IDENTIFICATION OF THE GAS DYNAMIC PROCESSES IN A SUPERCHARGING PULSATING SYSTEM A SHIP IC ENGINE

Transkrypt

1 Journl of KONES Internl Combustion Engines 2002 No. 1 2 ISSN IDENTIFICATION OF THE GAS DYNAMIC PROCESSES IN A SUPERCHARGING PULSATING SYSTEM A SHIP IC ENGINE Zbigniew KORCZEWSKI Instytut Technicznej Eklotcji Okrętów Akdemi Mrynrki Wojennej Gdyni, ul. Śmidowicz 69 tel. (058) e-mil: zkorcz@mw.gdyni.pl Abstrct Preliminry results of the experimentl investigtion of exhust gs dynmic flow prmeters in superchrging system re presented, for ship IC engine Sulzer 6AL. 20/24. It hs been proved tht the results cn help in optimizing of the operting prmeters of the engine s well s in monitoring the engine. IDENTYFIKACJA PROCESÓW GAZODYNAMICZNYCH W KANALE ZASILAJĄCYM PULSACYJNY UKŁAD DOŁADOWANIA OKRĘTOWEGO SILNIKA SPALINOWEGO Streszczenie W niniejszym refercie przedstwiono wstępne wyniki bdń ekerymentlnych przebiegu procesu przepływu lin w knle zsiljącym pulscyjny ukłd dołdowni silnik okrętowego Sulzer 6AL 20/24. Bdni miły n celu przeprowdzenie identyfikcji procesów gzodynmicznych dl potrzeb dignostyki. Pomir i rejestrcję prmetrów przepływowych przeprowdzono w dwóch różnych stnch silnik: tzw. odniesieniowym, tj. w stnie pełnej zdtności technicznej przy nominlnym wyregulowniu elementów sterujących orz w stnie zdtności częściowej - przy wyłączonym z prcy jednym cylindrze. WYKAZ WAŻNIEJSZYCH OZNACZEŃ A pole powierzchni P moc prędkość dźwięku R indywiduln stł gzow c prędkość przepływu lin w knle T tempertur c p średnie ciepło włściwe przy stłym ciśnieniu v f prędkość rozprzestrzenini się szczytowej mplitudy ciśnieni lin w knle f częstotliwość ω prędkość kątow włu korbowego silnik H & strumień entlpii χ wykłdnik izentropy i liczb cylindrów zsiljących knł wylotowy lin τ czs relizcji jednego cyklu roboczego silnik L długość d dotyczy dołdowni m liczb suwów przypdjąc n jeden cykl roboczy f nom dotyczy fli ciśnieni nominlne m& msowe ntężenie przepływu dotyczy lin M liczb Mch w wewnątrzcylindrowe p ciśnienie * dotyczy prmetrów iętrzeni 117

