This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Praca poglądowa/review Badanie kontrolne (follow-up) w raku krtani Follow-up of the patients with laryngeal carcinoma Antoni Bruzgielewicz 1, *, Ewa Osuch-Wójcikiewicz 1, Małgorzata Litwiniuk 1,2, Kazimierz Niemczyk 1 1 Katedra i Klinika Otolaryngologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Kierownik: prof. Kazimierz Niemczyk, Warszawa, Polska 2 Studium Medycyny Molekularnej, Kierownik: prof. Bożena Kamińska-Kaczmarek, Warszawa, Polska informacje o artykule Historia artykułu: Otrzymano: Zaakceptowano: Dostępne online: Słowa kluczowe: rak krtani follow-up wznowa przerzuty regionalne Keywords: Laryngeal carcinoma Follow-up Recurrence Regional metastases Wstęp abstract Badanie kontrolne ( follow-up) to regularne badanie pacjentów po radykalnym leczeniu onkologicznym, którego głównym celem jest wykrycie wznów miejscowych i regionalnych [1]. Odpowiednio prowadzone badania kontrolne pozwalają na wczesne wykrycie wznów, drugiego pierwotnego nowotworu złośliwego, przerzutów odległych, powikłań po leczeniu, dają Dostępne online ScienceDirect journal homepage: Follow-up is a systematic examination of the patients who underwent radical oncological treatment. The main goal of the follow-up is the detection of the local and regional recurrence, as well as management of the post-treatment complications. Follow-up is the integral part of the therapeutic process. In this article we present the current recommendations, based on the literature, for the follow-up strategies in patients with laryngeal cancer Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved. możliwość poradnictwa foniatryczno-logopedycznego i psychologicznego, umożliwiają kontrolę bólu i stanu odżywienia oraz ocenę wyników leczenia. Stąd konieczne jest zrozumienie i przyjęcie zasady, że nie jest możliwe podejmowanie się przez dany ośrodek leczenia nowotworów bez sprawnie działającego systemu badań kontrolnych, które stanowią fundamentalną część procesu terapeutycznego. W ramach dyskusji pozostają szczegółowe zalecenia, w jaki * Adres do korespondencji: Katedra i Klinika Otolaryngologii WUM, ul. Banacha 1a, Warszawa, Polska. Tel.: ; fax: Adres antek@wum.edu.pl (A. Bruzgielewicz) / 2014 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.

2 122 sposób cele postawione przed badaniem kontrolnym powinny być osiągnięte [2, 3]. Najczęściej pacjent zgłasza się do ośrodka, w którym był leczony, a badania kontrolne są przeprowadzane przez wcześniej leczącego lekarza lub członków zespołu klinicznego [4, 5]. Za idealną sytuację można uznać taki stan, gdy kontrolę pacjentów będzie przeprowadzał wieloprofilowy zespół: lekarz leczący (laryngolog, radioterapeuta), foniatra, logopeda, dietetyk, psycholog, pracownik socjalny [6]. Obecnie kontrolę części pacjentów onkologicznych przejęli lekarze pierwszego kontaktu. Długość iczęstotliwość kontroli Skuteczna i sprawna kontrola nie jest możliwa do przeprowadzenia bez zaangażowania samych pacjentów i ich rodzin. Analiza dużej grupy chorych leczonych z powodu raka krtani w czterech ośrodkach klinicznych wskazuje, że jedynie 64% operowanych pacjentów zgłasza się regularnie na wyznaczone badania kontrolne [7]. W tej sytuacji widoczne jest podniesienie roli lekarza pierwszego kontaktu w opiece nad chorymi na raka krtani. Powinien on: 1) nie przedłużać leczenia objawowego w przypadkach, które mogą świadczyć o rozwoju choroby nowotworowej (ból, chrypka, zaburzenia w połykaniu), 2) przekonać wahających się pacjentów o słuszności szybkiego, radykalnego leczenia onkologicznego, 3) mobilizować onkologicznie leczonych pacjentów do regularnych badań kontrolnych, 4) leczyć objawowo pacjentów w schyłkowym okresie choroby nowotworowej. Długość i częstotliwość badań kontrolnych nie jest poparta dowodami klinicznymi, ustala się ją arbitralnie, a wynika z międzynarodowych i krajowych zaleceń (Tab. I) [2, 4, 6, 8 12]. Ogólna zasada prowadzenia pacjentów po leczeniu raka krtani obejmuje minimum 5-letni czas obserwacji, w