 k.c. przem aw ia za stanow iskiem, że w edług przesłanek tych przepisów nie może być orzeczone w ygaśnięcie służebności m ieszkania. Poza tym do w ygaśnięcia służebności osobistej stosują się odpowiednio art , 294 i 295 k.c. Ponadto swoisty w ypadek w ygaśnięcia służebności osobistej na mocy orzeczenia sądowego p rzew iduje art. 303 k.c. Jeżeli zaś służebność m ieszkania stanow i składnik dożywocia, to w ygaśnięcie tej służebności następuje również w sytuacjach w skazanych w art. 913 i 914 k.c. Por. też art. 305 k.c. Co do w ygaśnięcia służebności w skutek śm ierci upraw nionego por. art. 299 k.c. 2. Jeśli chodzi o w ygaśnięcie służebności osobistej ex lege lub w myśl decyzji organu adm inistracji, to w edług art. 18 dekretu Polskiego K om itetu W yzwolenia Narodowego z dnia 6 w rześnia 1944 r. o przeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. z 1945 r. N r 3, poz. 13 ze zm.) w zw iązku z 8 rozporządzenia M inistra R olnictw a i R eform Rolnych z dnia 1 m arca 1945 r. w spraw ie w ykonania dekretu o p rzeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. N r 10, poz. 31 ze zm.) w ygasły ex lege służebności osobiste ciążące n a nieruchom ościach przejętych na cele reform y rolnej, jeżeli nie były ujaw nione w księdze gruntow ej (hipotecznej). W ygasły dalej służebności osobiste n aw et ujaw nione w księdze gruntow ej (hipotecznej), a obciążające nieruchom ości, których dotyczą następujące przepisy: art. 6 ust. 1 ustaw y z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na w łasność P aństw a podstaw owych gałęzi gospodarki narodow ej (Dz. U. N r 3, poz.17), art. 1 ust. 2 dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o w pisyw aniu w księgach hipotecznych (gruntow ych) praw a w łasności nieruchom ości p rzejętych na cele reform y rolnej (Dz. U. N r 39, poz. 233), art. 5 dekretu z dnia 6 w rześnia 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictw ie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 49, poz. 279 ze zm.) w związku z art. 6 ust. 3 dekretu z dnia 28 października 1947 r. o mocy praw nej ksiąg w ieczystych na obszarze Ziem O dzyskanych i b. W olnego M iasta G dańska (Dz. U. N r 66, poz. 410), art. 2 ust. 2 dekretu z dnia 5 w rześnia 1947 r. o przejęciu na w łasność P aństw a m ienia pozostałego po osobach przesiedlonych do ZSRR (Dz. U. N r 59, poz. 318 zm.: Dz. U. z 1949 r. N r 53, poz. 404), art. 2 ust. 1 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o przejęciu na w łasność P aństw a nie pozostających w fa k tycznym w ładaniu w łaścicieli nieruchom ości ziem skich, położonych w niektórych pow iatach w ojew ództw a białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i krak ow sk iego (Dz. U. N r 46, poz. 339), art. 2 ust. 1 ustaw y z dnia 20 m arca 1950 r. o prze-