2 1. WPROWADZENIE W bdnich dignostycznych pulscyjnych ukłdów dołdowni silników okrętowych zchodzi konieczność identyfikcji przebiegu zmienności dyonownej energii impulsów ciśnieni lin wylotowych zsiljących turborężrkę w czsie trwni jednego cyklu roboczego. N podstwie pomirów ciśnieni lin w chrkterystycznych przekrojch kontrolnych knłu zsiljącego turborężrkę wyzncz się prędkość rozchodzeni się fl ciśnieni lin powstjących po otwrciu kolejnych zworów wylotowych cylindrów silnik. Dje to w rezultcie możliwość oprcowni tzw. chrkterystyki energetycznej knłu zsiljącego, któr uleg rozwrstwieniu w mirę postępującego procesu degrdcji eklotcyjnej (głównie zużyci i znieczyszczeni) elementów struktury konstrukcyjnej silnik. Stopień rozwrstwieni chrkterystyki energetycznej może stnowić istotne źródło informcji dignostycznej o stnie technicznym ukłdu wyminy łdunku w silniku orz jego turborężrki. 2. PODSTAWY TEORETYCZNE PRZEPŁYWU SPALIN W KANALE ZASILAJĄCYM TURBOSPRĘŻARKĘ Przebieg zmienności dyonownej energii impulsów ciśnieni lin wylotowych zsiljących turborężrkę w czsie trwni jednego cyklu roboczego silnik zdeterminowny jest szeregiem czynników konstrukcyjnych i eklotcyjnych. W dostępnej literturze krjowej zgdnieni te ujęto kompleksowo w prcch Kordzińskiego [1,2,3] i Mysłowskiego [6,7] orz w monogrfii Wisłockiego [9]. Przedstwiony w nich bogty mterił empiryczny wskzuje, że kluczowym czynnikiem konstrukcyjnym ksztłtującym chrkter ukłdu fl ciśnieni lin w knle zsiljącym turbinę jest wrtość optymlnego stosunku czynnego przekroju przepływu dyszy turbiny do średnicy i długości knłu zsiljącego. Równie wżnym czynnikiem konstrukcyjnym jest osób wykonni odgłęzień i połączeń poszczególnych cylindrów. Decyduje on o możliwości występowni niepożądnego zjwisk generowni fl odbitych, o różnych prędkościch, rozprszjących energię impulsów ciśnieni lin zkłócjących proces płukni cylindrów silnik [3,5,8]. Anlizując wpływ czynników eklotcyjnych n ukłd fl ciśnieni lin wylotowych nleży uwzględnić zminy obciążeni silnik, jego prędkości obrotowej orz regulcyjne zminy któw otwrci i zmknięci zworów wylotowych i dolotowych. Widomym jest, że chwilowe wrtości energii impulsów oscylują wokół średniej wrtości stłej dl ustlonego zkresu obciążeni, według złożonej funkcji okresowej, z częstotliwością pierwszej hrmonicznej opisnej zleżnością [4]: iω f1 = 2 (1) m Uśrednione w obrębie jednego cyklu roboczego silnik wrtości strumieni entlpii lin wylotowych w chrkterystycznych przekrojch kontrolnych knłu przepływowego zsiljącego turborężrkę wyzncz wyrżenie: τ ( T ) T dτ H& = m& c (2) imp 0 Zminy rozkłdu strumieni entlpii orządzonego dl ustlonych, reprezenttywnych obciążeń silnik, odniesione do wrtości wzorcowych zrejestrownych w początkowym okresie 118

3 jego użytkowni mogą stnowić cenne źródło informcji dignostycznej o stnie technicznym turbiny, tkże ukłdu wyminy łdunku. Njczęściej stosown metod oprcowni tzw. chrkterystyki energetycznej knłu zsiljącego pulscyjny ukłd dołdowni silnik poleg n wyznczniu chwilowych wrtości prmetrów gzodynmicznych strumieni lin w wydzielonej objętości kontrolnej knłu, które bzuje n pomirch prędkości rozchodzeni się fli ciśnieni lin powstjącej po otwrciu zworu wylotowego. Przemieszcz się on zbiorczym knłem połączeniowym w kierunku kierownicy turbiny z prędkością dźwięku, któr zleży przede wszystkim od tempertury lin wylotowych. Prędkość rozprzestrzenini się szczytowej mplitudy fli ciśnieni v f jest sumą chwilowych wrtości prędkości dźwięku i prędkości przepływu lin w knle c: v f = + c (3) Poniewż prędkość dźwięku w linch wyrż formuł: prędkość przepływu lin w knle jest funkcją liczby Mch M : ztem: = χrt (4) c = M (5) ( M +1) v χ (6) f = RT Stąd otrzymno osttecznie wyrżenie n chwilową wrtość tempertury lin: T = χr v 2 f ( M + 1) 2 (7) Prędkość rozchodzeni się szczytowej mplitudy fli ciśnieni v f orz liczbę Mch M występujące w zleżności (7) określ się n podstwie pomirów chwilowych wrtości ciśnieni iętrzeni p 1 * i chwilowych wrtości ciśnieni sttycznego p 1, p 2 zrejestrownych w dwóch przekrojch kontrolnych 1 i 2 knłu lin wylotowych znjdujących się od siebie w odległości L rys.1. Prędkość rozchodzeni się szczytowej mplitudy fli ciśnieni lin wyzncz się z zleżności: v f L = (8) τ f gdzie: τ f czs przemieszczeni się szczytowej mplitudy fli ciśnieni lin od przekroju kontrolnego 1 do 2 knłu przepływowego. Liczbę Mch określ zleżność wiążącą ciśnienie oczynkowe p 1 i ciśnienie iętrzeni p 1 * orz równni przeminy izentropowej umownie relizownej przy iętrzniu strumieni lin w przekroju kontrolnym 1 knłu przepływowego: 119