tym częste kontrole w pierwszych 2 latach, kiedy ryzyko wznowy jest relatywnie duże, oraz stopniowe wydłużanie okresów między wizytami przez następne 3 lata. Szczególnej kontroli wymagają pacjenci, u których występuje duże ryzyko wznowy raka [13]: 1. Grupa o bardzo wysokim ryzyku wznowy raka krtani tu zakwalifikowano wszystkie przypadki o wątpliwej makroskopowej radykalności operacji. Tabela I Długość i częstotliwość badań kontrolnych Table I The length and frequency of examinations długość/ częstotliwość Katedra i Klinika Otolaryngologii WUM Centrum Onkologii Instytut (Warszawa) European Laryngological Society 2. Grupa o wysokim ryzyku wznowy raka krtani obejmuje przypadki, w których stwierdzono brak lub wątpliwą radykalność mikroskopową ocenianą na podstawie badania histopatologicznego preparatu operacyjnego, patologicznie potwierdzoną obecność przerzutów w węzłach chłonnych szyi (pn2-3), typ nierogowaciejący raka płaskonabłonkowego, krótki wywiad nowotworowy (poniżej 3 mies.), młody wiek chorych (poniżej 45 lat). 3. Grupa o średnim ryzyku wznowy raka krtani nadi podgłośniowa lokalizacja raka, zaawansowanie miejscowe T3 4, podejrzenie kliniczne przerzutów w węzłach chłonnych szyi (N+), brak mikroskopowej oceny marginesów chirurgicznych. Do grupy wymagającej szczególnej uwagi można również odnieść pacjentów po leczeniu endoskopowym, po częściowych i rekonstrukcyjnych operacjach krtani, po leczeniu radioterapią, radiochemioterapią lub leczeniu skojarzonym. Okres kontroli dłuższy niż 5 lat powinien obejmować pacjentów wysokiego ryzyka, wymagających długotrwałej rehabilitacji, przy nowotworach o wysokim stopniu złośliwości lub tych, którzy wyrażają chęć dłuższej kontroli [2, 3, 5, 14, 15]. Długość kontroli w zależności od ryzyka wznowy miejscowej nowotworu przedstawia się następująco: niskie (I i II stopień zaawansowania klinicznego) 5 lat, średnie (III stopień zaawansowania klinicznego) 5 lat, wysokie (IV stopień zaawansowania klinicznego) 10 lat, z ryzykiem powstania drugiego ogniska pierwotnego długi okres kontroli [6]. Niezależnie od tego, pacjent powinien być poinformowany, że pomimo wyznaczonych badań kontrolnych, bez względu na termin, musi zgłosić się do badania kontrolnego, jeżeli występują objawy lub dolegliwości, które go zaniepokoją [16]. Są również sytuacje, gdy pacjent nie zgłasza się na badanie kontrolne, wówczas należy go wzywać drogą korespondencyjną, niekiedy przez lekarza pierwszego kontaktu lub służby pomocy społecznej. Przebieg wizyty kontrolnej Badanie kontrolne powinno przede wszystkim obejmować staranny wywiad i badanie przedmiotowe. Podczas wywiadu należy zwrócić uwagę na dodatkowe objawy i dolegliwości, które pojawiły się od poprzedniego badania (ból, trudności w połykaniu, owrzodzenie). Ból może być ważnym objawem wznowy nowotworowej. Wnikliwie zebrany wywiad pozwala National Comprehensive Cancer Network American Head Neck Society Society of Kaanders JH, Head and Hordijk GJ. Neck Surgery Licitra L. i wsp. 1 rok 1 mies. 1 mies. 1 2 mies. 1 3 mies. 1 3 mies. 1 3 mies. 2 mies. 2 3 mies. 2 rok 2 mies. 2 mies. 1 2 mies. 2 6 mies. 2 4 mies. 2 4 mies. 3 mies. 2 3 mies. 3 rok 3 mies. 3 mies. 3 6 mies. 4 8 mies. 3 6 mies. 3 6 mies. 4 mies. 4 5 mies. 4 rok 6 mies. 6 mies. 3 6 mies. 4 8 mies. 4 6 mies. 4 6 mies. 6 mies. 1 rok 5 rok 6 mies. 6 mies. 3 6 mies. 4 8 mies. 4 6 mies. 4 6 mies. 6mies. 1 rok >6 rok 6 mies. 6 mies. nie 12 mies. 1 rok 1 rok nie 1 rok

