DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE. Natalia Pieczyńska Joanna Nawrocka-Rohnka Magda Urban

Transkrypt

1 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE Natalia Pieczyńska Joanna Nawrocka-Rohnka Magda Urban

2 Redakcja: Magda Urban Korekta: Anna Roman, Przemysław Rybacki Skład: Beata Jagodzińska Rysunek na okładce: Berenika Gerda Urban, 6 lat Druk: Poznań 202

3 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE 3 SPIS TREŚCI WSTĘP HISTORIA I OBECNY STAN DOGOTERAPII DOGOTERAPIA Pojęcie dogoterapii Dogoterapeuta Odbiorcy działań Wybór psa do dogoterapii Rola psa w dogoterapii Dogoterapia na przykładzie pracy z dzieckiem autystycznym.. 7 DOGOAKTYWNOŚCI Pojęcie dogoaktywności Osoba prowadząca i odbiorcy działań Rola psa w dogoaktywnościach Dogoaktywności na przykładzie realizacji zajęć w ramach programu edukacyjnego Fundacji Mały Piesek Zuzi, zatytułowanego Bezpieczny-Pies-Przyjaciel PRZYGOTOWANIE PSA DO DOGOTERAPII I DOGOAKTYWNOŚCI.. 34 DOBROSTAN PSA W DOGOTERAPII I DOGOAKTYWNOŚCIACH BIBLIOGRAFIA

4 4 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE WSTĘP Terapia z udziałem psów to w Polsce stosunkowo nowa metoda wspomagania rozwoju osób niepełnosprawnych. W naszej świadomości i nomenklaturze językowej istnieje od 6 lat, lecz do tej pory nie udało się stworzyć dla niej definicji, która zostałaby zaakceptowana przez środowisko profesjonalistów zajmujących się terapią z udziałem psów. Na terenie Polski działają liczne organizacje, które różnie postrzegają jej założenia, standardy i znaczenie w terapii dziecka z niepełnosprawnością. W 2006 rok w Poznaniu powstała Fundacja na Rzecz Wspomagania Rehabilitacji i Szerzenia Wiedzy Kynologicznej Mały Piesek Zuzi. Zajmuje się ona prowadzeniem terapii z udziałem psów oraz przekazywaniem społeczeństwu wiedzy na temat tych czworonogów. Zajęcia odbywają się w Ośrodku Wspomagania Rehabilitacji i Terapii przy ul. Jarochowskiego 44 w Poznaniu i prowadzone są przez wykwalifikowanych terapeutów, mających wykształcenie kierunkowe oraz wieloletni staż pracy. Dodatkowo fundacja Mały Piesek Zuzi realizuje również program edukacji kynologicznej Bezpieczny-Pies-Przyjaciel na terenie poznańskich placówek oświatowych. Jego głównym celem jest nauczenie dzieci i młodzieży szanowania czworonogów, rozumienia ich natury i potrzeb. Program przewiduje przeprowadzenie godzinnego spotkania z udziałem psa, w którego trakcie dzieciom przekazywane są informacje dotyczące zachowań psów, ich zwyczajów i możliwości współpracy z człowiekiem. Jednocześnie jest to doskonała okazja do nabycia przez dzieci praktycznych umiejętności w postaci bezpiecznych zachowań w kontaktach z psami. Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie standardów pracy realizowanych przez fundację Mały Piesek Zuzi. HISTORIA I OBECNY STAN DOGOTERAPII Termin dogoterapia funkcjonuje w języku polskim od 996 roku i używany jest dla określenia ogółu działań prowadzonych z użyciem psa, służących poprawie funkcjonowania człowieka. Początki współpracy psa z człowiekiem giną w mrokach prehistorii, jednak bez wątpienia więź łącząca oba gatunki jest tak długa jak historia ludzkości. Najnowsze badania dotyczące udomowienia psa zachęcają naukowców do

5 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE 5 tworzenia śmiałych hipotez dotyczących początków współpracy ludzi i psów. Jedna z nich mówi o tym, że to w wyniku współpracy z psami gatunek Homo sapiens uzyskał przewagę nad innymi przedstawicielami wczesnych człowiekowatych, dzięki czemu zdobył dominującą pozycję na naszej planecie. Z badań przeprowadzonych na budapesztańskim uniwersytecie im. Loránda Eötvösa wiemy, że psy jako jedyne zwierzęta mają wrodzone predyspozycje do towarzyszenia ludziom, takie jak: skłonność do przebywania w pobliżu człowieka, zdolność naśladowania zachowań ludzi oraz odczytywania ich gestów wskazujących, a nawet kierunku wzroku. Dobroczynny wpływ psów na ludzi pojawia się w najstarszych ludzkich kulturach. Dla Sumerów psy były symbolem zdrowia i leczenia, a Persowie traktowali je jako byt równy człowiekowi i wprowadzali do obrządków związanych z umieraniem. W starożytnym Egipcie wierzono, że polizanie przez psa ludzkiej rany przyspieszało gojenie, a nawet przyczyniało się do wyleczenia choroby, będącej wynikiem skaleczenia 2. W miarę rozwoju cywilizacji symboliczna rola psa powoli przekształcała się w użytkową, choć już starożytni Grecy, wierząc, że psy mają niezwykłą moc, zapraszali je do polowań na niedźwiedzie, dziki i inne zwierzęta. Powierzali im również takie zadania, jak pilnowanie owiec czy stróżowanie 3. Na przestrzeni wieków powstało wiele legend, których bohaterami były psy. Jedna z nich zrodziła się we Francji i opowiada historię psa rasy greyhound o imieniu Guinefort, który na skutek pomyłki zginął z rąk swojego pana. Legenda głosi, że że po powrocie do domu właściciel Guineforta zobaczył psa umazanego krwią, stojącego przy kołysce dziecka. Mężczyzna zabił zwierzę, myśląc, że ten pożarł jego dziecko. Chwilę później ujrzał niemowlę śpiące spokojnie w kołysce i szczątki węża, którego pies zagryzł, ratując tym samym życie potomka swojego pana. Zrozumiawszy swój błąd, właściciel pochował zwłoki Guinforta w studni, którą obsadził dookoła sadzonkami drzew. Miejsce to w XIII wieku stało się celem pielgrzymek okolicznych mieszkańców, którzy przyprowadzali tam swoje chore dzieci, wierząc, że ma ono uzdrowicielską moc. Kult psa Guinforta przetrwał do początków XIX wieku 4. Pies towarzyszył człowiekowi od zawsze. W naszych kulturach miał najróżniejsze funkcje użytkowe, by w końcu znaleźć swoje miejsce również w terapii i działaniach mających na celu poprawę funkcjonowania człowieka. K. Filipczak, Pies w życiu i wierzeniach naszych przodków, Dwumiesięcznik ZKwP PIES nr (279) A.H. Fine, Handbook on Animal Assisted Therapy, Oxford 200, s. XV. 3 K. Bochowicz, Pies i dogoterapia historia, [w:] Dogoterapia. Terapia kontaktowa z udziałem psów: Założenia i wykorzystanie w pracy z osobami niepełnosprawnymi, red. N. Bekasiewicz, Warszawa 2003, s M. Czerwińska, Terapia z udziałem psa w kontekście historycznym i współczesnym, [w:] Terapia psychopedagogiczna z udziałem psa, red. M. Włodarczyk-Dudka, Ostróda 2006, s. 6.

