INTEGRALNY ROZWÓJ OSOBOWY I JEGO UWARUNKOWANIA

Transkrypt

1 Ks. prof. UKSW, dr hab. Jan Bielecki UKSW, Warszawa INTEGRALNY ROZWÓJ OSOBOWY I JEGO UWARUNKOWANIA Wszyscy zgodzimy się z tym, Ŝe jednym z nadrzędnych celów naszej działalności jest wspomaganie i stymulowanie rozwoju osobowego jednostki ludzkiej. Mamy równieŝ świadomość, Ŝe pełny rozwój, to rozwój integralny, na który składa się rozwój: fizyczny, intelektualny, emocjonalny, społeczny, religijny, moralny i duchowy. Rozwój integralny zaleŝy tak od czynników wewnętrznych jak i zewnętrznych otaczającego środowiska. Od wielu lat istnieje spór, które czynniki są waŝniejsze i które głównie decydują o rozwoju osoby i jego osobowości: czynniki dziedziczne czy środowiskowe. Pytanie o czynniki rozwoju, to pytanie o proces rozwoju i o to, co wpływa na jego przebieg (por. Matczak, 2003, s. 29). 1. Kontrowersje wokół rozwoju osobowości Zasadniczo ukształtowały się dwa stanowiska, wokół których skupiają się przedstawiciele jednej lub drugiej opcji. Stanowisko pierwsze reprezentuje poglądy autorów, którzy uwaŝają, Ŝe dziedziczność odgrywa istotną rolę, rolę dominującą w rozwoju osobowym - w rozwoju osobowości jednostki. Według tych autorów rozwój polega na stopniowym ujawnianiu się zaprogramowanych genetycznie właściwości organizmu danej osoby. Zmiany zaś dokonują się w wyniku interakcji genów z warunkami wewnętrznego środowiska organizmu. Poglądy te wywodzą się od biologistycznych czy natywistycznych koncepcji rozwoju. Przedstawicielami tego kierunku są m. in. G. S. Hall, A. Binet, Ch. Bühler (za: tamŝe, s. 29). Drugie stanowisko przeciwne pierwszemu związane jest z empiryzmem filozoficznym podkreślającym, Ŝe rozwój jest determinowany przez środowisko społeczne, które jest polem doświadczenia dla jednostki. Przedstawicielem takiego podejścia był J. Watson. Dziś powszechnie uwaŝa się, Ŝe proces rozwoju osoby

2 dokonuje się zarówno pod wpływem czynników środowiskowych, jak i genetycznych, czyli pod wpływem ich interakcji. Taki róŝny sposób patrzenia na rozwój osoby sprawił, Ŝe powstało wiele teorii i koncepcji rozwoju osobowego. Niektórzy autorzy podkreślają, Ŝe istotnym motorem rozwoju osobowego jest takŝe własna aktywność jednostki (za: tamŝe, s. 47). Wszystkie teorie osobowości mniej lub bardziej wyczerpująco próbują odpowiedzieć na pytanie: w jakim stopniu ludzkie zachowanie jest determinowane procesami wewnętrznymi czy doświadczeniem zewnętrznym. Determinantami zewnętrznymi aktywności jednostki jest środowisko, a w nim wymagania stawiane jednostce. Do istotnych czynników aktywności wewnętrznej zalicza się moŝliwości jednostki, zainteresowania i potrzeby oraz preferencje wartości. RóŜne teorie rozwoju osoby i osobowości róŝnią się pomiędzy sobą w zaleŝności od tego, jak wielką rolę i wagę przypisuje się determinantom zewnętrznym lub wewnętrznym. Na przykład Z. Freud twierdził, Ŝe jesteśmy pod kontrolą nieznanych sił wewnętrznych. B.F. Skinner uwaŝał, Ŝe to nie osoba oddziałuje na świat, ale świat na osobę. Osoba w ujęciu B.F. Skinnera - to bierna ofiara oddziaływania środowiska, według koncepcji Z. Freuda postrzegana jest jako aktywna i odpowiedzialna za swoje zachowanie i działanie. To odmienne akcentowanie czynników wewnętrznych lub zewnętrznych sprawiło, Ŝe pojawiły się róŝne teorie rozwoju osoby i osobowości (za: Pervin, 2002, s ). 2. Pojęcie rozwoju osobowego i osobowości Jak rozumieć integralny rozwój osoby? Integralny rozwój osoby naleŝy rozumieć jako harmonijny wszechstronny rozwój wszystkich wymiarów i wszystkich obszarów osobowości: fizycznego, intelektualnego, emocjonalnego, społecznego, religijnego, moralnego i duchowego z uszanowaniem indywidualności kaŝdej osoby ludzkiej. Rozwój osobowy jest procesem stawania się osobą coraz bardziej odpowiedzialną za siebie i za innych, myślącą, szanującą godność swoją i innych, niezaleŝną w swoich sądach i przestrzegającą normy społeczne, Ŝyjącą w dobrych relacjach z innymi ludźmi. Te wszystkie przymioty i cechy sprawiają, Ŝe 2