3 w 60% przypadków podejrzewać wznowę miejscową nowotworu [12]. Badanie laryngologiczne, a zwłaszcza badanie palpacyjne powinno dotyczyć: 1) dna jamy ustnej, 2) podniebienia miękkiego, 3) dolno-bocznej powierzchni języka i jego nasady, 4) migdałków podniebiennych i ich łuków, 5) krtaniowej części gardła, 6) szyi, 7) oceny nerwów czaszkowych. Podczas badania kontrolnego, w celu oceny błony śluzowej górnych dróg oddechowych, należy posługiwać się endoskopem giętkim lub sztywnym. Szczególnie ważnym elementem badania krtani jest wideofiberoskopia i laryngostroboskopia. Pozwalają one rozpoznać obecność nowotworu z blisko 100-procentową czułością, w porównaniu z 33-procentową czułością rozpoznania na podstawie samego wywiadu i badania przedmiotowego [17]. Wykrywanie wczesnych wznów lub drugich ognisk pierwotnych zostało zwiększone dzięki zastosowaniu technik endoskopowych o podwyższonej rozdzielczości i techniki obrazowania wąskiego pola (narrow band imaging; NBI) [18]. Przy podejrzeniu wznowy procesu nowotworowego lub drugiego ogniska pierwotnego wskazane jest wykonanie bezpośredniej laryngoskopii w znieczuleniu ogólnym. Do oceny funkcjonowania pacjentów z rakiem głowy i szyi może być zastosowana Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (International Classification of Functioning, Disability and Health; ICF). Została ona również opracowana oddzielnie dla nowotworów głowy i szyi [19]. Nieoceniona jest wartość badania USG w badaniach kontrolnych układu chłonnego szyi. Pozwala ono na: 1) bardziej wnikliwą ocenę układu chłonnego w bliznowato zmienionej szyi w porównaniu z badaniem palpacyjnym, 2) ocenę obszarów szyi trudno dostępnych badaniem palpacyjnym, 3) wstępne określenie charakteru zmiany w węźle chłonnym poprzez badane cechy jakościowe węzła według kryterów Mancusco i wsp. (obrys torebki węzła, echogenność, ułożenie na naczyniach, lokalizacja na szyi) i parametry mierzalne (średni wymiar podłużny, poprzeczny, ich iloraz, grubość i objętość węzła). Wartość czułości i specyficzności USG i TK w wykrywaniu przerzutów do węzłów chłonnych jest porównywalna [20, 21]. Przy wykorzystaniu USG kolor duplex można osiągnąć czułość około 90% [22]. Badanie USG szyi jest szczególnie zalecane jako badanie kontrolne u pacjentów, u których nie było przeprowadzone wcześniej leczenie węzłów chłonnych szyi lub szyja jest trudna do oceny palpacyjnej [23]. Rola RM oraz PET-TK 123 Grupa robocza Zespołu Raka Głowy i Szyi (Head and Neck Cancer Committee), która powstała w 2009 roku w ramach Europejskiego Towarzystwa Laryngologii (European Laryngological Society), na podstawie krytycznej analizy dostępnej literatury wydała zalecenia badań kontrolnych u pacjentów po leczeniu raka krtani [6]. Z godnie z tymi zaleceniami, badania RM oraz PET-TK powinny być rozważane po 3miesiącach od zakończenia terapii i powtarzane w razie podejrzenia wznowy guza, ponieważ są najskuteczniejsze w wykrywaniu wznowy oraz drugiego ogniska pierwotnego. U 30% pacjentów leczonych z powodu nowotworów głowy i szyi rozwija się wznowa; 76% wznów pojawia się w pierwszych 2 latach od leczenia i około 11%w3.rokuod leczenia [15]. Badania innych autorów dowodzą, że 95% wznów i drugie ognisko pierwotne powstaje w ciągu 2,7 roku po leczeniu raka w obrębie jamy ustnej i gardła środkowego, 2,3 roku po leczeniu raka krtaniowej części gardła i 4,7 roku po leczeniu raka krtani [24]. Obserwacje kliniczne na dużej populacji chorych ( pacjentów) wykazują, że w raku krtani w 17,6% przypadków stwierdza się obecność drugiego ogniska pierwotnego. Ryzyko rozwoju drugiego raka wynosiło 26% po 10 latach i 47% po 20 latach od leczenia. Najczęściej drugie ognisko pierwotne jest stwierdzane w obrębie głowy i szyi, przełyku i płucach [25]. Ryzyko pojawienia się drugiego ogniska pierwotnego jest związane z paleniem tytoniu i piciem alkoholu, a także u pacjentów po radioterapii. Nie stwierdzono istotnych zależności między zawansowaniem procesu nowotworowego i umiejscowieniem pierwotnego guza, a rozwinięciem się drugiego pierwotnego nowotworu. Zagrożenie kolejnymi pierwotnymi nowotworami nasuwa wskazanie do wykonywania w trakcie badań kontrolnych zdjęcia RTG klatki piersiowej, tracheobronchoskopii oraz ezofagoskopii. Na obecnym etapie badań klinicznych nie ma dowodów, że wykonanie kontrolnego RTG klatki piersiowej w celu wykrycia drugiego ogniska pierwotnego czy przerzutów przynosi korzyści onkologiczne [2, 4, 12]. Większą skuteczność pod tym względem wykazano przy wykonywaniu TK klatki piersiowej. TK klatki piersiowej jest zalecane 1 raz w roku w przeciągu 2 lat u pacjentów ze zwiększonym ryzykiem