6 6 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE Pierwsze wzmianki dotyczące terapeutycznego wykorzystania psów pochodzą z 792 roku, kiedy to w ośrodku dla osób chorych psychicznie York Retreat w Anglii używano kontaktu ze zwierzętami do zmniejszenia ilości twardych narkotyków przyjmowanych przez pacjentów. Informacje o socjalizacyjnych i terapeutycznych korzyściach płynących z kontaktu ze zwierzętami zaczęły się rozprzestrzeniać. Koniec XIX i początek XX wieku to czas, kiedy terapia z udziałem psa zaczyna się rozwijać. W 867 roku terapię z udziałem psów wprowadza ośrodek dla osób chorych na epilepsję w Bethel w Niemczech, w 99 roku Szpital Świętej Elżbiety w Waszyngtonie. Kolejnym krokiem milowym w rozwoju dogoterapii jest artykuł Jamesa H.S. Bossarda zatytułowany Zdrowie psychiczne właścicieli psów. Praca zamieszczona w 944 roku w magazynie Mental Hygiene traktowała o korzyściach terapeutycznych, płynących z posiadania zwierzęcia. Publikacja Bossarda wywołała spore zainteresowanie dogoterapią. Od początku lat sześćdziesiątych odnotowywano wzrastającą liczbę profesjonalnych terapeutów, którzy w kontakcie ze zwierzętami zaczęli dostrzegać liczne korzyści dla swoich pacjentów. Za najbardziej znaczące wydarzenia w historii dzisiejszej dogoterapii uznać należy dwie publikacje: dr. Borisa Levinsona: Pet-Oriented Child Psychotherapy z 969 roku i Pets and Human Development z 972 roku. Ten amerykański psycholog dziecięcy, zwany jest często w polskiej literaturze ojcem dogoterapii, choć wprowadzenie przez niego psa do terapii było wynikiem przypadku. Swe obserwacje Levinson rozpoczął w 953 roku, kiedy to po raz pierwszy przyjechał do niego młody pacjent i w gabinecie spotkał się z Jinglesem - psem swojego terapeuty. Jingles pomógł swojemu panu nawiązać kontakt z dzieckiem i zbudować więź zaufania, dzięki której całość terapii przebiegła szybciej i efektywniej. Wówczas psycholog dostrzegł, jak duży wpływ mają zwierzęta na ludzi, i rozpoczął badanie tej fascynującej relacji. Swoje obserwacje płynące z pierwszego spotkania Jingles a z młodym pacjentem opisał w 964 roku w artykule zatytułowanym The dog as a co- -therapist. Działania doktora Levinsona zaowocowały wieloma cennymi hipotezami, które dały solidne podstawy do dalszego rozwoju tej alternatywnej metody wspomagania rehabilitacji i terapii. Wśród jego kluczowych stwierdzeń wymienić można to, że opiekowanie się zwierzęciem w okresie dziecięcym wspomaga rozwój emocjonalny i wpływa na rodzaj postaw prezentowanych w stosunku do ludzi, czy też to, że przebywanie w obecności zwierząt podnosi J. Otto, Dogoterapia w terapii autyzmu, [w:] Wybrane formy terapii i rehabilitacji osób z autyzmem, red. E. Pisula, D. Danielewicz, Kraków 200, s. 83.

7 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE 7 poziom poczucia bezpieczeństwa u ludzi. Działania psychologa związane ze zwierzętami często spotykały się z cynicznym podejściem kolegów po fachu, a nawet ich sprzeciwem. Trzeba jednak podkreślić, że doktor Levinson konsekwentnie bronił stanowiska, że pies nie jest lekiem na wszystko i nie wyleczy pacjenta z towarzyszących mu dolegliwości, lecz może skutecznie pomóc w procesie jego rehabilitacji. Obecnie najobszerniejszym źródłem wiedzy z zakresu wykorzystania psa w terapii jest doświadczenie organizacji Delta Society. Misją tej amerykańskiej fundacji, założonej w 977 roku przez Michaela McCulocha, jest promowanie właściwych relacji między zwierzętami i ludźmi, które mają pomóc ludziom w polepszeniu ich zdrowia i jakości życia oraz zwiększeniu ich niezależności. Jest to bez wątpienia najbardziej rzetelna i profesjonalna z powstałych do tej pory organizacji, która prowadzi ciągłe badania i wyznacza racjonalne standardy w pracy dogoterapeutycznej. W Polsce terminu dogoterapia po raz pierwszy użyła Maria Czerwińska w 996 roku podczas konferencji prasowej zorganizowanej z okazji Światowego Dnia Zwierząt. Pojęciem tym nazwała swoje doświadczenia z interakcji pomiędzy psami i dziećmi, które miały miejsce najpierw na planie filmu Widzę, a następnie na oddziałach polskich szpitali. Dogoterapia, w ujęciu autorki, to, najprościej mówiąc, dobro, jakie psy dają dzieciom. Chcąc poszerzać zakres swoich działań, Maria Czerwińska założyła fundację CZE-NE-KA. Kolejne lata przyniosły rozkwit dogoterapii w Polsce. W 2002 roku powstały kolejne fundacje, takie jak Przyjaciel w Warszawie i Dogtor w Trójmieście; w 2003: Ama Canem i Cane Pro Humano, i rok później Właśnie Tak! w Bydgoszczy. W związku z tym, że liczba jednostek działających w zakresie dogoterapii bardzo szybko rosła, powstała potrzeba stworzenia kanonu pracy, który obowiązywałby wszystkich dogoterapeutów. Powołano więc do życia Polski Związek Dogoterapii, w którego skład weszli przedstawiciele poszczególnych organizacji pozarządowych. Polski Związek Dogoterapii miał być w zamyśle organizacją parasolową, zrzeszającą fundacje, stowarzyszenia i osoby prywatne, które chciały się zająć dogoterapią w sposób profesjonalny i usystematyzowany. W tym celu utworzono system certyfikacji i przetłumaczono standardy zagraniczne, jednak zanim PZD faktycznie rozpoczął swoją działalność, doszło wśród jego członków do rozłamu. W wyniku nieporozumień organizacja ta nigdy nie rozpoczęła działalności. L. Urichuk, D. Anderson, Improving Mental Health Through Animal-Assisted Therapy, Canada 2003, s

