Problem kryzysów gospodarczych w świetle teorii austriackiej szkoły ekonomii. Studium Magisterskie. Kierunek: Finanse i Rachunkowość

Transkrypt

1 Studium Magisterskie Kierunek: Finanse i Rachunkowość Katarzyna Oleksiak Nr albumu Problem kryzysów gospodarczych w świetle teorii austriackiej szkoły ekonomii Praca magisterska napisana w Katedrze Skarbowości pod kierunkiem naukowym Dr. hab. Prof. Agnieszki Alińskiej Warszawa 2015

2 2

3 SPIS TREŚCI Strony WSTĘP... 5 Rozdział 1 GŁÓWNE ZAŁOŻENIA AUSTRIACKIEJ SZKOŁY EKONOMII 1.1. Metodologia i obszary badawcze austriackiej ekonomii Prawo własności prywatnej podstawą ładu społecznego Ewolucja teorii wartości -subiektywna teoria wartości Przedsiębiorczość główną siłą napędową gospodarki wolnorynkowej Rozdział 2 RYNEK PIENIĄDZA I SYSTEM BANKOWY W ŚWIETLE TEORII AUSTRIACKIEJ SZKOŁY EKONOMII 2.1. Ingerencja państwa w rynek pieniądza Ekonomiczna analiza pieniądza Rynkowa stopa procentowa i jej wpływ na strukturę produkcji Skutki gospodarcze inflacji Ekonomiczne konsekwencje systemu rezerwy cząstkowej Analiza umowy depozytu nieprawidłowego Instytucja bankowości centralnej Rozdział 3 AUSTRIACKA TEORIA CYKLU KONIUNKTURALNEGO I PRZYKŁADY JEJ PRAKTYCZNEGO ZASTOSOWANIA 3.1. Rozwój Austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego Wpływ ekspansji kredytowej na strukturę produkcji powstanie bańki Wnioski z austriackiej teorii cykli koniunkturalnych Przyczyny boomu inflacyjnego w latach Wielki kryzys i jego skutki Przyczyny kryzysu subprime Reakcja rządu na kryzys subprime

4 Rozdział 4 AUSTRIACKIE PROPOZYCJE ZMIAN W SYSTEMIE MONETARNYM I BANKOWYM 4.1. Konkurencyjna podaż pieniądza w systemie wolnej bankowości Dyskusja wokół rezerwy stuprocentowej Stanowisko Murraya Rothbarda Charakterystyka systemu opartego na standardzie złota i rezerwie stuprocentowej Propozycja Jesusa Huerta de Soto WNIOSKI BIBLIOGRAFIA Pozycje książkowe Źródła internetowe

5 WSTĘP Problem kryzysów gospodarczych jest bardzo ciekawym, a zarazem kontrowersyjnym i budzącym wiele emocji zagadnieniem teorii ekonomii. Istnieje cały szereg teorii, które starają się wyjaśnić przyczyny powstawania kryzysów. Wiele z nich dostarcza zupełnie różnych, czasem wręcz sprzecznych rozwiązań. Nie istnieje jedna teoria, która byłaby uznana za bezsprzecznie prawdziwą przez wszystkich ekonomistów. O tym, że jest to niezwykle skomplikowany i złożony temat świadczy fakt, iż problem kryzysów gospodarczych ciągle nawraca i wciąż jest aktualny. Mimo, iż naukowcy od dawna starają się poznać źródła kryzysów i dostarczyć odpowiednich rozwiązań potrzebnych do walki z powstałymi kryzysami to współczesne gospodarki nadal borykają się z problemem powracających załamań gospodarczych. Co więcej zasięg kolejnych recesji wydaje się być coraz bardziej rozległy a ich konsekwencje coraz poważniejsze. Zagadnienie to jest nadzwyczaj istotne gdyż niesie ze sobą bardzo negatywne skutki, które ponosi całe społeczeństwo. Niniejsza praca przedstawia problem kryzysów gospodarczych w świetle doktryny austriackiej szkoły ekonomii. Szkoła austriacka dostarcza kompleksowej teorii na temat przyczyn powstawania cykli koniunkturalnych a także szeregu rozwiązań mających na celu zapobieganie ich powstawaniu. Stanowi szczególnie ciekawą alternatywę dla teorii stojących u podstaw obecnie stosowanej polityki antykryzysowej. Aktualnie podejmuje się coraz więcej działań zmierzających w kierunku zwiększania ingerencji państwa w rynek pieniądza i system bankowy. Zgodnie z austriacką teoria cyklu koniunkturalnego jest to błędny kierunek ponieważ to interwencjonizm państwowy stanowi główną przyczynę powstawania kryzysów. Jednak założenia tej teorii nie są powszechnie znane. Mimo, iż kryzysy gospodarcze są popularnym zagadnieniem wykładanym na ekonomicznych uczelniach wyższych to koncepcje przedstawiane przez przedstawicieli austriackiej szkoły ekonomii są zazwyczaj pomijane. Ekonomia austriacka uznana za rozbieżną z ekonomią głównego nurtu często jest niedoceniana w środowisku akademickim. Mimo to istnieje liczne grono zwolenników austriackiej myśli ekonomicznej wśród osób, których zainteresowania związane są z ekonomią. Współcześnie jest to bodaj najbardziej aktywna grupa entuzjastów ekonomii, niezwykle mocno zaangażowana w popularyzowanie swoich koncepcji. 5

6 Głównym celem mojej pracy jest pokazanie, iż austriacka teoria cyklu koniunkturalnego jest spójną koncepcją, która identyfikuje przyczyny powstawania kryzysów i dostarcza odpowiednich rozwiązań zapobiegających ich powstawaniu a także stanowi cenne narzędzie podczas analizy kryzysów gospodarczych. By to udowodnić zostały zbadane dwa kryzysy gospodarcze: wielki kryzys i kryzys subprime. Analizie zostały poddane przede wszystkim czynniki istotne z punktu widzenia ekonomii austriackiej. Wybrane zostały wydarzenia, które miały bardzo poważne negatywne konsekwencje dla gospodarki światowej lecz które wydarzyły się w dużym odstępie czasowym co miało na celu pokazać, iż austriacka teoria cyklu koniunkturalnego jest koncepcją uniwersalną ponieważ w dobie obecnego kryzysu jest równie aktualna jak była na początku ubiegłego wieku. Praca przedstawia również pomysły ekonomistów austriackich na reorganizację obecnie istniejącego systemu na taki, który nie byłby tak podatny na zjawiska kryzysowe. W ten sposób starałam się dowieść, iż austriacka szkoła ekonomii przedstawia znaczącą alternatywę dla teorii dotyczących cykli koniunkturalnych należących do ekonomii głównego nurtu. Jej doktryna dostarcza wyczerpujących odpowiedzi na pytania o źródła powstawania kryzysów, sposoby walki z recesją gospodarczą a także potencjalne zmiany mające na celu zwiększenie stabilności finansowej gospodarki. Pracę rozpoczyna ogólna charakterystyka austriackiej ekonomii, zarys początków szkoły austriackiej, prezentacja jej najwybitniejszych przedstawicieli a także opis metodologii jaką stosują podczas tworzenia swoich prac. Pierwszy rozdział stanowi swojego rodzaju wprowadzenie i ma na celu przybliżyć koncepcje stojące u podstaw austriackiej myśli ekonomicznej. Są to kluczowe teorie, które stanowią punkt wyjścia dla wszelkich dalszych rozważań ekonomistów austriackich. Drugi rozdział przedstawia sposób w jaki austriaccy ekonomiści patrzą na rynek pieniądza i bankowość. Traktuje o konsekwencjach ingerencji państwa w sferę pieniądza a także o ekonomicznych skutkach obecnego systemu bankowego. Prezentacja gospodarczych skutków współczesnego interwencjonizmu monetarnego tworzy podstawy istotne dla zrozumienia austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego. W rozdziale trzecim została zaprezentowana austriacka teoria cyklu koniunkturalnego. Omówione zostały jej główne założenia a także płynące z niej wnioski. W dalszej części rozdziału na podstawie tej teorii została przeprowadzona analiza Wielkiego Kryzysu i Kryzysu Subprime. Zbadane zostały przyczyny powstania kryzysów a także wpływ działań podjętych przez rządy. W czwartym rozdziale przedstawione zostały propozycje zmian we współczesnym systemie monetarnym i bankowym zaproponowane przez przedstawicieli austriackiej szkoły ekonomii. 6