4 p p 1 1 = 1 + χ M χ χ 1 (9) stąd: χ p χ 1 1 p M = (10) χ 1 Przedstwion metod umożliwi wyznczenie chwilowej wrtości tempertury lin, któr jest wrtością uśrednioną w czsie τ dl objętości knłu ogrniczonej przekrojmi kontrolnymi 1 i 2. W podobny osób, wykorzystując pomiry prędkości rozchodzeni się impulsu ciśnieni, określ się chwilową wrtość msowego ntężeni przepływu lin w wydzielonej objętości knłu przepływowego: m& = Acρ (11) Gdzie chwilową wrtość prędkości przepływu lin definiuje zleżność: c = M τ L M ( +1) (12) chwilową wrtość gęstości lin zleżność: p 1 ρ = (13) R T Wskutek oporów przepływu n drodze pomiędzy zworem wylotowym kierownicą turbiny, jk również wpływu interferencji i odbijni się fl ciśnieni pochodzących od pozostłych cylindrów zsiljących knł przepływowy zmienn jest mplitud impulsu ciśnieni w poszczególnych jego punktch, więc również energi lin i moc turbiny. 120

5 1 L 2 p1, p1* p2 pw c c o c1 n c2 nt p1* p1 p2 Rys. 1. Pomir chwilowych wrtości ciśnieni w knle lin wylotowych zsiljących turborężrkę silnik Zprezentowny lgorytm obliczeniowy dje możliwość przeprowdzeni nlizy zmienności dyonownego strumieni entlpii lin zsiljących turborężrkę, trktownego jko wrtość uśrednioną, w wydzielonej objętości kontrolnej knłu połączeniowego ogrniczonej przekrojmi kontrolnymi 1 i OBIEKT BADAŃ Przedmiotem bdń jest ukłd turbodołdowni sześciocylindrowego silnik czterosuwowego Sulzer typu 6AL20/24 z pulscyjnym zsilniem turbiny i chłodzeniem powietrz dołdowującego rys.2. W skłd ukłdu wchodzą nstępujące podzeoły: zeół wirnikowy turborężrki z turbiną T i rężrką promieniową S, knły przepływowe powietrz i lin, chłodnic powietrz dołdowującego silnik CH. N schemcie zznczono również miejsc pomiru prmetrów kontrolnych silnik dokonywnych przy pomocy komputerowego zestwu pomirowo-rejestrującego oprcownego w Instytucie Technicznej Eklotcji Okrętów Akdemii Mrynrki Wojennej. W tbeli 1 zestwiono mierzone prmetry silnik. Rejestrcj wrtości prmetrów odbyw się z częstotliwością próbkowni 10 Hz. Pojedynczy ukłd dołdowni silnik, o kolejności wtrysku pliw , wyposżony jest w turbinę promieniową z dwuknłowym pulscyjnym zsilniem linmi. Przebieg zmienności ciśnieni lin w przewodch przed turbiną m chrkter zbliżony do przedstwionego n rys.3. Tkie rozwiąznie, w którym otwrcie zworu wylotowego trw α w = 340 obrotu włu korbowego, zpewni korzystny efekt nkłdni się impulsów fli ciśnieni z dwóch cylindrów przez α w = 100 OWK. Dzięki temu w knłch wylotowych njniższe ciśnienie lin jest wyższe od przeciwciśnieni wylotu. Uzyskuje się w ten osób 121