8 8 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE W drugiej połowie pierwszej dekady XXI wieku powstaje wiele nowych organizacji, których celem jest praca z psami na rzecz osób potrzebujących. W roku 2006 powstają w Warszawie Pies dla Stasia i Razem Łatwiej oraz Mały Piesek Zuzi w Poznaniu. Organizacje te założyły osoby, które poprzednio pracowały w innych fundacjach, jednak z różnych przyczyn postanowiły działać na własną rękę. W tym samym roku powołano do życia Polskie Towarzystwo Kynoterapeutyczne, wprowadzając tym samym do obiegu termin kynoterapia, stanowiący alternatywę dla rzekomo niepoprawnej merytorycznie dogoterapii. Polskie Towarzystwo Kynoterapeutyczne jako cel swojego działania wyznaczyło objęcie opieką merytoryczną organizacji i osób działających w obrębie kynoterapii oraz stworzenie standardów pracy. Dzięki staraniom jego członków lipca 200 roku doszło do wpisania pod numerem zawodu kynoterapeuta (dogoterapeuta) do Klasyfikacji Zawodów i Specjalności na Potrzeby Rynku Pracy, prowadzonej przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. W związku z tym, że w Polsce nie udało się dotychczas utworzyć jednej organizacji parasolowej dla dogoterapeutów, trudno jest jednoznacznie określić, ile jednostek zajmuje się prowadzeniem zajęć z udziałem psa. Na podstawie danych zawartych na jednym z portali internetowych można uznać, że jest ich ponad 00. Są wśród nich nie tylko fundacje i stowarzyszenia, ale także firmy oraz osoby prywatne. DOGOTERAPIA Wiele organizacji upatruje przyczyn niezgody środowiska dogoterapeutów w braku jednakowych standardów pracy, które obowiązywałby wszystkie osoby zajmujące się tą działalnością. Jest to jak najbardziej trafna ocena, jednak pojęcie standardu jest tutaj zbyt ogólne i nie pozwala na doprecyzowanie nieporozumień. W dalszej części opisane zostaną główne kwestie, które w tym środowisku budzą największe wątpliwości. Pojęcie dogoterapii Animal Assisted Therapy, czyli Terapia z Udziałem Zwierząt, to termin, który wprowadziła Delta Society i zdefiniowała następująco: data wejścia:

9 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE 9 AAT to celowa interwencja, w której zwierzę, spełniające określone kryteria, stanowi integralną część procesu terapii. AAT jest nadzorowane i/lub wykonywane przez wykwalifikowanego specjalistę służb medycznych i społecznych, w obszarze jego profesji. Celem AAT jest wspomaganie poprawy pacjentów w zakresie funkcjonowania fizycznego, społecznego, emocjonalnego i/lub poznawczego. AAT może być przeprowadzana w różnych warunkach, zarówno podczas zajęć indywidualnych, jak i grupowych. Ten proces wymaga prowadzenia dokumentacji i ewaluacji. Co ważne, Delta Society podkreśla, że AAT powinno być prowadzone przez odpowiednio przygotowanego specjalistę w zakresie jego regularnej praktyki oraz powinno dążyć do osiągnięcia założonych, mierzalnych celów 2. Tak zdefiniowany obszar działań nie budzi żadnych wątpliwości. Oczywiste jest również to, że terapię z udziałem psa traktować należy jako zorganizowane działanie, podlegające wszystkim obostrzeniom związanym z daną formą terapii. Ponadto Delta Society wyróżnia drugi obszar działań, w którym odnaleźć się mogą właściciele psów nieposiadający wykształcenia kierunkowego, którzy chcą pracować na rzecz poprawy jakości życia innych osób. Nazywa go Animal Assisted Activities, czyli aktywności z udziałem zwierząt, i definiuje go następująco: AAA stwarzają możliwość czerpania korzyści motywacyjnych, edukacyjnych i/lub terapeutycznych, które podnoszą jakość życia. AAA mogą być przeprowadzane w różnych okolicznościach przez specjalnie wyszkolonych profesjonalistów, specjalistów niższego stopnia i/lub wolontariuszy w towarzystwie zwierząt, które spełniają określone kryteria 3. Również ta definicja rzuca wiele światła na rodzaj działań data wejścia: : AAT is a goal-directed intervention in which an animal that meets specific criteria is an integral part of the treatment process. AAT is directed and/or delivered by a health/human service professional with specialized expertise, and within the scope of practice of his/her profession. AAT is designed to promote improvement in human physical, social, emotional, and/or cognitive functioning cognitive functioning refers to thinking and intellectual skills]. AAT is provided in a variety of settings and may be group or individual in nature. This process is documented and evaluated. 2 L. Urichuk, D. Anderson, op.cit, s data wejścia: : AAA provides opportunities for motivational, educational, recreational, and/or therapeutic benefits to enhancequality of life. AAA are delivered in a variety of environments by specially trained professionals, paraprofessionals, and/or volunteers, in association with animals that meet specific criteria.

10 0 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE podejmowanych w ramach AAA. Wiemy, że są to okazjonalne spotkania z psami, które nie wymagają szczegółowego planowania i ewaluacji oraz mogą być prowadzone zarówno przez specjalistę, jak i osobę bez przygotowania zawodowego. Przedstawiciele Delta Society bardzo dbają o wyraźne oddzielanie AAT od AAA, ponieważ istnieją duże różnice pomiędzy tymi obszarami działań w kwestiach związanych z potencjalnymi beneficjentami oraz profesjonalizmem świadczonych usług. W tabeli znajduje się zestawienie różnic pomiędzy AAT i AAA według Delta Society : AAT Znaczący element terapii dla osób niepełnosprawnych fizycznie, społecznie, emocjonalnie lub intelektualnie. Określone cele dla każdych zajęć. Indywidualny plan terapii dla każdego pacjenta. Sporządzanie dokumentacji po każdych zajęciach. Zajęcia są zaplanowane, zazwyczaj odbywają się regularnie. Długość zajęć jest dostosowana do potrzeb pacjenta. AAA Okazjonalne aktywności, w które angażowane są zwierzęta odwiedzające ludzi. Brak konkretnych celów terapii. Jedno ćwiczenie może być wykonywane z wieloma osobami. Szczegółowy opis przebiegu zajęć jest niepotrzebny. Przebieg zajęć jest spontaniczny. Długość zajęć jest dowolna. Podsumowując, praktyki amerykańskie wskazują na dwa możliwe obszary pracy z psem na rzecz osób potrzebujących: Animal Assisted Therapy oraz Animal Assisted Activities. AAT rozumiane jest jako celowe, zorganizowane i zaplanowane działanie, prowadzone przez specjalistę z danej dziedziny, mające jasno sprecyzowane i ewaluowane cele oraz prowadzone indywidualnie. Głównym celem jest tutaj wspomaganie poprawy funkcjonowania fizycznego, społecznego, emocjonalnego i/lub poznawczego. AAA natomiast to forma spontanicznego kontaktu z psem, prowadzona przez specjalistę, jak również osobę bez wykształcenia kierunkowego, data wejścia:

11 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE niewymagająca szczegółowego planowania. Jej celem jest poprawa jakości życia i dostarczanie radości z obcowania z czworonogiem. W Polsce rozdział tych działań wydaje się nieco bardziej skomplikowany. Głównym problemem jest samo pojęcie dogoterapii. W związku z tym, że jest to zlepek dwóch słów: dogo, z języka angielskiego oznaczające pies, oraz terapia, automatycznie nasuwa się na myśl niepełnosprawność i praca w tym obszarze. Tak rozumiana dogoterapia zakłada, że jest to zorganizowany i zaplanowany proces, mający na celu poprawę funkcjonowania podopiecznego w określonym, zaburzonym obszarze rozwojowym. Działania dogoterapeutyczne powinny zatem mieć z góry określony cel, podlegający wnikliwej ewaluacji, i być prowadzone przez wykwalifikowanego specjalistę przy użyciu określonych metod pracy. Gdyby na tym poprzestać, można by uznać, że w tym ujęciu polska dogoterapia to nic innego, jak amerykańskie AAT, zawężone wyłącznie do psów. Tak jednak nie jest. W praktyce termin dogoterapia stosowany jest dla określenia ogółu działań podejmowanych z psami na rzecz ludzi i w jej obrębie wyznacza się trzy formy pracy: spotkania z psem (SP), edukacja z psem (EP) i terapia z psem (TP). Fakt, że ani wspomniane wcześniej spotkania, ani edukacja nie mają nic wspólnego z terapią, a nazywane są dogoterapią, wprowadza ogólne zamieszanie i staje się przyczyną licznych konfliktów w środowisku osób zajmujących się tą tematyką. Pozornie błahe niedopatrzenie niesie za sobą poważne konsekwencje dotyczące tego, jak ostatecznie dogoterapia powinna wyglądać, do kogo jest adresowana, kto może ją prowadzić i tak dalej. Podejmowane są próby ujednolicenia działań prowadzonych w ramach dogoterapii, jednak każdorazowo kończą się one niepowodzeniem. Ci, którzy zajmują się AAA, nie chcą wchodzić w obszar niepełnosprawności i sprzeciwiają się krytykowaniu ich braku wyższego wykształcenia kierunkowego. Ci z kolei, którzy owo wykształcenie posiadają, często nie zgadzają się na to, aby dogoterapią nazywać ogół działań z ich punktu widzenia często mało istotnych, jak choćby pokazy umiejętności psów organizowane dla pobliskiej szkoły z okazji Dnia Dziecka. Aby uporządkować wiedzę dotyczącą dzisiejszej polskiej dogoterapii, a tym samym dokonać próby ujednolicenia standardów pracy, należy, idąc za przykładem Delta Society, wprowadzić przejrzysty podział działań z udziałem psów prowadzonych na rzecz ludzi. Animal Assisted Therapy rozumiana jest jako celowa interwencja Kanony kynoterapii, data wejścia:

12 2 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE stanowiąca integralną część terapii, w której udział bierze odpowiednio przygotowany pies. Jest prowadzona przez specjalistę i stworzona, by wspomagać poprawę funkcjonowania fizycznego, społecznego, emocjonalnego i/lub poznawczego podopiecznych. Jedną z trafniejszych definicji dogoterapii opracowała Fundacja na Rzecz Wspomagania Rehabilitacji i Szerzenia Wiedzy Kynologicznej Mały Piesek Zuzi z Poznania, uznając, że: Dogoterapia to metoda wspomagania rehabilitacji i terapii osób niepełnosprawnych fizycznie, intelektualnie, emocjonalnie i społecznie, w której wykorzystywane są specjalnie wyselekcjonowane i wyszkolone psy. Nad całością czuwa zespół terapeutyczny. Porównując obie definicje, uznać należy, że dogoterapia idealnie wpisuje się w AAT, choć oczywiście ogranicza się tylko do wykorzystywania psów. Te rodzaje działań stanowią część terapii, która musi być celowa i zamierzona, a tym samym podlegająca procesom planowania, dokumentacji i ewaluacji. Prowadzona jest przez specjalistę lub, jak w przypadku drugiej definicji, zespół specjalistów, którzy angażując odpowiednio przygotowanego psa, prowadzą działania mające wspomagać poprawę funkcjonowania podopiecznych w określonych sferach rozwoju. Dogoterapeuta Podstawowe standardy pracy dogoterapeuty można wyczytać z samej definicji tego działania, a mimo to w naszym kraju w nadal trwają spory choćby o to, kto może się dogoterapią zajmować. W 200 roku dzięki staraniom członków Polskiego Towarzystwa Kynoterapeutycznego wpisano dogoterapeutę na listę zawodów, prowadzoną przez MPiPS. Od tego momentu na terenie całej Polski realizowane są kursy kształcące w tym zawodzie. Aby stać się uczestnikiem kursu, należy legitymować się wykształceniem średnim i w toku nauki zrealizować dodatkowy, 20-godzinny komponent pedagogiczny. Kwestia sposobów uzyskiwania zawodu dogoterapeuty budzi sporo kontrowersji w środowisku osób zajmujących się terapią z udziałem psów. Z przytoczonych wcześniej definicji wiemy, że dogoterapia to działanie ściśle powiązane z terapią, prowadzone przez specjalistę w ramach obszaru jego profesji. Oznacza to, że dogoterapeutą musi być osoba mająca kwalifikacje do pracy z określonym rodzajem dysfunkcji pacjenta, a zatem legitymująca się kierunkowym wykształceniem wyższym, takim jak psycholog, pedagog J. Nawrocka, Dogoterapia jako metoda wspomagania rehabilitacji dziecka z zaburzeniami rozwoju, [w:] Dziecko niepełnosprawne. Narzędzia diagnostyczne i terapeutyczne, red. W. Samborski, E. Gajewska, Poznań 2009, s. 25.

13 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE 3 lub fizjoterapeuta. Wiedza i umiejętności zdobywane w toku minimum 3 letnich studiów są niezbędne do tego, aby prowadzić ukierunkowane zajęcia z podopiecznymi w sposób efektywny i profesjonalny. Podjęcie działań noszących znamiona terapii jest równoznaczne z przejęciem odpowiedzialności za dziecko i jego postępy. Osoba, która zajmuje się pracą z osobą niepełnosprawną, musi zatem być z zawodu specjalistą w danej dziedzinie: pedagogiem, psychologiem, fizjoterapeutą, a dodatkowe kwalifikacje do prowadzenia zajęć z dogoterapii powinna zdobywać w ramach kursu dokształcającego, a nie zawodowego. Na uwagę zasługuje fakt, że definicja dogoterapii utworzona przez specjalistów Fundacji Mały Piesek Zuzi wskazuje, że nad procesem terapeutycznym czuwa zespół specjalistów. W jego skład wchodzą zazwyczaj dwie osoby: terapeuta-specjalista, czyli pedagog, psycholog lub fizjoterapeuta, oraz przewodnik psa. Ten pierwszy jest w trakcie zajęć odpowiedzialny za dziecko i jego postępy, drugi zaś zajmuje się psem, zapewniając mu komfort pracy i dbając o zachowanie maksymalnego poziomu bezpieczeństwa zajęć. Z doświadczeń Fundacji Mały Piesek Zuzi wynika, że budowanie tego typu zespołów znacznie ułatwia i przyspiesza osiąganie zamierzonych celów. Odbiorcy działań Kolejne spory toczą się o to, kto może być odbiorcą działań dogoterapeutycznych. Jedni twierdzą, że dogoterapia adresowana jest dla każdego bez względu na to, czy jest to osoba z jakąś dysfunkcją, czy też nie. Inni z kolei uznają, że skoro mówimy o terapii, to powinna być ona skierowana wyłącznie do osób niepełnosprawnych. Odpowiedź na to pytanie ponownie znajdujemy w definicji pojęcia. AAT jest prowadzona przez specjalistę i stworzona po to, by wspomagać poprawę funkcjonowania pacjenta w określonych sferach rozwoju. Fundacja Mały Piesek Zuzi wymienia osoby niepełnosprawne fizycznie, emocjonalnie, intelektualnie i społecznie, przy czym pojęcie niepełnosprawności rozumieć należy zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jako każde ograniczenie bądź niemożność (wynikające z niesprawności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka. Biorąc to pod uwagę, należy uznać, że dogoterapia jest adresowana do osób, które ze względu na niepełnosprawność czy dysfunkcyjność wymagają oddziaływań terapeutycznych, wspomaganych obecnością psa. Innymi słowy, data wejścia:

14 4 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE odbiorcą dogoterapii może być każda osoba, która z różnych powodów na co dzień poddana jest podstawowej formie rehabilitacji czy terapii, i nie ma przeciwwskazań ku temu, aby do tych działań włączyć dodatkowy czynnik motywujący w postaci psa. Delta Society zwraca uwagę, że działania o charakterze terapeutycznym powinny być prowadzone na podstawie indywidualnego programu pracy dla każdego podopiecznego. Należy pamiętać, że korzystając z gotowych propozycji ćwiczeń, zawsze należy je modyfikować, dostosowując ich przebieg do możliwości i potrzeb konkretnego dziecka. Z doświadczeń Fundacji Mały Piesek Zuzi wynika, że najlepsze efekty widoczne są u dzieci, z którymi realizowano programy zajęć w formie indywidualnej. Wybór psa do dogoterapii Ostatnimi elementami, które budzą kontrowersje w zakresie podstawowych standardów dogoterapii, są kwestie związane z psem. Obie analizowane wcześniej definicje jasno mówią o tym, że musi to być zwierzę odpowiednio przygotowane, jednak doprecyzowanie owego przygotowania nadal pozostaje sprawą sporną. Z pewnością pies pracujący w dogoterapii nie może być przypadkowym czworonogiem, którego akurat mamy pod ręką. Aby pies skutecznie spełniał swoje funkcję w terapii, musi mieć predyspozycje do współpracy z człowiekiem oraz co najważniejsze, odpowiedniego przewodnika. Ze względu na istnienie w naszym kraju listy ras agresywnych 2 wskazane jest zrezygnowanie z używania przedstawicieli tych ras w pracy dogoterapeutycznej. Lista ras psów agresywnych obejmuje następujące rasy psów: amerykański pit bull terier, dog z Majorki, buldog amerykański, dog argentyński, dog kanaryjski, tosa inu, rottweiler, akbash dog, anatolian karabash, moskiewski stróżujący, owczarek kaukaski. Ponadto wiele organizacji dogoterapeutycznych wyklucza również używanie psów zarówno rasowych, jak i mieszańców, których przodkowie byli hodowani do walk, obrony czy stróżowania (mastify i teriery typu bull), które nie mają skłonności do współpracy z człowiekiem (np. szpice i rasy pierwotne, z wyłączeniem pomeraniana, samoyeda, siberian husky i alaskan malamute) lub po prostu wyglądają groźnie. A. Popławska, Pies przyjaciel i terapeuta. Program dogoterapii przeznaczony do pracy z dzieckiem niepełnosprawnym, Warszawa 2004, s Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 28 kwietnia 2003 roku w sprawie wykazu ras psów uznawanych za agresywne.

15 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE 5 Warto zauważyć, że Delta Society z pracy dogoterapeutycznej wyklucza jedynie mieszańce psów z wilkami, dopuszczając wszystkie uznane rasy psów, jak również ich mieszańce, zalecając przy tym indywidualną ocenę predyspozycji każdego zwierzęcia. Za cechy kluczowe u psów do dogoterapii uznaje towarzyskość wobec ludzi i pewność siebie podczas odwiedzania nowych miejsc. Z oczywistych powodów z zajęć dogoterapeutycznych należy wykluczyć psy, które mają historię pogryzień. Dotyczy to szczególnie ataków na ludzi, lecz z dużą podejrzliwością trzeba również podchodzić do psów, które wcześniej pogryzły jakiegoś psa. Pies do dogoterapii nie musi być psem rodowodowym, dobrze jednak byłoby, aby przynajmniej pochodził od rasowych przodków. Beata Pawlik- -Popielarska twierdzi, że dodatkową zaletą psów rasowych jest to, że na podstawie ogólnej charakterystyki rasy jesteśmy w stanie łatwiej przewidzieć zachowania psa w różnych sytuacjach, choć jednocześnie doradza ona zachowanie rozsądku i ocenianie charakteru każdego psa indywidualnie. Stąd często dyskwalifikuje się w pracy dogoterapeutycznej psy schroniskowe oraz wszelkie inne, których przeszłość jest nieznana, może to wpływać bowiem na ich brak przewidywalności, co negatywnie wpływa na bezpieczeństwo dziecka w trakcie zajęć. Kolejne pytanie, które się samo nasuwa, brzmi: jakie rasy nadają się do dogoterapii? Wśród psów, które wykorzystywane są w pracy z osobami niepełnosprawnymi, najczęściej spotkać można retrievery, szczególnie goldeny i labradory, posokowce, spaniele, beagle, jak również, coraz częściej, psy ras małych, na przykład spaniele Cavalier King Charles, pudle czy pekińczyki. Istnieje kilka przyczyn, dla których psy tych ras tak dobrze sprawdzają się w pracy z dziećmi. Pierwszą jest tak zwany, miękki pysk, czyli delikatność w chwytaniu aportu, charakterystyczna dla psów używanych dawniej do odnajdywania i przynoszenia zwierzyny podczas polowań. Ponadto psy myśliwskie typu aportery czy płochacze często dawniej trzymano w dużych grupach (sforach), z których eliminowano osobniki agresywne, dzięki czemu można mówić o ich wrodzonej łagodności, niskiej pobudliwości i wysokiej socjalności. Innymi ważnymi cechami charakterystycznymi przedstawicieli tych ras, które szczególnie predestynują je do pracy dogoterapeutycznej, jest duża podatność na szkolenie i chęć współpracy z człowiekiem. Dodatkowo wymienione tutaj rasy charakteryzują się przyjemną w dotyku sierścią i ujmującym wyrazem pyska. B. Pawlik-Popielarska, Terapia z udziałem psa, Gdańsk 2005, s. 23.

16 6 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE Pamiętajmy jednak, że przedstawiciele wymienionych ras nie są jedynymi psami, które nadają się do dogoterapii. Wybór konkretnego zwierzęcia powinien być uzależniony bardziej od jego cech osobniczych niż pochodzenia. Nie każdy labrador będzie bowiem nadawał się do pracy w dogoterapii, mimo że jest to rasa popularna wśród dogoterapeutów i przez społeczeństwo postrzegana jest jako pies dobry dla dzieci. Na to, czy dany pies będzie sprawdzał się w tak ciężkiej pracy, jaką jest dogoterapia, wpływ ma wiele czynników. Zdaniem specjalistów z Fundacji Mały Piesek Zuzi jednym z podstawowych jest wiedza i odpowiedzialność jego przewodnika. Rola psa w dogoterapii Podobnie jak sporne są wymagania stawiane przez różne organizacje psom używanym do zajęć dogoterapeutycznych, tak różne też jest postrzeganie roli psa w samych zajęciach. Jedne organizacje kładą duży nacisk na bezpośredni, dotykowy kontakt podopiecznego ze zwierzęciem, czego konsekwencją jest intensywne angażowanie go w zajęcia, jak również wykonywanie ćwiczeń związanych z obciążaniem psa leżącym dzieckiem. Można nawet spotkać się z użyciem terminu pies-terapeuta, który podkreśla wagę roli psa. Ze względu na to, że podobne praktyki są sprzeczne z aktualnym stanem wiedzy o dobrostanie psów, specjaliści Fundacji Mały Piesek Zuzi już wiele lat temu odeszli od nich. Dla psa wszelkiego rodzaju przytrzymanie czy bliski kontakt dotykowy z osobą spoza jego ludzkiej rodziny najczęściej jest bardzo stresujący. W trakcie aktywności związanych z opieraniem się czy kładzeniem ludzi na psach widać wyraźnie dyskomfort zwierząt: psy nie biorą w nich udziału dobrowolnie, lecz muszą być przytrzymywane przez pomocników, unieruchamiane obrożami zaciskowymi lub kantarkami. Specjaliści Fundacji Mały Piesek Zuzi wypracowali system wykorzystywania psa w dogoterapii, w którym odgrywa on rolę motywatora dla dziecka. Nie ma więc tu miejsca na kładzenie dzieci na psie, lecz możliwość nawiązania interakcji ze zwierzakiem stanowi nagrodę dla dziecka za wysiłek włożony w wykonanie polecenia terapeuty. W takim systemie obciążenie psa jest minimalne, nie przekracza 20-30% czasu trwania zajęć, a o komfort zwierzęcia dodatkowo dba drugi członek zespołu terapeutycznego, czyli przewodnik psa pracującego. W Małym Piesku Zuzi nie dopuszcza się również do stresowania psa unieruchomieniem go czy nieodpowiednim kontaktem ze strony dziecka. Pamiętajmy, że dzięki zadbaniu o dobrostan psa nie tylko