7 Przeprowadzenie owych reform skutkowałoby powstaniem stabilnego systemu, w którym ryzyko występowania kryzysów gospodarczych zostałoby zminimalizowane. Użyte w pracy sformułowania ekonomiści austriaccy lub austriacy dotyczą osób, które w swoich rozprawach naukowych nawiązują do myśli austriackiej szkoły ekonomii, nie zaś dosłownie osób pochodzących z Austrii. Oprócz pozycji książkowych, które należą do kanonu ekonomii austriackiej niniejsza praca została napisana również w oparciu o artykuły naukowe dostępne na polskiej i amerykańskiej stronie Instytutu Ludwiga von Misesa, który to jest głównym propagatorem austriackiej myśli ekonomicznej w Polsce. 7

8 1. GŁÓWNE ZAŁOŻENIA AUSTRIACKIEJ SZKOŁY EKONOMII 1.1 Metodologia i obszary badawcze austriackiej ekonomii Ekonomia jest najmłodszą dziedziną nauki, co sprawia, że wiele osób ma duże trudności ze zdefiniowaniem przedmiotu badań tej dziedziny, mimo iż często posiadają oni niemałą wiedzę ekonomiczną. 1 Sami ekonomiści definiują ekonomię jako naukę społeczną, która bada społeczeństwo jako zbiór jednostek, które stają w obliczu względnego niedoboru jako że ich potrzeby są nieskończone a zasoby ograniczone. 2 Analizuje sposób w jaki społeczeństwo powinno racjonalnie gospodarować, co oznacza określenie zarówno celów gospodarowania jak i metod ich realizacji. Posiadanie ograniczonych zasobów oznacza, że dokonywaniu wyborów zawsze towarzyszy analiza porównawcza alternatywnych kosztów i korzyści. Wśród ekonomistów dużą popularnością cieszy się definicja L. Robbinsa zgodnie z którą ekonomia jest nauką zajmującą się problemami alternatywnego wykorzystania różnych, zawsze ograniczonych ilościowo i posiadających niejednakową produktywność czynników wytwórczych. 3 Początki ekonomii związane są z pierwszym odkryciem, że wszystkie interakcje międzyludzkie charakteryzują się pewnego rodzaju regularnością i że jest to cecha automatyczna, bezwarunkowa, nie wynikającą ze świadomych zamierzeń poszczególnych podmiotów. Za prekursorów ekonomii przyjęło się uważać scholastyków, którzy już w XV wieku patrzyli na społeczeństwo w ten nowatorski sposób. 4 Jednak dopiero w wieku XVIII ekonomia uzyskała należny jej status nauki społecznej, głównie za sprawą pracy naukowej Adama Smitha. 5 Mimo iż wielu jego poprzedników również zauważyło te same prawidłowości to Smith jako pierwszy opisał je w formie jednej spójnej teorii podając czynniki, które wpływają na bogactwo narodów a także środki polityki, które jego wzrost wspierają. 6 Smith patrzył na ekonomię jako na naukę o bogactwie. Czyli podobnie jak u tak zwanych współczesnych ekonomistów prawicowych głównym celem który mu przyświecał 1 G. Callahan, Ekonomia dla normalnych ludzi. Wprowadzenie do szkoły austriackiej, Fijorr Publishing Warszawa 2012, s H. Landreth, D. Colander, Historia myśli ekonomicznej, PWN Warszawa 1998, s M. Księżyk, Ekonomia. Podejście historyczne i prospektywne Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp.z o.o. Kraków 2012, s G. Callahan, Ekonomia dla normalnych ludzi,op.cit., s H. Landreth, D. Colander, Historia myśli, op.cit., s Tamże, s

9 podczas badania zagadnienia gospodarowania był wzrost zamożności społeczeństwa. Austriacy odrzucili tego rodzaju ambicje argumentując iż ekonomia nie jest w stanie podać uniwersalnych rozwiązań gdyż bogactwo ma subiektywny charakter. Nie można w obiektywny sposób stwierdzić czy bogatszą jest osoba, która ma więcej pieniędzy czy osoba, która ma więcej czasu by spędzić go ze swoimi dziećmi. Zwolennicy interwencjonizmu, który ma na celu pobudzanie wzrostu oceniają pozytywnie zjawisko inflacji, które uszczupla oszczędności społeczeństwa a także zmniejsza poczucie bezpieczeństwa gdyż mobilizuje ono do bardziej wytężonej pracy a to z kolei pozytywnie wpływa na wzrost gospodarczy. Uważają, że są w stanie mierzyć bogactwo społeczeństwa za pomocą wielkości produkcji lub wartości wszystkich dóbr, które zostały na rynku sprzedane. Ludzie są częściami składowymi procesu produkcji, których ciężka praca powinna zwiększać jego wydajność. Przedstawiciele szkoły austriackiej nie zgadzają się z tym sposobem myślenia. Uważają, że respektowanie praw własności prywatnej jest ważniejsze od stymulowania wzrostu. Co więcej traktują każdą osobę jako jednostkę indywidualną, która sama może decydować o tym co ją uszczęśliwia i w jaki sposób będzie do tego dążyć. Jednostki nie muszą rezygnować z własnego szczęścia dla dobra większości. 7 Ludwig von Mises jeden z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły austriackiej definiował ekonomię jako naukę o ludzkim działaniu i o tym jak ono przebiega w zależności od zmieniających się warunków. Jednocześnie Mises rozumiał ludzkie działanie jako świadome dążenie do zrealizowania konkretnych planów, które jest wynikiem analizy panujących warunków i przemyślanej reakcji na daną rzeczywistość. Zdaniem Misesa ekonomia jest dziedziną teoretyczną, która powinna wstrzymać się od sądów wartościujących., nie powinna wyznaczać człowiekowi celów a jedynie pokazywać za pomocą jakich środków da się do poszczególnych celów dojść. Sam wybór punktu docelowego pozostawia każdemu człowiekowi do samodzielnego rozważenia. 8 Austriacka szkoła ekonomii narodziła się w dziewiętnastowiecznej Austrii, na Uniwersytecie Wiedeńskim. Koncepcje opracowane przez wiedeńskich myślicieli takich jak: Carl Menger, Eugen von Boehm-Bawerk, Ludwig von Mises czy Friedrich von Hayek stanowią podstawy ekonomii austriackiej. Ich idee stworzyły również fundamenty na których zbudowana została teoria wolnorynkowego kapitalizmu. W swoich analizach przedstawiciele szkoły austriackiej przestrzegają dwóch głównych zasad: indywidualizmu i subiektywizmu. Indywidualizm metodologiczny determinuje sposób w jaki badane są zjawiska ekonomiczne. 7 G. Callahan, Ekonomia dla normalnych ludzi, op.cit., s L. von Mises, Ludzkie działanie. Traktat o ekonomii, Instytu t Ludwiga von Misesa Warszawa 2007, s. 3. 9