6 poprwę rwności turbiny, jednk odbyw się to kosztem większych nkłdów prcy n usuwnie lin (większe jest przeciwciśnienie w knle wylotu lin). T wzwch V wzch T wzwchw T pd p d T ppd T P6 T P5 T P4 T P3 T P2 T P1 CH T K2 T pl V plv n R h V o T od T ow Tps 3 Vp Tpt S T n t T SP3 T SP2 T SP1 T SP6 T SP5 T SP4 T K1 Rys. 2. Schemt ukłdu turbodołdowni silnik Sulzer typu 6AL20/24 Prmetry pomirowe silnik Sulzer typu 6AL20/24 Tb. 1. Prmetr Zkres Dokłdność pomirowy pomiru [%] Typ czujnik Prędkość obrotow włu korbowego silnik - n 800 obr/min 0,1 indukcyjny Prędkość obrotow wirnik turborężrki - n T obr/min 0,5 mgnetoelektryczny Tempertur lin n wylocie z kolejnych cylindrów 873 K 0,3 termopr T 1,...T 6 Tempertur lin w knłch zbiorczych przed 873 K 0,3 termopr turbiną T K1 (cylindry 1,2,3), T K2 (cylindry 4,5,6) Tempertur lin z turbiną T pt 873 K 0,3 termopr Objętościowe ntężenie przepływu powietrz przed 2600 m 3 /h 1,5 tensometryczny rężrką V p (ef ekt Von Krmn) Tempertur powietrz przed rężrką T ps 373 K 0,5 oporowy Tempertur powietrz z rężrką - T ppd 373 K 0,5 oporowy Ciśnienie powietrz dołdowni p d 0,25 MP 1,0 tensometryczny Tempertur powietrz z chłodnicą - T pd 373 K 0,5 oporowy Tempertur powietrz n dolocie do kolejnych 373 K 0,5 oporowy cylindrów T p1,...t p6 Objętościowe ntężenie przepływu wody przez 3 15 m /h 1,0 przepływowy chłodnicę powietrz - V wzch Tempertur wody n dolocie do chłodnicy 373 K 0,5 oporowy powietrz - T wzwch Tempertur wody n wylocie z chłodnicy 373 K 0,5 oporowy powietrz - T wzwchw Objętościowe ntężenie dopływu pliw do dm /h 0,5 przepływowy silnik V plv Tempertur pliw n dolocie do silnik - T pl 373 K 0,5 oporowy Objętościowe ntężenie dopływu oleju do 25 m 3 /h 0,5 przepływowy 122

7 silnik V o Tempertur oleju n dolocie do silnik T od 373 K 0,5 oporowy Tempertur oleju n wylocie z silnik T ow 373 K 0,5 oporowy Sił rekcji hmulc wodnego - R h 1,2 kn 0,16 tensometryczny p Z przebiegu krzywych n rys.3 widoczne jest również pewne zmniejszenie mplitud przepływjących fl ciśnieni lin z cylindrów położonych w środkowej części knłów wylotowych, blisko turbiny, w stosunku do O O O cylindrów których ujści do wólnego knłu [OWK] O 720 wylotowego są njbrdziej oddlone od turbiny. Zjwisko to wynik z chrkteru procesu Rys. 3. Przebieg zmienności ciśnieni lin w rozprężni lin z cylindrów środkowych knłch lin wylotowych przed turbiną gdzie rozprężnie lin odbyw się w obu silnik Sulzer typu 6AL20/24 kierunkch: do turbiny i do początku knłu, co jest połączone ze znczną strtą energii. Jest on tym większ im większ jest objętość bocznych odgłęzień knłu połączeniowego [3]. 4. APARATURA POMIAROWA Specyfik bdń szybkozmiennych procesów gzodynmicznych w ukłdzie zsilni turborężrki silnik okrętowego nrzuc konieczność wykorzystni wysokiej klsy prtury pomirowej. Do bdń zstosowno rejestrtor cyfrowy typu SEFRAM 8416, djący możliwość jednoczesnego pomiru i utomtycznej rejestrcji 16 prmetrów kontrolnych z częstotliwością próbkowni do 250 khz rys. 4. Do pomiru ciśnień w zbiorczym knle lin wylotowych zsiljących turborężrkę silnik zstosowno dw czujniki świtłowodowe firmy OPTRAND typu C11294-Q o zkresie pomirowym 0-7 br i klsie dokłdności 1.0 rys.5. Do indykowni ciśnieni wewnątrzcylindrowego zmontowno w ecjlnie wykonnym knle pomirowym komory lni cylindr nr 6 świtłowodowy czujnik ciśnieni firmy OPTRAND typu C31294-Q o zkresie pomirowym br i klsie dokłdności 1.0 rys.5b. Rys. 4. Widok rejestrtor cyfrowego SEFRAM 8416 zpis przebiegu zmienności ciśnieni lin w knle zsiljącym turborężrkę 123