17 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE 7 poprawiamy jakość życia zwierzęcia, ale i wydłużamy czas jego przydatności do pracy oraz zwiększamy poziom bezpieczeństwa zajęć. Dogoterapia na przykładzie pracy z dzieckiem autystycznym Istotę dogoterapii rozumianej jako zaplanowana interwencja, której celem jest wspomaganie procesu rehabilitacji i terapii osób niepełnosprawnych w określonych sferach, w której udział bierze odpowiednio przygotowany pies i która prowadzona jest przez specjalistę, najlepiej zobrazuje opis rzeczywistych działań podjętych w pracy z dzieckiem autystycznym. Autyzm jest zaburzeniem rozwojowym, któremu towarzyszą charakterystyczne nieprawidłowości w obrębie trzech głównych obszarów funkcjonowania, takie jak: ograniczona zdolność tworzenia interakcji z innymi ludźmi i uczestniczenia w interakcjach społecznych; zaburzenia w zakresie umiejętności komunikowania się; schematyzm, wyrażający się w prezentowaniu sztywnych wzorców zachowań, aktywności i zainteresowań, połączony z brakiem wyobraźni. Wymienione obszary zaburzeń noszą nazwę autystycznej triady, aby postawić diagnozę autyzmu bowiem, dziecko musi mieć zaburzenia zawierające się w każdej z trzech, zaprezentowanych wyżej kategorii. Nie są to jedyne symptomy charakterystyczne dla dzieci autystycznych. Często obserwuje się u nich również problemy w zakresie rozwoju poznawczego, emocjonalnego i motorycznego, agresję czy zachowania samouszkadzające 2. Naturalną konsekwencją zaburzeń komunikacji są również liczne zachowania trudne oraz zaburzenia sensoryczne, występujące w obrębie wszystkich zmysłów. Powyższe wyliczenie nie wyczerpuje listy dysfunkcji, z jakimi możemy spotkać się w pracy z dzieckiem autystycznym. Istnieje wiele metod pracy z autyzmem, większość z nich jednak jest zorientowana wokół dwóch głównych podejść: behawioralnego i rozwojowego. Każde z nich charakteryzuje się innymi założeniami, celami i sposobem prowadzenia pracy z dzieckiem. W podejściu behawioralnym, opartym na warunkowaniu instrumentalnym, E. Pisula, Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia, Gdańsk 200, s Ibid., s.6.

18 8 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE cała uwaga terapeuty skupiona jest na osiąganiu konkretnych, mierzalnych celów. Praca dziecka podzielona jest na krótkie sesje, w trakcie których za pomocą wyodrębnionych prób kształtuje się konkretne polecenia i umiejętności dziecka. Używa się tutaj nagród, głównie pokarmowych, a całość pracy przebiega w sposób intensywny, rygorystyczny i bardzo konsekwentny. W podejściu rozwojowym, alternatywnym do behawioralnego, często stosuje się niektóre techniki terapii behawioralnej, jak na przykład system nagradzania czy stawiania mierzalnych celów, ale proces terapii przebiega w sposób mniej ustrukturalizowany. Zadaniem terapeuty jest podążanie za dzieckiem, poszukiwanie obszarów interesujących dla podopiecznego i docenianie jego inicjatywy, czego nie dopuszczają zasady terapii behawioralnej 2. Powraca tutaj temat konieczności posiadania przez dogoterapeutę wykształcenia kierunkowego, ponieważ wiedza na temat metod pracy oraz ich założeń, zdobywana w toku studiów, jest szczególnie ważna w prowadzeniu zajęć z udziałem psa, będących wsparciem podstawowej terapii. Aby było to możliwe, należy znać jej założenia i dostosować rodzaj zajęć dogoterapii do prowadzonej terapii podstawowej. Przejrzystość i jednolitość form oddziaływań jest szczególnie istotna w początkowym etapie pracy z dzieckiem autystycznym. Jeśli terapia podstawowa utrzymywana jest w konwencji behawioralnej, a na zajęciach z dogoterapii dajemy dziecku swobodę i oczekujemy inicjatywy z jego strony, to z pewnością funkcja wspomagająca naszej pracy zostanie wówczas mocno zachwiana. Dziecko bowiem, albo nie będzie potrafiło oswoić danej przez nas przestrzeni, co spowoduje wystąpienie zachowań trudnych, albo zacznie przejawiać bunt w stosunku do form oddziaływania, przyjętych w terapii jako podstawowe. Każdorazowo praca z nowym podopiecznym rozpoczyna się od rozmowy z rodzicami i analizy dokumentacji, charakteryzującej obszary zaburzeń oraz rejestrującej przebieg dotychczasowych oddziaływań terapeutycznych, jakim poddawane było dziecko (diagnoza, opinia psychologiczno-pedagogiczna, opinie różnych specjalistów). Ponadto przeprowadza się pierwsze zajęcia, których celem jest sprawdzenie, na ile pies jest dla dziecka interesujący, i ewentualnie wyznacza aktywności, które sprawiają dziecku największą przyjemność. Wiedza ta pozwala na ułożenie skutecznego systemu motywacyjnego dla danego podopiecznego. Kolejnymi działaniami przygotowawczymi są: kontakt z terapeutą podstawowym, wspólne określenie kluczowych obszarów pracy i na tej L. Bobkowicz-Lewartowska, Autyzm dziecięcy. Zagadnienia diagnozy i terapii, Kraków 20, s E. Pisula, op.cit. s