10 Austriacy nie analizują sił społecznych. Koncentrują się na pojedynczych elementach. Uważają, że procesy ekonomiczne są wypadkową działalności poszczególnych jednostek. W związku z tym badając rynek skupiają się przede wszystkim na zachowaniu konsumenta. Natomiast kierując się subiektywizmem metodologicznym ekonomiści zwracają szczególną uwagę na motywy, cele i pragnienia jednostek. Często czerpiąc inspirację z teorii psychologii. Dobrze widać to w opracowanej przez nich subiektywnej teorii wartości zgodnie z którą wycena dóbr nie zależy wyłącznie od czynników kosztowych lecz również od użyteczności i rzadkości danego dobra. 9 Dodatkowo przedstawiciele szkoły austriackiej przyjmują podejście przyczynowo realistyczne podczas opisywania zjawisk ekonomicznych. Odrzucają empiryzm, uważając iż jest to metoda skuteczna tylko przy badaniach antropologicznych i socjologicznych, nie ma za to zastosowania w ekonomii. Wnioskowanie na podstawie danych historycznych nie jest pomocne gdyż niemożliwe jest wyizolowanie poszczególnych części składowych. Każde zdarzenie jest wypadkową bardzo wielu różnych zjawisk. W związku z tym prawdziwość praw ekonomicznych można udowodnić jedynie w sposób dedukcyjny nie zaś empiryczny. Teoria ekonomiczna musi mieć charakter wyjaśniający a także być logicznie i dedukcyjnie spójna. Co więcej ekonomiści austriaccy bardzo krytycznie podchodzą do wykorzystywania matematyki przy tworzeniu teorii ekonomicznych. Uważają, że podstawową miarę w ekonomii czyli użyteczność nie da się przedstawić za pomocą funkcji liczbowej. Jest to wartość subiektywna, inna dla każdego podmiotu w związku z czym jest niemierzalna i nieporównywalna. Wszystkie funkcje próbujące opisać zjawiska zbiorowe takie jak społeczny dobrobyt w wysokim stopniu zniekształcają rzeczywistość i tym samym nie mają praktycznego zastosowania. Według austriaków analiza statystyczna jest przydatna jedynie podczas opisu historii, nie jest jednak użyteczna przy konstruowaniu prognoz ekonomicznych. 10 Ekonomiści austriaccy analizują sposób w jaki ludzie zaspokajają swoje potrzeby i wykorzystują dostępne zasoby. Szczególną uwagę zwracają na zawiązująca się współpracę i panującą konkurencję. Rzadkość zasobów determinuje ludzkie działania. Każda decyzja wiąże się z poniesieniem kosztu alternatywnego rozwiązania. Konkurencja jest zjawiskiem pozytywnym ponieważ wyzwala proces poszukiwania nowych możliwości. Prawo własności prywatnej jest istotnym czynnikiem efektywnej alokacji zasobów. System cen zapewnia prawidłowe funkcjonowanie gospodarki i jest głównym źródłem informacji na rynku. Ceny 9 T. Teluk, Libertarianizm. Krytyka., Fundacja Instytut Globalizacji, Gliwice, Warszawa 2009, s J. Wiśniewski, Metodologia austriackiej szkoły ekonomii: obecny stan wiedzy. ( -z dn ) 10

11 informują konsumentów o rzadkości dóbr i wpływają na ich zachowanie. Producenci poprzez system cenowy dowiadują się jakie są preferencje konsumentów. By system cenowy spełniał efektywnie swoje funkcje, ceny muszą być kształtowane przez swobodne działania jednostek na nieskrępowanym rynku, na którym respektowane są prawa własności. Przedsiębiorczość stanowi główną siłę napędzającą rozwój gospodarki tymczasem interwencje rządowe zakłócają proces rynkowy i mają negatywne konsekwencje. Relacje stworzone na podstawie państwowych zarządzeń nigdy nie będą optymalne. Ludzie nie posiadają wystarczającej wiedzy by decydować o tym co jest korzystne dla gospodarki. Próby sterowania popytem i podażą poprzez zarządzanie wydatkami rządowymi zakłócają system cenowy i są szkodliwe dla społeczeństwa. Wszelkie działania o charakterze etatystycznym są krytykowane przez ekonomistów austriackich. Redystrybucja dochodów nie może być usprawiedliwiona przez występowanie kosztów zewnętrznych, jedynym akceptowalnym jej uzasadnieniem jest ochrona praw własności. Podobnie błędy rynku nie stanowią wystarczającego motywu dla zastosowania regulacji rządowych. Nic bowiem nie wskazuje na to by działania państwowe były bardziej skuteczne od działań prywatnych. 11 Większość ekonomistów należących do szkoły austriackiej należy do grupy klasycznych liberałów. Propagują idee wolności osobistej, własności prywatnej i gospodarki wolnorynkowej. Postrzegając człowieka jako jednostkę działającą, kreatywną, myślącą, potrafiącą wykorzystać swój potencjał nie dopuszczają możliwości podporządkowania się czyjejkolwiek woli. Dostrzegając niezwykłe właściwości wolnego rynku, na którym suwerenne działania poszczególnych jednostek zwiększają dobrobyt całego społeczeństwa krytykują interwencjonizm rządowy. Podkreślając jak duże znaczenie dla prawidłowej koordynacji wszystkich procesów gospodarczych ma mechanizm cenowy nie wierzą w skuteczność odgórnego zarządzania społecznymi procesami konsumpcji i produkcji i stanowczo krytykują instytucję centralnego planisty. Tym samym przestrzeganie zasad wolności stało się głównym aksjomatem austriackiej ekonomii. 12 Obecnie teorie opracowane przez ekonomistów należących do szkoły austriackiej przeżywają swojego rodzaju odrodzenie. Szukając stabilnych podstaw w gąszczu makroekonomicznych rozważań teoretycznych środowisko akademickie coraz częściej odrzuca metody matematyczne i korzysta z logiki jako właściwego narzędzia metodologicznego. Natomiast w świecie polityki ekonomia austriacka przykuwa uwagę ponieważ wyjaśnia przyczyny upadku socjalizmu, proponuje alternatywny sposób 11 L. Rockwell, Istotność szkoły austriackiej. ( - z dn ) 12 R. Ebeling, Austrian Economics and the Political Economy of Freedom. ( - z dn ) 11