3 kaŝda jednostka jest osobą niepowtarzalną. Rozwój osobowy polega więc na, samorealizacji na spełnianiu się jednostki ludzkiej natury jako osoby. Natomiast rozwój osobowości oznacza modyfikowanie, rozwijanie róŝnych elementów czynników składowych osobowości (Gałdowa, 1990, s ). Według H. Gasiula (2006) rozwój osobowości jest warunkowany rozwojem osoby rozumianym jako jakość spełniania się atrybutów mających swe źródło w naturze osobowej. Rozwój ten przebiega według pewnych, wciąŝ odkrywanych zasad. Według H. Gasiula trzy zasady wydają się być szczególnie waŝne i znaczące w rozwoju osobowym: - Przywiązania dystansowania indywiduacji; - Relacji pomiędzy perspektywą subiektywną a perspektywą obiektywną; - Od zewnątrz do wewnątrzoparcia (tamŝe, s. 389). Atrybuty osobowe stanowią o cechach natury człowieka i dlatego one będą swego rodzaju źródłem kreowania zachowań jednostkowych. Ich przejawami są właśnie formy objawiające się na poziomie rejestrowanych zachowań jako motywy związane z ja. Rozwój osoby polega więc na spełnianiu się atrybutów osobowych, czyli wzrastaniu w rozumności, wolności, odpowiedzialności itd. (tamŝe, s. 384). Wspomniany spór dotyczący wpływów dziedziczności i środowiska na rozwój osoby i osobowości zaowocował pojawieniem się róŝnych teorii rozwoju osobowości. Nie sposób omówić wszystkie te koncepcje, dlatego tylko je zasygnalizuję, a skoncentruję się na koncepcji, która w moim przekonaniu najlepiej i najpełniej ujmuje rozwój osobowy i osobowości, gdyŝ opiera się na personalistycznej koncepcji osoby ludzkiej, doceniając osobę ludzką z jej atrybutami i prawami wynikającymi z ludzkiej natury. Pragnę jednocześnie podkreślić, Ŝe nie neguję znaczenia poszczególnych teorii rozwoju osobowości, gdyŝ kaŝda z nich wnosi pewne pozytywne elementy, akcentując jedne czynniki bardziej, a drugie mniej. Najbardziej znane w literaturze psychologicznej są następujące teorie rozwoju osobowości: - koncepcje psychoanalityczne i neopsychoanalityczne. Przedstawiciele tego nurtu to: Z. Freud (1996, 1997ab); C. Jung (1976, 1997ab): A. Adler (1986) (psychoanaliza klasyczna), K. Horney (1976, 1999, 2001); E. Fromm (1977, 3