19 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE 9 podstawie wytyczenie celów, które mają zostać zrealizowane w toku zajęć z dogoterapii. Następnie należy ułożyć program pracy z danym podopiecznym, w którym założone cele rozplanowuje się w czasie i wytycza sposoby ich realizacji. Na etapie planowania dobiera się również zespół. Biorąc pod uwagę zachowanie dziecka, poziom zaburzeń i występowanie ewentualnych stymulacji ruchowych i dźwiękowych, wyznacza się przewodnika z takim psem, dla którego trzepotanie rękami, podskakiwanie czy wokalizacje nie będą stanowić kłopotu. Dopiero tak przeprowadzony etap przygotowawczy pozwala na rozpoczęcie rzeczywistej, cyklicznej pracy z dzieckiem. Każdorazowo podczas spotkań z podopiecznym podejmuje się działania mające na celu doprowadzenie do realizacji konkretnego, z góry zaplanowanego celu. Zajęcia rozpoczynają się i kończą zawsze w ten sam sposób. W trakcie pracy dziecko wykonuje zadania oparte na dodatkowych materiałach. Każde z nich kończy się nagrodą w postaci kontaktu z psem i możliwości wykonania z nim jakiejś aktywności, która sprawia dziecku przyjemność. Pies w trakcie zajęć pełni zatem funkcję motywującą. Poniżej zamieszczono kilka przykładowych aktywności z psem, które dzieci wybierają najczęściej jako nagrody za poprawnie wykonane zadania. Kulanie kostką Dziecko kula kostką, następnie dopasowuje liczbę smakołyków do liczby wyrzuconych oczek, liczy je i częstuje nimi psa. Wartością dodaną aktywności jest stymulacja sfery poznawczej poprzez doskonalenie umiejętności liczenia.

20 20 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE Czesanie psa Dziecko czesze psa, używając w tym celu rękawicy do masażu. Aktywność ma dodatkowe walory: stanowi doskonały element treningu empatii i kształtuje postawę odpowiedzialności za zwierzę. Karmienie psa Dziecko podaje psu smakołyki z ręki. Dodatkowo w przypadku dzieci nadwrażliwych dotykowo stanowi to świetne ćwiczenie odwrażliwiające. Tulenie psa Dziecko przytula się do psa, w sposób, który nie jest awersyjny dla czworonoga. Dodatkowo jest to doskonała aktywność stymulująca sferę emocjonalną i ćwiczenie doskonalące umiejętność poprawnego wyrażania uczuć.

21 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE 2 Przechodzenie pod psem Dziecko, czołgając się, przechodzi pod stojącym psem. Dodatkowo aktywność ma wartość w zakresie pracy nad sferą motoryczną i obrazuje poziom zaufania, jakim dziecko obdarza psa. Wydawanie psu komend Dziecko wydaje komendy, a pies je wykonuje. Przy okazji tej aktywności wpływamy na poziom własnej wartości u dziecka i możemy pracować nad doskonaleniem wymowy u podopiecznego z zaburzeniami logopedycznymi. Spacer z psem Dziecko ubiera psu szelki, przypina smycz i asekurowane wychodzi na spacer. W tym ćwiczeniu stnieje wiele korzyści dodatkowych: doskonalenie czynności samoobsługowych (zapinanie), stymulacja sfery motorycznej i społecznej, trening empatii i kształtowanie postawy odpowiedzialności za zwierzę.

22 22 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE Przybijanie piątki Pies przybija dziecku piątkę. Przy młodszych dzieciach aktywność przebiega z asekuracją przewodnika i terapeuty. Poza korzyściami społecznymi można zwrócić uwagę również na wartość ćwiczenia przy dzieciach nadwrażliwych dotykowo. Kontakt z psem Dla niektórych dzieci nagradzająca jest sama możliwość dotyku psa, pogłaskania go, czy też porozmawiania z nim. Korzyści dodatkowe to choćby nauka delikatności, stymulacja sensoryczna, czy też społeczna wartość nawiązania relacji opartej na zaufaniu. Rzucanie psu piłki Dziecko rzuca piłkę, którą przynosi pies. To jedna z bardziej popularnych aktywności, choć w Fundacji Mały Piesek Zuzi wykonywana jest stosunkowo rzadko. Aport jest aktywnością wiążącą się u wielu psów ze stanem pobudzenia, czego staramy się unikać podczas zajęć. Należy jednak wskazać, że aktywność ta z pewnością dodatkowo podnosi poczucie własnej wartości u dzieci i pozostawia duże możliwości pracy w zakresie motoryki małej.

23 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE 23 W trakcie zajęć całość realizowanych treści odbywa się za pomocą materiałów dodatkowych, takich jak karty pracy czy też gotowe pomoce dydaktyczne, sensoryczne itd. Aktywności z psem pojawiają się średnio 3 5 razy w trakcie całych zajęć jako nagroda za wykonaną pracę podstawową. Z powyższego wyliczenia przykładowych nagród i ich opisu widzimy jednak, że każda aktywność z psem niesie za sobą pewne korzyści dodatkowe. W zależności zatem od postawionych celów i potrzeb rozwojowych można ułożyć system nagród w taki sposób, aby dodatkowo, poza funkcją nagradzającą, wspierał również działania podejmowane w celu realizacji naszych założeń. Dla przykładu, jeśli celem zajęć jest praca nad odwrażliwianiem dłoni, to włączenie nagród w postaci głaskania psa, karmienia go z ręki, przynoszenia mu wody i przybijania piątki będzie dodatkowo stymulowało dłonie, które są w danym momencie głównym obszarem naszej pracy. Podczas zajęć dogoterapeutycznych w Fundacji Mały Piesek Zuzi pracuje dwuosobowy zespół, w którym każda osoba spełnia inne, ważne z punku widzenia efektywności terapii zadanie. Dogoterapeuta, czyli specjalista posiadający odpowiednie wykształcenie kierunkowe, odpowiedzialny jest za zaplanowanie i prowadzenie zajęć dostosowanych do potrzeb i możliwości dziecka. Jego uwaga skupia się w pełni na podopiecznym. To on wyznacza aktywności dziecka, czuwa nad sposobem i przebiegiem ich realizacji oraz na bieżąco modyfikuje przebieg zajęć, jeśli zachodzi taka potrzeba. Przewodnik psa w trakcie zajęć odpowiedzialny jest za prawidłowe wykonywanie przez psa wcześniej ustalonych aktywności, zapewnienie mu maksymalnego poziomu komfortu poprzez ciągłą obserwację jego sygnałów i jeśli jest to konieczne, modyfikację środowiska. Pełna koncentracja na zwierzęciu podczas realizowanego programu pozwala przewodnikowi na wyłapywanie wszelkich oznak zniecierpliwienia bądź zdenerwowania ze strony czworonoga. Odpowiednia reakcja na sygnały wysyłane przez psa umożliwia przywrócenie mu komfortu, co podnosi poziom bezpieczeństwa zajęć, eliminując tym samym ryzyko wystąpienia zachowań niepożądanych. Ważne, aby dogoterapeuta i przewodnik psa współpracowali ze sobą zarówno na etapie planowania, jak i realizacji samych zajęć. Obecność zespołu w czasie zajęć dogoterapii znacznie podnosi efektywność prowadzonych działań oraz zwiększa poziom bezpieczeństwa zarówno dziecka, jak i psa.