12 rozwiązania problemu cyklu koniunkturalnego a także analizuje koszty państwa opiekuńczego i tłumaczy nieefektywność rozbudowanego rządu Prawo własności prywatnej podstawą ładu społecznego Instytucja własności prywatnej jest niezbędnym elementem bezkonfliktowej współpracy społecznej. Głównym celem każdej normy jest zapobieganie konfliktom. Konflikty nie powstają z powodu różnicy poglądów czy intencji. Przeciwstawne zamiary dwóch osób nie oznaczają, iż wystąpi między nimi konflikt. Do konfliktu może dojść wtedy gdy sprzeczne koncepcje przekładają się na konkretne działania z użyciem dóbr ekonomicznych. Nadal powstanie konfliktu nie jest przesądzone gdy owo działanie wiąże się z wykorzystaniem różnych, odrębnych, zupełnie ze sobą niezwiązanych dóbr. Do sytuacji spornej dochodzi dopiero wówczas gdy co najmniej dwie osoby chcą zrealizować swoje cele przy pomocy tego samego dobra. Rzadkość zasobów jest zasadniczą przyczyną sporów występujących pomiędzy członkami społeczeństwa. Norma wprowadzająca własność prywatną pozwala rozwiązać ten problem. Tylko jasne zasady dotyczące kontroli sprawowanej nad wszystkimi rzadkimi dobrami gwarantują zgodną współpracę społeczną. By mówić o własności musimy najpierw określić w jaki sposób się ową własność zdobywa. To oznacza, że występuje potrzeba istnienia określonej metody pierwotnego zawłaszczania dóbr. 14 Każdy człowiek rodzi się z prawem samoposiadania co oznacza, że od momentu narodzin jest w posiadaniu dwóch dóbr: swojego ciała i czasu. Dlatego też by zostać prawowitym właścicielem danego dobra należy zająć go przy pomocy własnych członków czyli poświęcić swój czas i wykonać jakąś pracę. Pod warunkiem, że dobro to nie zostało wcześniej już zajęte przez inną osobę, można je zagospodarować i w ten sposób zdobyć tytuł własności. Właściciel posiada prawo do dowolnego korzystania ze swojej własności tak długo jak nie narusza integralności dóbr zawłaszczonych przez innych. Uzyskanie prawa do dobra raz już zawłaszczonego może się odbyć tylko gdy właściciel dobrowolnie zdecyduje się przekazać tytuł własności. Rozwiązania te są zgodne z intuicją i etyką. Prawo własności prywatnej wraz z zasadą pierwotnego zawłaszczenia pozwalają osiągnąć ład społeczny. Naruszenie praw własności oznacza fizyczne zniszczenie lub zredukowanie danego dobra 13 L. Rockwell, Istotność, op.cit. 14 H. Hoppe, O własności prywatnej, wspólnej i publicznej z uzasadnieniem całkowitej prywatyzacji, ( -z dn ). 12

13 bez zgody jego właściciela. W społeczeństwie panuje przekonanie, że to samo tyczy się nie tylko fizycznych atrybutów dobra lecz także jego wartości materialnej. Nie jest to jednak stwierdzenie prawdziwe. Prawie każde działanie ludzkie może mieć wpływ na wartość cudzej własności. Producent decydujący się wejść na nowy rynek bez wątpienia wpływa na zmianę wartości dóbr wytwarzanych przez dotychczasowych producentów. Trudno jednak nazwać to działanie przestępstwem. Stąd wniosek iż prawo własności odnosi się jedynie do fizycznych cech mienia nie zaś do jego wartości. 15 Elementy środowiska naturalnego, z których mogą korzystać wszyscy bez ograniczeń są tak zwaną własnością wspólną. Wykorzystywanie takich dóbr przez wiele osób zazwyczaj prowadzi do powstania sytuacji kryzysowych, które rozwiązać można tylko na dwa sposoby. Można dane dobro albo sprywatyzować albo włączyć je do grupy dóbr publicznych. Dobro publiczne przestaje być niczyje. Jego właścicielem jest państwo. Przedstawiciele państwa w pełni decydują o własności publicznej. Korzystanie z danego dobra dalej jest możliwe dla społeczeństwa jednak wiąże się z opłatami w postaci podatków. Opłat tych nie można uniknąć nawet jeśli nie używa się dobra. Tym samym mamy tu do czynienia z wywłaszczeniem, właściciel dobra publicznego ogranicza prawo własności innych podmiotów. Instytucja własności publicznej nie sprzyja pokojowej kooperacji społecznej. Jedynie prywatyzacja dóbr publicznych może zapewnić przestrzeganie praw własności i tym samym zapobiegać konfliktom. 16 Respektowanie prawa własności prywatnej sprzyja rozwojowi gospodarczemu i zwiększa dobrobyt społeczeństwa. Każdorazowo gdy właściciel wykorzystuje w dany sposób swoją własność to stara się zwiększyć jej wartość. Niezależnie czy dane działanie to produkcja czy konsumpcja zawsze jest to czynność społecznie pożyteczna. Tak samo sytuacja wygląda gdy dochodzi do swobodnej wymiany własności prywatnej. By doszło do transferu własności obie strony muszą wyżej wartościować dobro otrzymane niż to przekazane. Po transakcji dobrobyt obu podmiotów zwiększa się. Nieprzestrzeganie praw własności prywatnej nieuchronnie prowadzi do powstania nierównowagi na rynku i zubożenia społeczeństwa. Bezprawne zawłaszczenie czyjegoś dobra zwiększa stan majątkowy nowego właściciela ale jednocześnie zmniejsza dobrobyt poprzedniego. Co więcej osoby, które zdobyły mienie poprzez bezprawną konfiskatę wykazują tendencję do korzystania z niego w sposób nieefektywny. Ludzie zawsze są bardziej zaangażowani w prywatne projekty niż w przedsięwzięcia wspólne. Tak więc naruszanie praw własności prowadzi do błędnej kalkulacji i nieracjonalnej alokacji środków 15 H. Hoppe, Etyka i ekonomia własności prywatnej. ( - z dn ) 16 H. Hoppe, O własności prywatnej, op.cit. 13