8 ) b) Rys.5. Miejsce zmontowni czujników ciśnieni lin wylotowych w knle zsiljącym turborężrkę Rys.5b. Miejsce zmontowni czujnik ciśnieni wewnątrzcylindrowego Pomir prędkości obrotowej włu korbowego silnik dokonywny był czujnikiem indukcyjnym ze zncznik n kole zmchowym. Zkres pomirowy do 800 obr/min, przy klsie dokłdności 0.1. Ntomist pomir prędkości obrotowej wirnik turborężrki dokonywny był czujnikiem mgnetoelektrycznym, wykorzystując dw impulsy znczników zmontownych n wle rężrki. Zkres pomirowy do obr/min, przy klsie dokłdności PRZEBIEG BADAŃ I WYNIKI POMIARÓW Do zgłębieni nlizy procesów gzodynmicznych relizownych w knle zsiljącym pulscyjny ukłd turbodołdowni silnik okrętowego niezbędn jest znjomość chrkteru zmienności prmetrów gzodynmicznych strumieni lin opuszczjących cylindry silnik. Z przeprowdzonej n wstępie nlizy podstw teoretycznych przedmiotowych procesów wynik, że istotnym prmetrem ocenowym jest prędkość rozchodzeni się szczytowej mplitudy fli ciśnieni lin pomiędzy ustlonymi przekrojmi kontrolnymi knłu przepływowego, wyznczn n podstwie jednoczesnego pomiru ciśnieni sttycznego w tych przekrojch. Bdni ekerymentlne przeprowdzono n obiekcie rzeczywistym. Do bdń wytypowno silnik Sulzer 6AL20/24 zinstlowny n stnowisku hmowni lbortoryjnej ITEO AMW. Celem bdń było dokonnie wstępnej oceny wpływu zmin stnu technicznego silnik n prędkość rozchodzeni się fli ciśnieni lin w knle zsiljącym turborężrkę. Relizcj ekerymentu poległ n zkłóceniu ustlonej prcy silnik n obciążeniu 0.4 P nom poprzez wyłączenie z prcy jednego cylindr, przy zblokownej listwie pliwowej. W ten osób zsymulowno prcę silnik w stnie częściowej zdtności technicznej. Jednocześnie dokonywno pomiry prmetrów gzodynmicznych (częstotliwość próbkowni 50 khz) obejmujące: ciśnienie wewnątrzcylindrowe ukłdu nr 6, p w, ciśnienie sttyczne w dwóch przekrojch kontrolnych knłu połączeniowego, p 1, p 2, prędkość obrotową włu korbowego silnik, n, prędkość obrotową wirnik turborężrki, n t, które przeprowdzono w dwóch stnch silnik różnych od siebie: stn pełnej zdtności technicznej, tzw. odniesieniowy, przy nominlnym wyregulowniu elementów sterujących, 124

9 stn częściowej zdtności technicznej przy wyłączonym z prcy jednym cylindrze. W wy niku przeprowdzonych bdń uzyskno przebiegi w funkcji czsu prmetrów gzodynmicznych chrkteryzujących stn energetyczny knłu zsiljącego turborężrkę, jko odpowiedź n wprowdzone zkłócenie funkcjonowni silnik wyłączenie z prcy cylindr nr 6. N rys. 7 i 8 przedstwiono przebiegi zmienności ciśnieni wewnątrzcylindrowego ukłdu nr 6 orz ciśnieni w knle lin wylotowych przed turbiną bdnego silnik w funkcji czsu. Z zrejestrownych przebiegów wynik, że wyłączenie z prcy jednego cylindr wywołuje ilościowe i jkościowe zminy pulscji ciśnieni lin w knle zsiljącym turbinę. Wyniki bdń dowodzą, że nstąpił istotn zmin chrkteru impulsów ciśnieni lin rzężonych z cylindrmi 4 i 5. Sądzić nleży, że owodowne jest to pogorszeniem wrunków wtrysku i lni pliw w tych cylindrch. Dl ilościowej oceny tych zmin nleży przeprowdzić nlizę hrmoniczną zrejestrownych przebiegów, nstępnie oszcowć przesunięci fzowe dl wytypownych skłdowych hrmonicznych. N tej podstwie możliwe będzie zdefiniownie mir dignostycznych opisujących stn techniczny rozptrywnego ukłdu turbodołdowni silnik. Z zrejestrownych przebiegów wynik również, że możliwe jest przełożenie wrtości dwki pliw zsiljącego dny ukłd n mplitudę odpowiedniego (rzężonego z nim) impulsu ciśnieni lin w knle. Zobserwowne zjwisko zpdni się mplitudy impulsu ciśnieni (rys. 8b) wywołne jest njprwdopodobniej efektem cofnięci się lin do cylindr w okresie otwrci zworów wylotowych orz interferencją fl ciśnieni pierwotnych i odbitych od dyszy turbiny [3,9]. Ocenijąc wpływ symulownego defektu n prędkość rozchodzeni się fli ciśnieni lin w knle możn wnioskowć, że wywołł on blisko 70% dek jej wrtości. Spdł energi kinetyczn lin zsiljących turbinę, zmniejszył się prędkość obrotow wirnik turborężrki, ztem również wydjność rężrki. Miło to oczywiście brdzo istotny wpływ n prmetry powietrz dołdowującego silnik i wrunki wyminy łdunku w cylindrch co również odzwierciedlją zrejestrowne przebiegi ciśnieni lin w knle zsiljącym turbinę (rys. 8 i 8b). ) b) Rys. 7. Przebiegi zmienności ciśnieni wewnątrzcylindrowego ukłdu nr 6 orz ciśnieni w knle lin wylotowych przed turbiną silnik Sulzer 6AL20/24 w funkcji czsu ) silnik w stnie pełnej zdtności technicznej, b) silnik w stnie zdtności częściowej przy wyłączonym z prcy cylindrze nr 6. ) b) 125