24 24 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE Opis przypadku Kuba został zgłoszony do uczestnictwa w zajęciach z dogoterapii w kwietniu 200 roku. W wieku 36 miesięcy postawiono mu diagnozę: autyzm wczesnodziecięcy. Chłopiec rozpoczął realizację programu cyklicznych, cotygodniowych zajęć z dogoterapii, mając nieco ponad 3,5 roku. Jednocześnie cały czas uczęszczał do przedszkola integracyjnego i na zajęcia logopedyczne. Główne nieprawidłowości rozwojowe, określone na podstawie dokumentacji dziecka oraz jego oceny w trakcie zajęć dogoterapeutycznych, obejmowały: umiejętności porozumiewania się, a konkretnie zaburzenia mowy czynnej Kuba wymawiał jedynie pojedyncze litery, głównie samogłoski; umiejętności społeczne początkowo Kuba wykazywał brak nawiązywania kontaktu wzrokowego z terapeutą i brak zainteresowania innymi osobami znajdującymi się w pomieszczeniu, jak również psem; wrażliwość dotykową Kuba reagował nadwrażliwością przy takich czynnościach, jak karmienie psa czy dotykanie wody w misce psa, a w trakcie głaskania czworonoga zaciskał pięści; autostymulacje wzrokowe Kuba intensywnie wpatrywał się przez dłuższy czas w określone miejsce lub w konkretny przedmiot, mrużąc przy tym oczy. Wstępny etap pracy z Kubą polegał na nawiązywaniu kontaktu wzrokowego z terapeutą oraz budowaniu więzi emocjonalnej z psem. Jednocześnie podejmowano działania mające na celu redukcję autostymulacji wzrokowych. Celem prowadzonych oddziaływań było to, aby chłopiec zaczął dostrzegać osoby znajdujące się w sali i poczuł się bezpiecznie zarówno w nowym otoczeniu, jak i w obecności psa. Stosowano elementy terapii behawioralnej w postaci nagradzania pokarmowego zachowań pożądanych. Po zakończeniu tego etapu, który trwał dwa miesiące, Kuba potrafił podczas zajęć siedzieć spokojnie na materacu, poproszony, patrzył na terapeutę, i asekurowany, chętnie wykonywał ćwiczenia z psem. Przez kolejne trzy miesiące doskonalono wypracowane już umiejętności, wprowadzając jednocześnie zadania mające na celu odwrażliwianie dłoni chłopca. W tym celu stosowano takie ćwiczenia jak: karmienie psa z ręki,

25 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE 25 wycieranie pyska psa po piciu, wyławianie przedmiotów z miski pełnej wody czy malowanie farbami bez użycia pędzelka. Dodatkowo stymulowano dłonie poprzez głaskanie psa z włosem i pod włos, przybijanie piątki czy lepienie z ciastoliny. W tym czasie udało się odejść od nagród pokarmowych na rzecz nagród zewnętrznych, w tym przypadku było to puszczanie baniek mydlanych. Trzecim etapem w pracy z Kubą było położenie nacisku na doskonalenie mowy czynnej i pracę nad sferą poznawczą podopiecznego. Przez kolejnych pięć miesięcy wykonywano ćwiczenia logopedyczne i artykulacyjne. Doskonalono umiejętność wymowy poprzez na przykład wydawanie komend psu, na które ten reagował jedynie wtedy, kiedy Kuba wypowiedział je wyraźnie. Jednocześnie doskonalono umiejętność naśladownictwa i wprowadzano pojęcia typu: ułóż (układankę z psem), dopasuj (smakołyki na kostce), daj (trzy smakołyki) itp. Istotne z punktu widzenia dogoterapii jest to, że na tym etapie zastąpiono wszelkie nagrody zewnętrzne, takie jak możliwość puszczania baniek mydlanych czy lepienie z ciastoliny kontaktem z psem. Kuba zaczął pracować, używając etykietek zawierających lubiane przez niego aktywności z udziałem psa. Po każdym dobrze wykonanym zadaniu losował kartę ilustrującą aktywność, którą następnie mógł wykonać z psem. Wśród najbardziej lubianych przez Kubę były ćwiczenia takie jak: robię tunel (pies przechodzi pod nogami dziecka), idę pod psem (dziecko przechodzi pod czworonogiem), rzucam piłkę. Ostatnie dwa miesiące terapii zostały poświęcone na rozpoznawanie i kontrolowanie własnych stanów emocjonalnych Kuby. Po blisko rocznej pracy z Kubą widoczne były zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu chłopca. Kuba ładnie wymawiał przepracowane słowa, nazywał przedmioty, zadawał spontaniczne pytania, opowiadał historyjki na podstawie zaprezentowanych rysunków. Znacząca poprawa nastąpiła również w zakresie umiejętności społecznych. Kuba nawiązywał kontakt wzrokowy z terapeutą i dostrzegał psa, a nawet w znacznym stopniu interesował się nim. Opowiadał o czynnościach, które pies w danej chwili wykonuje na przykład pies śpi, pije, jest głodny. Praca nad wrażliwością dotykową również przyniosła efekty. Kuba spokojnie karmił psa z ręki, a następnie wycierał ją o sierść psa. Sporadycznie w trakcie głaskania czworonoga zdarzało mu się jeszcze zacisnąć dłoń, jednak intensywność pojawiania się tego zjawiska była dużo mniejsza niż w momencie rozpoczynania pracy. Podsumowując tę niespełna roczną pracę z Kubą, należy uznać jego

26 26 DOGOTERAPIA I DOGOAKTYWNOŚCI PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE postępy za bardzo zadowalające. Kuba w tym samym czasie poddawany był różnym formom oddziaływań, takim jak praca indywidualna w placówce integracyjnej, zajęcia z logopedą oraz dogoterapia. Warto podkreślić postępy chłopca poczynione na zajęciach dogoterapii oraz to, jak zmieniał się system nagradzania podopiecznego, a mianowicie wskutek realizowanego programu największą nagrodą stał się dla niego kontakt z psem. DOGOAKTYWNOŚCI Nie każdy rodzaj działań podejmowanych z psem na rzecz innych jest dogoterapią, ponieważ, o czym już wcześniej pisaliśmy, terapia z udziałem psa obwarowana jest szeregiem zasad, których spełnienie stanowi kluczowy aspekt niezbędny do osiągnięcia zaplanowanych rezultatów. Istnieje jednak wiele form zajęć realizowanych z udziałem psa, które przynoszą wymierne korzyści ich odbiorcom. Choć nie spełniają wymagań terapii, więc dogoterapią nazwać ich nie można, z pewnością są społecznie użyteczne i poprawiają jakość życia osób w nich uczestniczących. Powszechnie wiadomo, że już sama obecność psa wpływa na ludzi pozytywnie. Beata Kulisiewicz wskazuje na fakt, że temperatura ciała psa jest wyższa o ok. stopień Celsjusza od temperatury ciała człowieka, i podkreśla wagę tej subtelnej różnicy twierdząc, że odczuwane ciepło przywołuje wspomnienia okresu niemowlęctwa. Przytulanie psa dostarcza nam zatem przyjemności i zapewnia poczucie bezpieczeństwa. Ponadto autorka wylicza pięć powodów, dla których pies doskonale spełnia się w roli przyjaciela : Pies nie ocenia, ale akceptuje. Pies nie wyznacza reguł ani granic, odpowiada na każdą próbę nawiązania z nim kontaktu. Pies niczego nie oczekuje, ale bardzo dużo daje. Pies nie zabrania, ale pozwala. Pies nie stawia warunków, tylko kocha bezwarunkowo. Choć z punku widzenia wiedzy o psach z każdym z tych stwierdzeń można by polemizować, na uwagę zasługuje fakt, że doskonale obrazują one B. Kulisiewicz, Witaj, piesku! Dogoterapia we wspomaganiu rozwoju dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Kraków 20, s. 3 6.