14 co oznacza marnotrawienie dostępnych zasobów. Własność prywatna zapewnia bardziej wydajne wykorzystanie danego dobra niż własność publiczna. Teoria własności ma fundamentalne znaczenie dla ekonomii. Bez prawa własności nie sposób jest zrozumieć proces wymiany pośredniej i bezpośredniej a także koncepcję rynku i cen. Niemożliwe również staje się zdefiniowanie pojęć takich jak: oszustwo czy przestępstwo. Idea własności prywatnej jest niezbędna przy interpretacji zjawisk i procesów ekonomicznych Ewolucja teorii wartości -subiektywna teoria własności W świadomości większości społeczeństwa funkcjonuje fałszywe przekonanie na temat procesu wymiany. Ludzie twierdzą, że aby wymiana była sprawiedliwa musi być równa. Taki pogląd wynika z nieznajomości subiektywnej teorii wartości i ma wiele negatywnych konsekwencji. W rezultacie powszechnie uważa się, że sukces w przedsięwzięciach biznesowych zawsze okupiony jest czyjąś szkodą. Jeśli przedsiębiorcy osiągają zyski to oznacza, że pracownicy albo konsumenci muszą ponosić straty. Implikacją tego fałszywego przekonania była koncepcja sprawiedliwej ceny, której historia sięga czasów scholastyków. Zgodnie z jej zasadami czas pracy poświęcony na wyprodukowanie danego dobra stanowi jednostkę przeliczeniową w procesie wymiany. Stosunek ilości godzin produkcyjnych podczas wytworzenia dwóch dóbr wyznacza sprawiedliwy przelicznik ceny. Ten sam błąd popełniali już pierwsi klasyczni ekonomiści. Adam Smith także uważał, iż praca jest odpowiednim kryterium przeliczania wartości dóbr. Stawki, które nie są oparte na czasie pracy są nieuczciwe i prowadzą do niesprawiedliwej redystrybucji zysku. Idea sprawiedliwej ceny została rozwinięta przez Davida Ricardo. Opierając się na tym samym sposobie myślenia Ricardo opracował koncepcje naturalnej ceny pracy. Zgodnie z jego teorią koszt pracy jest równy wartości pracy wykorzystywanej przy produkcji dóbr, które są niezbędne do życia pracownikom i ich rodzinom. Stawki wynagrodzeń zawsze dążą do poziomu naturalnej ceny pracy. Oznaczałoby to, że wzrost realnych płac nie jest możliwy. Kolejnym zwolennikiem laborystycznej teorii wartości był Karol Marks. On również twierdził, iż cena siły roboczej tak samo jak wszystkich innych dóbr jest wyznaczana poprzez czas potrzebny do jej wytworzenia i reprodukcji. W związku z tym robotnicy nigdy nie mogli liczyć na to, iż standard ich życia ulegnie poprawie. Według Marksa kapitalizm jest systemem, w którym bogacić mogą się tylko bogaci natomiast osoby biedne będą zawsze tracić. Skoro 17 H. Hoppe, Etyka, op.cit. 14

15 wyłącznym źródłem wartości jest praca to przedsiębiorca, który osiąga zysk, przywłaszcza sobie to co w istocie należy się robotnikom. Tym samym laborystyczna teoria wartości została wykorzystana przez przeciwników gospodarki wolnorynkowej jako argument za rewolucją socjalistyczną. Do dziś teza mówiąca, iż przedsiębiorcy oszukują pracowników czerpiąc korzyści z ich pracy jest bardzo popularna w społeczeństwie. Co więcej stanowi centralny koncept ideologii głoszonych przez związki zawodowe a także wiele współczesnych partii politycznych. 18 Pierwszym ekonomistą, który zakwestionował prawdziwość laborystycznej teorii wartości był Böhm-Bawerk. Zauważył on, że jeśli założymy, że praca jest wyłącznym źródłem wartości i przedsiębiorcy nie powinni osiągnąć zysku, jedynie otrzymać zwrot kosztów, to w złożonych, czasochłonnych procesach produkcyjnych pojawi się problem w postaci braku finansowania pracowników na wczesnych etapach produkcji. By otrzymać wynagrodzenie za swoją pracę pracownicy z pierwszych etapów musieliby czekać aż do momentu gdy gotowe wyroby zostaną sprzedane. W ten sposób Böhm-Bawerk zwrócił uwagę na charakterystyczną cechę każdego zaawansowanego społeczeństwa. Realizacja złożonych projektów produkcyjnych możliwa jest tylko w sytuacji gdy jakaś grupa osób zdecyduje się zrezygnować z części konsumpcji i oszczędzać środki by móc następnie zaangażować swoje oszczędności w produkcję i być w stanie zapłacić wynagrodzenia wszystkim pracownikom zatrudnionym przy produkcji. Oszczędnością są niezbędnym elementem procesu produkcji. Tylko dzięki nim możliwe jest opłacenie pracowników z wczesnych etapów produkcyjnych. Przedsiębiorcy są osobami, które decydują się udostępnić swoje oszczędności i tym samym umożliwiają rozpoczęcie produkcji. W zamian otrzymują odsetki czyli zapłatę za czas jaki muszą czekać by otrzymać z powrotem swoje środki. Tym samym odsetki są jednym ze składników kosztu wytworzenia danego dobra, a nie zyskiem osiąganym ze sprzedaży produktów. Laborystyczna teoria wartości nie zakładała istnienia stopy procentowej. Dokładnego opisu procesów ekonomicznych, które występują na rynku dostarczyła dopiero subiektywna teoria wartości. Jej założenia były rozwijane przez wielu różnych ekonomistów przez bardzo długi czas. W całości została dokładnie opracowana przez Misesa, który wykorzystał ją jako podstawę swojej teorii monetarnej. 19 Zgodnie z subiektywną teorią wartości wartość dóbr konsumpcyjnych i usług nie jest ich cechą wewnętrzną, wynikającą jedynie z ich właściwości. Wręcz przeciwnie wartość pochodzi z zewnątrz, jest zależna od osoby, która dokonuje oceny. Wartościowanie danego dobra jest bardzo subiektywną kwestią, 18 P. Greaves, Rola wartości w ludzkim działaniu. ( -z dn ) 19 Tamże. 15

16 którą nawet sam oceniający nie potrafi sprowadzić do obiektywnych wymiarów. Ten subiektywizm wynika w głównej mierze z subiektywnego charakteru satysfakcji, której nie da się wyrazić za pomocą liczb. Satysfakcja wynikająca z faktu posiadania danej rzeczy jest zawsze sprawą bardzo indywidualną. Co więcej preferencje poszczególnych osób zmieniają się w czasie. Wartość nie jest atrybutem stałym lecz podlega ciągłym zmianom. 20 Dobra posiadają dla człowieka wartość jeśli ich podaż jest ograniczona, co oznacza, że nie można zaspokoić wszystkich istniejących potrzeb. Gdy podaż jakiegoś dobra jest nieograniczona to z ekonomicznego punktu widzenia staje się ono bezwartościowe. Konsekwentnie zwiększenie podaży powoduje spadek użyteczności każdej jednostki dobra. Prawo malejącej użyteczności krańcowej mówi o tym, iż każda dodatkowa jednostka posiada mniejszą użyteczność dla konsumenta niż jednostka poprzednia ponieważ zaspokaja jego słabszą już potrzebę czyli ma coraz mniejszą wartość. 21 Miarą określonej ilości danego dobra jest krańcowa użyteczność ostatniej jednostki w zapewnieniu konsumentowi satysfakcji. Ta teza pozwala rozwikłać tak zwany paradoks wartości, którego nie potrafili wyjaśnić klasyczni ekonomiści. Od dawna zastanawiano się dlaczego diamenty mają wyższą jednostkową cenę niż woda skoro woda jest dobrem niezbędnym do życia, natomiast użyteczność diamentów jest stosunkowo niska. Dzieje się tak ponieważ ludzie wartościują dane dobro na podstawie jego użyteczności marginalnej czyli ostatniej jednostki. Zasoby wody są obfite w porównaniu do ograniczonej dostępności diamentów co oznacza, że każda następna jednostka wody jest wykorzystywana do zaspokojenia coraz mniej istotnej potrzeby. Nie chodzi tu o wybór pomiędzy całą podażą wody lub całą podażą diamentów. Ceny kształtują się na podstawie wyboru pomiędzy krańcowymi jednostkami. 22 Ważnym aksjomatem subiektywnej teorii wartości jest stwierdzenie iż poszczególni ludzie różnie wartościują te same dobra. Wynika to z faktu, iż ludzie mają różne gusta, potrzeby, zainteresowania. Dzięki tej różnorodności możliwe jest prawidłowe funkcjonowanie gospodarki wolnorynkowej. Ludzie przystępują do dobrowolnej wymiany ponieważ odwrotnie wartościują dobra i oczekują, że dana transakcja przyniesie im korzyść. Cena jest informacją konieczną by konsument mógł rozstrzygnąć czy rzeczywiście potrzebuje dane dobro. Jeśli cena jest niższa niż jego wartość dla konsumenta wtedy zdecyduje się on towar zakupić. Co więcej będzie on kupował dodatkowe ilości aż do momentu gdy wartość użytkowa kolejnej jednostki nie spadnie poniżej poziomu ceny. Co więcej ceny niosą również 20 T. Taylor, An introduction to austrian economics, Ludwig von Mises Institute, Auburn University , s P. Greaves, Rola wartości, op.cit. 22 T. Taylor, An introduction, op.cit. 16