4 1978), H. Sullivan (1953) (psychoanaliza kulturowa) oraz E. Erikson (1997, 2002) (neopsychoanaliza); - koncepcje behawiorystyczne i neobehawiorystyczne. Przedstawiciele to: F. Skinner i A. Bandura (1977); - koncepcje cech. Przedstawiciele tej koncepcji to: G.W. Allport (1968, 1988); R. B. Cattell (1950, 1957); H. J. Eysenck (1971); - koncepcje poznawcze. Przedstawicielami są: G. Kelly (1955); J. Kozielecki (1977, 1986, 1997); W. Łukaszewski (1984), J. Reykowski (1980) oraz T. Mądrzycki (1996). - koncepcja humanistyczna i egzystencjalno-personalistyczna. osobowości 3. Humanistyczno-personalistyczna koncepcja rozwoju osobowego i Psychologia humanistyczna ujmuje człowieka w sposób całościowy integracyjny. Zakłada jedność obserwowalnych zjawisk zewnętrznych i nieobserwowalnych zjawisk wewnętrznych. Podkreśla, Ŝe rozwój osoby zaleŝy takŝe od wewnętrznych czynników dynamicznych, a jednostka ma moŝliwość twórczego rozwoju i samorealizacji. Głównymi przedstawicielami tej koncepcji byli: A. Maslow (1986, 1990) i C. Rogers (2002ab). Psychologia egzystencjalna wyjaśnia osobowość człowiek przy pomocy analizy fenomenologicznej. Przedstawiciele tej koncepcji (V. Frankl (1978); Rollo May (1995), podkreślają, Ŝe jednostka jest wolna i odpowiedzialna za swoje Ŝycie - bycie w świecie za swoją drogę Ŝyciową. Ludzie są jedynymi istotami w swoim rodzaju i nigdy nie powinni być traktowani jako przedmioty. Koncepcja personalistyczna zakłada, Ŝe kaŝda osoba jest wolna w swoich wyborach i ma moŝliwość przekraczania swoich granic. Istotną sprawą jest oddziaływanie człowieka na człowieka. Taka interakcja niesie ze sobą korzyści w sensie pobudzania i motywowania do rozwoju wszystkich atrybutów osoby. Tego typu relacja osobowa zakłada szacunek dla wolności i godności osoby ludzkiej. Oddziaływanie osoby na osobę motywuje i mobilizuje nie tylko do poznania siebie, ale takŝe do realizacji potrzeb i wszechstronnego rozwoju swoich moŝliwości. W 4

5 procesie interakcji osoby są dla siebie nawzajem podmiotami wspierającymi rozwój osoby, w wyniku czego kaŝda strona moŝe dąŝyć do samorealizacji. Dzięki interakcji międzyosobowej następuje rozwój obejmujący wszystkie sfery człowieka, od sfery fizycznej poprzez emocjonalną, społeczną, intelektualną, religijną, moralną, etyczną i duchową. Rozwój ten polega na samourzeczywistnianiu samospełnianiu się tzn. na rozwoju aktywności i tkwiących w człowieku moŝliwości. Rozwój osobowości polega więc na nabywaniu nowych bądź modyfikowaniu i eliminowaniu dotychczasowych komponentów psychologicznych pod wpływem czynników społeczno-kulturowych i wewnętrznych dyspozycji (Gasiul, 2006, s ). Zasadniczym i podstawowym załoŝeniem rozwoju jest dąŝenie do bycia indywidualną i specyficzną osobą integrującą wszystkie sfery w celu uzyskania optymalnego dla siebie stopnia funkcjonowania i adaptacji do środowiska. Proces ten powinien prowadzić do rozwoju dojrzałej i dobrze funkcjonującej osobowości, która będzie otwarta na doświadczenie, świadoma swoich doznań płynących z wewnątrz organizmu jak i z otoczenia, odpowiedzialna za siebie i innych, szanująca godność swoją i innych ludzi, ciesząca się wolnością w podejmowaniu decyzji, niebojąca się okazywać swoich uczuć i wzruszeń, kierująca się przesłankami rozumowymi, a takŝe empatią zdolną do autentycznego dialogu i do współpracy z innymi ludźmi. Aby proces rozwoju osoby doprowadził do uformowania dojrzałej i dobrze funkcjonującej osobowości, powinien dokonywać się w odpowiednich warunkach, które umoŝliwią pełen integralny rozwój osoby. Do najwaŝniejszych naleŝy środowisko rodzinne, szkolne i rówieśnicze, które w sposób konstruktywny będą motywować i aktywizować do rozwoju wszystkie sfery osobowości człowieka. Rodzina jest podstawowym i najwaŝniejszym środowiskiem w procesie rozwoju osoby. Jako wspólnota osób zjednoczonych miłością jest obszarem, w którym dziecko moŝe harmonijnie i integralnie rozwijać się. Rodzice, którzy kochają swoje dziecko zapewniają mu integralny rozwój osobowości. Oni najlepiej rozumieją potrzeby dziecka i dlatego mogą stymulować i motywować jego aktywność poprzez stawianie wymagań dostosowanych do jego moŝliwości rozwojowych (Matczak, 2003, s ). Dlatego rodzice są głównymi stymulatorami pobudzającymi do wszechstronnego i integralnego rozwoju dziecka. Mówiąc o roli i wpływie 5