10 Rys. 8. Przebiegi zmienności ciśnieni lin w przekrojch kontrolnych 1 i 2 knłu zsiljącego turborężrkę silnik Sulzer 6AL20/24 w funkcji czsu ) silnik w stnie pełnej zdtności technicznej, b) silnik w stnie zdtności częściowej przy wyłączonym z prcy cylindrze nr 6. ) b) Rys. 9. Przebiegi zmienności ciśnieni lin w przekrojch kontrolnych 1 i 2 knłu zsiljącego turborężrkę silnik Sulzer 6AL20/24 w funkcji czsu osób wyznczni prędkości rozchodzeni się fli ciśnieni l in w knle ) silnik w stnie pełnej zdtności technicznej, b) silnik w stnie zdtności częściowej przy wyłączonym z prcy cyli ndrze nr WNIOSKI N podstwie wyników wstępnych bdń ekerymentlnych przebiegu procesu przepływu lin w knle zsiljącym pulscyjny ukłd dołdowni czterosuwowego silnik okrętowego możn stwierdzić, że w oprciu o nlizę przebiegów zmienności ciśnień wewnątrzcylindrowych i ciśnień rejestrownych w dwóch chrkterystycznych przekrojch kontrolnych knłu zsiljącego turborężrkę możliw jest ilościow i jkościow ocen zmin stnu technicznego ukłdów cylindrowych silnik. W refercie zproponowno wstępne przyjęcie miry dignostycznej w postci prędkości rozchodzeni się fli ciśnieni lin w knle. Plnuje się prowdzenie dlszych bdń ekerymentlnych w tym zkresie obejmujących wprowdznie zmin regulcyjnych ukłdu zsilni i rozrządu silnik orz zmin w strukturze konstrukcyjnej dyszy turbiny (symulowne będą znieczyszczeni knłów międzyłoptkowych). 126

11 LITERATURA 1. KORDZIŃSKI C.: Ukłdy wylotowe szybkobieżnych silników linowych. WKiŁ, Wrszw KORDZIŃSKI C., ŚRODULSKI T.: Ukłdy dolotowe silników linowych. WKiŁ, Wrszw KORDZIŃSKI C., ŚRODULSKI T.: Silniki linowe z turbodołdowniem. WNT, Wrszw КОСТИН А.К., ПУГАЧЕВ Б.П., КОЧИНЕВ Ю.Ю. Работа дизелей в условиях эксплуатации. Машиностроение, Ленинград KOWALEWICZ A.: Dołdownie silników linowych. Rdom MYSŁOWSKI J.: Dołdownie bezrężrkowe silników z zpłonem smoczynnym. WNT, Wrszw MYSŁOWSKI J.: Dołdownie dynmiczne silników linowych częstotliwość drgń włsnych w ukłdzie dolotowym. Auto-Technik Motoryzcyjn. Kwrtlnik nukowo-techniczny nr 2/ SOBIESZCZAŃSKI M.: Modelownie procesów zsilni w silnikch linowych. WKiŁ, Wrszw WISŁOCKI K.: Systemy dołdowni szybkoobrotowych silników linowych. WKiŁ, Wrszw