17 wartość informacyjną dla przedsiębiorców. Wierząc, że są w stanie wyprodukować lub kupić dane dobro za kwotę niższą niż aktualna cena rynkowa przedsiębiorcy decydują się zaangażować w nowy projekt biznesowy. W ten sposób funkcjonuje wolny rynek, obie strony transakcji przystępują do danej umowy ponieważ wierzą, że dzięki temu osiągną korzyść. Ta sama zasada ma swoje zastosowanie również na rynku pracy. Każdy pracownik rozpoczynając pracę podejmuje decyzję na podstawie swoich preferencji, bierze pod uwagę zarówno czynniki finansowe jak i pozafinansowe i dokonuje wyboru, który w jego ocenie przyniesie mu najwięcej pożytku. Istotą każdej transakcji wymiany jest porównywanie wartości użytkowej dwóch dóbr. Mierzenie ich wartości jest z reguły niemożliwe, jednak mimo to ludzie potrafią ustalić swoje preferencje. Zawsze usiłują polepszyć swoją sytuację optymalnie wykorzystując dostępne im aktywa (pieniądze, dobra, czas, kompetencje). W warunkach gospodarki wolnorynkowej dobra zawsze trafiają do tych osób, które wartościują je najwyżej. W ten właśnie sposób wolny rynek zapewnia najlepszą alokację zasobów i sprawia, że bogactwo społeczeństwa wzrasta. Każda interwencja państwa, która przyczynia się do wzrostu cen lub kosztów zakłóca ten mechanizm. Nakłada ograniczenia na dobrowolne transakcje i wpływa na spadek dochodów osób, które najtrafniej potrafią zaspokoić potrzeby konsumentów. W ten sposób interwencjonizm państwowy obniża stan satysfakcji społecznej poniżej maksymalnego poziomu, który byłby możliwy do osiągnięcia w warunkach wolnorynkowych. Nawet najmniejsze ograniczenie wolnej wymiany ma negatywny wpływ na poziom bogactwa społeczeństwa. Wyjątek stanowią tu interwencje, które mają na celu ochronę życia i własności obywateli a także zapewnienie prawidłowego działania rynku Przedsiębiorczość główną siłą napędową gospodarki wolnorynkowej Pierwszym ekonomistą, który przeanalizował i opisał postać przedsiębiorcy był Cantillon. W swoich pracach Cantillon wyraźnie akcentuje jak ważną rolę w gospodarce pełnią przedsiębiorcy. Klasyczne założenie o ekonomii znajdującej się warunkach równowagi długoterminowej nie ma odzwierciedlenia w rzeczywistości. Rynek charakteryzuje się dużą niepewnością. Przedsiębiorca jest osobą, która inwestując i ponosząc koszty swojej działalności stara się przezwyciężyć trudności związane z niepewną przyszłością i dzięki temu osiągnąć zysk. Wypracowany dochód jest nagrodą za podjęcie ryzyka, trafną ocenę kierunku, w którym zmierza rynek. W gospodarce mamy do czynienia z dwoma grupami: przedsiębiorcami, których dochody są zmienne i niepewne i pracownikami najemnymi, którzy 23 P. Greaves, Rola wartości, op.cit. 17

18 otrzymują stały dochód. Każda osoba decydująca się rozpocząć działalność musi zaakceptować ryzyko związane ze stałymi kosztami produkcyjnymi, niepewnym wolumenem sprzedaży i zmienną ceną. To sprawia, że ich zysk zawsze jest wątpliwy. Analizując zjawisko przedsiębiorczości austriaccy ekonomiści podobnie jak Cantillon koncentrują się głównie wokół szczególnej roli jaką przedsiębiorca pełni w społeczeństwie i jego walce z niepewnością raczej niż na cechach jego osobowości. Działalność przedsiębiorców ma ważne zastosowanie w gospodarce, prognozowanie na temat przyszłych oczekiwań konsumentów i inwestowanie w projekty o różnym terminie realizacji zapewnia odpowiednią alokację zasobów i kieruje rynek w stronę stanu równowagi. 24 Podczas ekonomicznej kalkulacji głównym problemem każdego przedsiębiorcy jest czas. Rzeczywistość gospodarcza w której funkcjonuje przedsiębiorca podlega ciągłym zmianom. Dane rynkowe dotyczące czynników produkcji a także potrzeb konsumentów nieustannie się zmieniają. Tymczasem bardzo ważnym aspektem decydującym o sukcesie danego przedsięwzięcia jest koordynacja w czasie produkcji i dystrybucji. Czas jest istotnym elementem gdyż każda produkcja wymaga pewnych inwestycji pracy i kapitału, których zwrot następuje dopiero gdy produkt czy usługa trafią do konsumenta. Dlatego głównym zadaniem przedsiębiorcy jest poprawne oszacowanie przyszłych przepływów kapitału tak by w odpowiedni sposób zaplanować potrzebne inwestycje. Przygotowana prognoza musi brać pod uwagę wszystkie zmiany na rynku jakie mogą wystąpić w przyszłości i które są istotne z punktu widzenia prowadzonej działalności. Przeprowadzenie w pełni dokładnej takiej kalkulacji nie jest realne. Możliwa jest jedynie ewaluacja pewnych ewentualności. W związku z tym przedsiębiorca zawsze podejmuje swoje decyzje inwestycyjne na podstawie swojej intuicji, w warunkach niepewności, biorąc za nie pełną odpowiedzialność. Każda ekonomiczna aktywność wymagająca upływu czasu jest swojego rodzaju spekulacją. Przedsiębiorca podejmuje ryzyko by osiągnąć zysk. Może dzięki temu zyskać ale może też wiele stracić. Z powodu konkurencji by zyskać musi usatysfakcjonować konsumentów. W związku z tym gdy zyskuje przedsiębiorca zyskują również konsumenci. Jednak w sytuacji gdy prognozy okażą się nieprawidłowe przedsiębiorca ponosi koszty związane z porażką. Nie da się tego uniknąć gdyż przyszłość zawsze pozostaje nieznana i żadna naukowa metoda nie jest w stanie zapewnić absolutnie pewnych rozwiązań. 25 Niepewność towarzyszy każdej ludzkiej aktywności. Dlatego dla przedstawicieli szkoły 24 M. Rothbard, Richard Cantillon: ojciec współczesnej ekonomii. ( - z dn ) 25 F. Balvve, Essentials of economics. A brief survey of principles and policies., D. van Nostrand Company, Nowy Jork 1963, s