6 środowiska rodzinnego na jego rozwój osobowy, nie sposób pominąć w tym procesie czynnika religijnego. Postawy rodziców, ich system wartości i przykład wzór postępowania i zachowania, a przede wszystkim szacunek dla drugiej osoby, wzajemna miłość rodziców i pielęgnowanie wartości opartych na Ewangelii i Dekalogu, ma dla rozwoju dziecka bardzo duŝe znaczenie i wpływa na prawidłowe kształtowanie jego sumienia, które będzie drogowskazem w dalszym jego Ŝyciu i podstawą relacji z innymi ludźmi. Szkoła jest obok rodziny kolejnym, bardzo waŝnym środowiskiem oddziałującym na integralny rozwój osobowości dziecka. Szkoła zasadniczo spełnia dwie funkcje: nauczania i wychowania. Obie te funkcje dotyczą wszechstronnego rozwijania aktywności ucznia a szczególnie: - zdolności samodzielnego podejmowania działań z poczuciem odpowiedzialności za ich wynik; - zdolności inteligentnego wyboru celu działania i umiejętności kierowania swym zachowaniem; - zdolności krytycznego oceniania siebie i innych; - zdolności do przystosowania się do nowej sytuacji problemowej; - zdolności wykorzystywania w sposób twórczy swych doświadczeń; - zdolności do współpracy i współŝycia z innymi osobami; - umiejętności realizacji własnych, a jednocześnie takŝe prospołecznych celów (Gryniuk Toruń, 2002, s. 4-8). Szkoła powinna rozwijać zdolności i umiejętności twórcze i społeczne dziecka oraz motywować do aktywności własnej w rozwijaniu swoich zainteresowań i uzdolnień czyli motywować do samorealizacji samospełniania się. Powinna równieŝ przyczyniać się do kształtowania kompetencji osobistych, interpersonalnych, komunikacyjnych i społecznych niezbędnych do Ŝycia w społeczeństwie wielokulturowym. W wieku szkolnym wzrasta wyraźnie wpływ grupy rówieśniczej na rozwój i na wychowanie dziecka. Najbardziej ścisłe związki powstają w małych grupach rówieśniczych i w paczkach, które tworzą się, zaleŝnie od wieku i celu, na róŝnych zasadach. W młodszym wieku szkolnym tworzą się grupy przede wszystkim w celu 6

7 wspólnych zabaw i róŝnych zajęć. Natomiast w okresie dojrzewania grupy rówieśnicze słuŝą wymianie poglądów i zwierzeń oraz róŝnym rozmowom i dyskusjom. Podkreślić naleŝy równieŝ fakt, Ŝe grupa rówieśnicza pełni niezastąpioną funkcję w procesie socjalizacji, gdyŝ zaspokaja te potrzeby społeczne, których nie są w stanie zaspokoić ani rodzice ani wychowawcy. Florian Znaniecki (1973, s ), podkreślając znaczenie grupy rówieśniczej pisze, Ŝe pełnią one dwojaką funkcję: młodzieŝ wyraŝa w nich to, czego się nauczyła uczestnicząc w Ŝyciu otoczenia dorosłych oraz przez udział w grupach młodzieŝ rozwija samodzielnie dąŝenia i osiąga cele, których nie moŝe realizować w innych formach aktywności przed osiągnięciem dojrzałości społecznej i uznaniem jej pełnoprawnego uczestnictwa w Ŝyciu dorosłych. Grupy rówieśnicze stanowią więc naturalną drogę procesu uspołecznienia dzieci i młodzieŝy, wchodzenia w skomplikowany świat współŝycia i współdziałania społecznego. *** Zamiarem i intencją tych refleksji było ukazanie integralnego rozwoju osoby ludzkiej i jej uwarunkowań. Mam świadomość, Ŝe zagadnie rozwoju osoby ludzkiej jest problemem, nad którym pochyla się wielu filozofów, psychologów i pedagogów, analizując róŝne czynniki wpływające na integralny rozwój jednostki. W przedstawionym rozwaŝaniu zostały zaledwie zasygnalizowane niektóre czynniki warunkujące integralny rozwój osoby ludzkiej. Zaledwie zasygnalizowane zostały równieŝ teorie rozwoju osobowego. Zupełnie świadomie nie przedstawiłem zagroŝeń rozwoju osobowego. Trzeba jednak podkreślić, Ŝe wspomniane środowiska rodzinne, szkolne czy rówieśnicze mogą takŝe wpływać destrukcyjnie na rozwój osobowy dziecka. JednakŜe zagadnienie zagroŝeń rozwoju osobowego jest obszernym tematem i problemem, któremu warto poświęcić odrębne analizy. Bibliografia Adler A. (1986). Sens Ŝycia. Warszawa. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Allport G.W. (1968). The Person in Psychology. Boston: Beacon Press. Allport G.W. (1988). Osobowość i religia. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX. Bandura A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs: Prentice Hall. 7