19 austriackiej jest to bardzo istotny element rzeczywistości, który determinuje wszystkie procesy ekonomiczne. W związku z tym kwestionują oni użyteczność neoklasycznego modelu doskonałej konkurencji, w którym to uczestnicy rynku posiadają wszystkie istotne informacje potrzebne do podjęcia danej decyzji. Austriacy sądzą, że fałszywe założenie o doskonałej informacji wyklucza przydatność tego modelu. Uważają, że najistotniejszą rolą przedsiębiorcy jest wykorzystywanie nadarzających się możliwości i unikanie strat. Założenie, iż każdy człowiek z góry wie, która z dostępnych opcji jest najlepszym rozwiązaniem stoi w sprzeczności z tą tezą. Co więcej ekonomiści z austriackiej szkoły ekonomii są zdania, iż brak doskonałej informacji i ciągła niepewność sprawiają, że świat jest pełen niezwykłych perspektyw. Dzięki temu ludzie mają motywację by nieustannie eksperymentować z nowymi ideami. Niepewność pobudza ludzką kreatywność i tym samym jest głównym czynnikiem determinującym postęp. 26 W systemie wolnorynkowym przedsiębiorcy są główną siłą napędową gospodarki. Konkurencja panująca na wolnym rynku pełni rolę regulująca i motywującą. Dzięki niej przedsiębiorcy nieustannie starają się zapewnić swoim klientom najwyższą jakość za najniższą możliwą cenę. Dobrowolność w zawieraniu transakcji sprawia, że niezależnie od tego jak potężny jest dany przedsiębiorca zawsze musi on dbać o to by jak najlepiej zadowolić swoich klientów. Konkurencja chroni interesy konsumentów poprzez ciągły proces tworzenia innowacji i naśladownictwa. Przedsiębiorcy nieustannie badają potrzeby uczestników rynku i starają się wprowadzać innowacje, które pozwolą im osiągnąć relatywnie wysokie zyski. Sukces przyciąga konkurentów, którzy zaczynają naśladować przedsiębiorcę, starając się wprowadzić swoje własne poprawki. Przedsiębiorcy prowadzą ciągły wyścig dzięki czemu występuje tendencja wzrostu jakości przy równoczesnym spadku cen. Najbardziej korzystają na tym nie sami przedsiębiorcy lecz konsumenci. Przedsiębiorcy osiągają jedynie tymczasowe wysokie dochody z wprowadzenia na rynek innowacji. Dzięki konkurencji wysoka marża ma jedynie charakter przejściowy ponieważ konkurenci zawsze znajdą sposób by oferować ten sam produkt po niższej cenie. Jedynym sposobem by długoterminowo utrzymać wysokie zyski jest nieustanne wprowadzanie nowych innowacji. Według ekonomistów ze szkoły austriackiej gospodarka wolnorynkowa jest najlepszym z możliwych systemów właśnie dlatego, że przedsiębiorcy chcąc osiągać zyski muszą zaspokajać potrzeby konsumentów jednocześnie minimalizując koszty. Tym samym egoistyczna chęć bogacenia się sprawia iż najbardziej utalentowane i ambitne jednostki za wszelką cenę starają się zadowolić całe społeczeństwo. Patrząc długoterminowo konkurencja 26 R. Ebeling, Austrian Economics, op.cit. 19

20 na rynku chroni konsumentów przed wysokimi cenami. Cena na wolnym rynku jest zawsze uczciwa w tym znaczeniu, że do tej pory nikt włączając w to osoby najbardziej przedsiębiorcze nie potrafi dostarczyć na rynek danego dobra po niższej cenie. W gospodarce wolnorynkowej konkurencja chroni również pracowników. Przedsiębiorca, który płaci zbyt niskie wynagrodzenia swoim pracownikom musi liczyć się z ryzykiem, iż zostaną oni podkupieni przez jego konkurentów. Każdy przedsiębiorca chcąc maksymalizować swoje zyski musi redukować koszty dlatego będzie starać się płacić swojemu pracownikowi wynagrodzenie poniżej jego krańcowej produktywności. W długim terminie, w warunkach wolnej konkurencji jest to jednak niemożliwe z tych samych względów dla których niemożliwe jest długoterminowe utrzymanie bardzo wysokich cen. 27 Reasumując austriacka szkoła ekonomii jest najbardziej wolnorynkowym ze wszystkich nurtów ekonomii, który po długim okresie zapomnienia zaczyna być coraz częściej uznawany za przydatne źródło informacji. Cechą charakterystyczną ekonomii austriackiej jest specyficzna metodologia stosowana przez jej przedstawicieli. W swoich pracach austriacy nie wykorzystują matematycznego modelowania, ekonometrii czy statystyki. Podstawą ich rozważań jest metodologiczny indywidualizm i subiektywizm. Procesy ekonomiczne analizują pod kątem poszczególnych działań pojedynczych jednostek, których zachowania mają subiektywny charakter. Ogólnie mówiąc przedstawiciele szkoły austriackiej są wielkimi entuzjastami wolności, obrońcami gospodarki wolnorynkowej, zwolennikami leseferyzmu i prawa własności prywatnej. Uważają, iż wolny rynek stanowi system, który zapewnia najefektywniejszą alokację zasobów, stymuluje rozwój i prowadzi do wzrostu bogactwa społeczeństwa. Jednocześnie otwarcie krytykują interwencjonizm państwowy argumentując, iż łamie on prawa własności i ogranicza proces wolnej wymiany co prowadzi do zakłóceń mechanizmu prawidłowej alokacji zasobów i obniża społeczny dobrobyt. 27 R. Murphy, Lessons for the young economist, Ludwig von Mises Institute, Auburn 2010, s

21 2. RYNEK PIENIĄDZA I SYSTEM BANKOWY W ŚWIETLE TEORII AUSTRIACKIEJ SZKOŁY EKONOMII 2.1. Ingerencja państwa w rynek pieniądza Pieniądz jest jedną z najbardziej złożonych sfer gospodarki, a analiza istoty pieniądza od setek lat jest dużym wyzwaniem dla ekonomistów. Wielowiekowa historia ingerencji państwa w sferę pieniężną jest główną przyczyną dla której wielu osobom, również zwolennikom wolnego rynku trudno jest sobie wyobrazić wolny rynek pieniądza. Pieniądz był pierwszym obiektem kontroli rządu stąd też istnieje przeświadczenie, iż nadzór państwowy jest konieczny do prawidłowego funkcjonowania rynku pieniężnego. A jednocześnie niewiele osób traktuje go jako przejaw interwencjonizmu państwowego. Podstawowym elementem życia gospodarczego w społeczeństwie jest wymiana. Bez niej trudno jest sobie w ogóle wyobrazić funkcjonowanie społeczeństwa. Ludzie tworzą społeczeństwo w celu dokonywania wymiany, która to przyczynia się do wzrostu ich poziomu życia. Gdyby ludzie byli zdani jedynie na swoją samowystarczalność, nie mogliby wymieniać się nawzajem i żyliby w skrajnej nędzy. Wymiana jest najważniejszym czynnikiem napędzającym wzrost gospodarczy. 28 Wymiana to dobrowolna umowa pomiędzy dwoma osobami, na mocy której dochodzi do zamiany jednego towaru na drugi. O tym w jakiej proporcji towary zostaną wymienione mówi prawo malejącej użyteczności krańcowej. Decyduje o tym relacja pomiędzy korzyściami i kosztami jakich spodziewają się osoby zaangażowane w wymianę. Człowiek jest gotowy wymienić dany towar na inny tylko jeśli w jego subiektywnej ocenie koszt tego towaru jest mniejszy od oszacowanej przez niego korzyści jaką ma mu zapewnić towar, który otrzyma. Obaj uczestnicy umowy korzystają na wymianie gdyż wartościują oni towary przeciwnie, co oznacza, że każdy z nich wyżej ceni to co dostał od tego co dał w zamian. Tym samym do wymiany barterowej nie dochodzi z powodu równowartości dwóch towarów lecz z powodu różnorodności w wartościowaniu tych towarów przez różne osoby. Nie istnieje coś takiego jak naturalne predyspozycje gatunku ludzkiego do handlu. Istnienie wymiany jest uwarunkowane przez przeświadczenie ludzi, iż 28 M. Rothbard, Złoto, banki, ludzie -krótka historia pieniądza, Fijorr Publishing, Warszawa 2006, s

22 w wyniku tego konkretnego działania ich sytuacja ulegnie poprawie niż gdyby z niego zrezygnowały. 29 Barter czyli bezpośrednia wymiana towarów i usług nie jest wystarczająco efektywna by zapewnić rozwój gospodarki. Do głównych przyczyn owej nieefektywności należą niepodzielność i brak podwójnej zbieżności potrzeb. Bariery te nie występują w wymianie pośredniej dlatego jest ona jedyną metodą, która zapewnia rozwój ludzkości. Wymiana pośrednia polega na wymianie posiadanego dobra, na inne dobro, którego jednak nie wykorzystamy bezpośrednio lecz do wymiany za inny towar, którego potrzebujemy. Dobro, które używamy w takich celach nazywamy środkiem wymiany. Główną cechą, która determinuje jego dodatkową funkcję jest zbywalność. To oznacza, że popyt na to dobro przewyższa przeciętny poziom jego konsumpcji. Zbywalność danego towaru zależy od jego trwałości, łatwości w transportowaniu a także podzielności na mniejsze części bez straty na wartości. Towary, które są łatwo zbywalne są coraz powszechniej używane czyli popyt na nie rośnie a to sprawia, że ich zbywalność rośnie. Mamy tu do czynienia z samonapędzającym się mechanizmem, który wyłania jeden bądź dwa dobra, które są powszechnie używane przez społeczeństwo jako środek wymiany. Dobra te nazywamy pieniądzem. W przeszłości rolę pieniądza spełniało wiele różnych towarów: tytoń, miedź, muszelki, paciorki, cukier, sól. Jednak to dwa metale: złoto i srebro, bezkonkurencyjnie zdominowały rynek i stały się najbardziej popularnymi środkami wymiany. O tej przewadze zadecydowała ich wysoka zbywalność, której przyczyn należy szukać w specjalnych właściwościach tych metali przede wszystkim ich walorach zdobniczych. Metodą stopniowej selekcji różnych środków wymiany siły wolnorynkowe uznały, że złoto i srebro najlepiej spełniają funkcje pieniądza w gospodarce. Według Rothbarda jednego z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły austriackiej proces wolnorynkowy jest jedynym sposobem w jaki może zostać ustanowiony pieniądz. Rząd nie posiada takiej możliwości, nie może zadecydować o postaci pieniądza. Nadanie tytułu pieniądza kawałkom papieru lub decyzja o tym z jakiego surowca pieniądz będzie produkowany będą zawsze miały negatywny wpływ na gospodarkę. By odpowiednio spełniać swoje funkcje pieniądz musi posiadać cenę pierwotną, która została ukształtowana w wyniku działania sił popytu i podaży. Pieniądz jest towarem a nie jedynie narzuconą przez władzę jednostką rozliczeniową służącą tylko do wymiany. Różnica między nim a innymi towarami na rynku polega jedynie na tym, że popyt na niego determinuje nie tylko jego podstawowe zastosowanie lecz w głównej mierze jego rola środka wymiany, którą spełnia w gospodarce. 29 G. Callahan, Ekonomia dla normalnych ludzi, op.cit. s

23 Jak każdy towar pieniądz również ma swoja cenę, która zależy od jego podaży i zgłaszanego na niego zapotrzebowana a jej wartość jest wyrażona w innych dobrach. 30 Współcześnie używamy papierowych pieniędzy, których wartość nie zależy od wartości surowca, z których zostały wykonane. Pełnią funkcję pieniądza na mocy decyzji państwowej. Ich wartość ma swoje początki jeszcze w czasach pieniądza towarowego, gdy pieniądz papierowy odpowiadał wartości konkretnego towaru. W odróżnieniu do wszystkich pozostałych jednostek funkcjonujących na rynku państwo nie gromadzi swoich środków w wyniku sprzedaży wyprodukowanych dóbr lub wykonanych usług. Rząd stosuje inną metodę, przywłaszcza zasoby innych osób i nie potrzebuje do tego nawet zgody ich właścicieli. W gospodarce barterowej państwo przywłaszcza dobra, które później wykorzystuje do realizacji swoich celów. Natomiast w gospodarce pieniężnej za pomocą podatków zagarnia środki pieniężne, co zdecydowanie ułatwia nie tylko wykorzystanie przejętych zasobów ale także sam proces przywłaszczenia. Podwyższanie podatków nie jest popularnym postulatem w świecie politycznym gdyż ciężko jest zdobyć poparcie społeczne dla takiej zmiany. Tym samym gospodarka pieniężna otwiera przed rządzącymi zupełnie nowe możliwości. Jeżeli państwo posiada monopol na produkcję pieniądza w danym kraju to może kreować nowe środki pieniężne bez ograniczeń. 31 Wraz z końcem standardu złota mieliśmy do czynienia z coraz większymi wahaniami cen. Gospodarka oparta na pieniądzu fiducjarnym w znacznym stopniu ułatwiła rządowi proces zwiększania podaży pieniądza. Drukowanie banknotów jest zdecydowanie łatwiejsze niż wydobywanie złota. 32 Wykorzystywanie pieniądza papierowego wiąże się z poważnymi skutkami wywołanymi przez procesy inflacyjne. Nie ma podstaw by twierdzić, iż negatywne doświadczenia znane z historii są tylko wynikiem działań niekompetentnych rządów, które w niewłaściwy sposób korzystały z możliwości jakie daje pieniądz papierowy i że dobrze przygotowane osoby odpowiedzialne za politykę monetarną byłby w stanie lepiej wykorzystać jego potencjał. W związku z tym, że pieniądz nie jest neutralny niemożliwe jest odgórne zarządzanie podażą pieniądza w sposób, który byłby sprawiedliwy wobec całego społeczeństwa. Wszelkie działania podejmowane przez rząd, ingerujące w siłę nabywczą pieniądza są oparte na subiektywnych opiniach jego członków. Tym samym nierealne jest by polityka monetarna mogła być bezstronna i służyć dobru publicznemu M. Rothbard, Złoto, bank, op.cit., s Tamże, s G. Callahan, Ekonomia dla normalnych ludzi, op.cit., s L. Mises, Ludzkie działanie, op.cit., s