8 Catell R.B. (1950). Personality: A Systematic, Theoretical and Factual Study. New York: McGraw-Hill. Catell R.B. (1957). Personality nad Motivation Structure and Measurement. Yonkers-on- Hudson: World Book. Erikson E.H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS. Erikson E.H. (2002). Dopełniony cykl Ŝycia. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS. Eysenck H.J. (1971). Sens i nonsens w psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Frankl V.E. (1978). Homo patiens. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX. Freud S. (1996). Charakter a erotyka. Warszawa: Wydawnictwo KR. Freud S. (1997a). Pisma psychologiczne: Wydawnictwo R. Freud S. (1997b). Poza zasadą przyjemności. Wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Fromm E. (1977). Zapomniany język. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. Fromm E. (1978). Ucieczka od wolności. Warszawa: Czytelnik. Gasiul H. (2006). Psychologia osobowości. Nurty, teorie, koncepcje. Warszawa: Wydawnictwo Difin. Gładowa A., Rozwój i kryteria dojrzałej osobowości, Przegląd Psychologiczny, (1990) nr 1, s Gryniuk-Toruń I. (2002), Wspomaganie ucznia w rozwoju osobowym jako cel edukacji, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin-Poland, Vol. XV. Horney K. (1976). Neurotyczna osobowość naszych czasów. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS. Horney K. (1999). Neurotyczna osobowość naszych czasów. Wyd. 5. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS. Horney K. (2001). Nerwica a rozwój człowieka. Trudna droga do samorealizacji. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS. Jung C.G. (1976). Archetypy i symbole. Pisma wybrane. Warszawa: Czytelnik. Jung C.G. (1997a). Podstawy psychologii analitycznej: wykłady tavistockie. Warszawa: Wydawnictwo Wrota. Jung C.G. (1997b). Typy psychologiczne. Warszawa. Wydawnictwo Wrota. Kelly G.A. (1955). The Psychology of Personal Constructs. New York: Norton. Kozielcki J. (1977). Psychologiczna teoria decyzji. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Kozielecki J. (1986). Psychologiczna teoria samowiedzy. Wyd. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 8

9 Kozielecki J. (1997). Transgresja i kultura. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie śak. Łukaszewski W. (1984). Szanse rozwoju osobowości. Warszawa: KsiąŜka i Wiedza. Matczak A.( 2003), Zarys psychologii rozwoju, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie śak. Maslow A.H. (1986). W stronę psychologii istnienia. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX. Maslow A.H. (1990). Motywacja i osobowość. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX. May R. (1995). O istocie człowieka. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS. Mądrzycki T. (1996). Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Reykowski J., Kochańska G. (1980). Szkice z teorii osobowości. Warszawa: Wiedza Powszechna. Rogers C.R. (2002a). O stawaniu się osobą. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS. Rogers C.R. (2002b). Sposób bycia. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS. Sullivan H.S. (1953). The Interpersonal Theory of Psychiatry. New York: Norton. Znaniecki F. (1973). Socjologia wychowania. Warszawa: PWN. 9