powstania nowotworu płuc [2, 26]. Wykonanie tracheobronchoskopii i ezofagoskopii jest dyskusyjne ze względu na zbyt niską wydajność badania i inwazyjność. Nie ma wskazań do ich wykonywania przy braku objawów w badaniu klinicznym lub badaniach obrazowych, sugerujących istnienie drugiego ogniska pierwotnego. Odległe przerzuty, według danych z piśmiennictwa, w nowotworach głowy szyi wykrywa się w2,6 17% przypadków [7, 27]. Na tej podstawie była oceniana wartość kliniczna szeregu badań dodatkowych w celu wcześniejszego wykrycia bezobjawowych przerzutów odległych. Wykazano, że niewpływają one na wydłużenie przeżycia lub poprawę jakości życia chorych. Z tego względu, jak również z uwagi na wysoki koszt, rutynowe wykonywanie szeregu badań dodatkowych mających na celu rozpoznanie przerzutów w fazie bezobjawowej nie znajduje uzasadnienia [12]. W wątpliwych przypadkach wskazane jest raczej wykonanie PET-TK. Badania kontrolne pacjentów po radioterapii Ocena krtani i szyi po radioterapii pod względem obecności przetrwałego nowotworu, jego wznowy, przerzutów regionalnych i współistniejących zmian popromiennych jest w wielu przypadkach bardzo trudna. Poza dokładnym badaniem przedmiotowym i endoskopowym, w tej grupie pacjentów wskazane jest wykonanie badań obrazowych.

4 124 Badania: USG, RM i TK charakteryzują się słabą czułością w rozróżnieniu pomiędzy wznową nowotworu a zmianami popromiennymi [18, 20, 21, 23]. Nowe nadzieje wiązane są z techniką dyfuzyjnego badania metodą rezonansu magnetycznego (diffusion-weighted imaging; DWI), która oprócz innych zalet daje mniej fałszywie pozytywnych wyników niż badanie PET-TK. Zgodnie z zaleceniami wyżej wspomnianego Zespołu: pacjenci leczeni radioterapią powinni mieć wykonane TK, RM lub PET-TK po okresie 3 6 miesięcy od zakończenia leczenia, jako punkt odniesienia do interpretacji kolejnych badań obrazowych, a pacjenci leczeni radio-chemioterapią powinni mieć wykonane badanie PET-TK po 3 miesiącach od zakończenia leczenia w celu oceny odpowiedzi na terapię oraz zaplanować ew. zabiegi z zakresu chirurgii ratującej. Objawami wskazującymi na obecność raka krtani po radioterapii są: uporczywy obrzęk krtani, nasilający się lub nieustępujący pomimo stosowanego leczenia farmakologicznego w okresie powyżej 3 miesięcy oraz unieruchomienie fałdów głosowych ruchomych przed radioterapią. O przetrwałym nacieku nowotworowym bądź jego wznowie współistniejącej z odczynem popromiennym świadczy również: 1) pogrubienie ścian krtani (przedsionka, głośni, zarysów zewnętrznych), zwłaszcza jednostronne lub asymetryczne, 2) stwierdzenie owrzodzenia w obrębie ściany krtani po radioterapii, 3) pojawienie się wyczuwalnych węzłów chłonnych na szyi, niestwierdzanych przed radioterapią [28], 4) stwierdzenie wyżej wymienionych zmian w krtani po radioterapii wymaga hospitalizacji pacjenta i wykonania bezpośredniej laryngoskopii z pobraniem wycinków. Problem powstaje wówczas, gdy obraz kliniczny przemawia za istnieniem nowotworu, a wielokrotne biopsje dają wynik negatywny. W tych przypadkach wskazane jest rozszczepienie krtani i wykonanie badania doraźnego. Częstość występowania niedoczynności tarczycy w następstwie leczenia chirurgicznego i/lub radioterapii raka krtani i krtaniowej części stwierdzono w 47,4% przypadków: 27,7% subkliniczną niedoczynność tarczycy i 19,7% kliniczną niedoczynność tarczycy [29]. Z uwagi na to kontrola poziomu hormonów tarczycy i TSH w surowicy krwi powinna być przeprowadzana w odstępach 6-miesięcznych w pierwszych 5 latach od leczenia i co roku później [2]. Badania kontrolne po operacjach częściowych krtani Odrębnego omówienia wymagają pacjenci po operacjach częściowych krtani (w tym po operacjach endoskopowych), u których z powodu interwencji chirurgicznej dochodzi do częstych zmian anatomiczno-czynnościowych oraz powstawania ziarniny i bliznowacenia. Te czynniki utrudniają właściwą ocenę stanu miejscowego krtani. Po operacji pozostają tkanki, które przez wiele lat były narażone na te same onkogenne czynniki zewnętrzne i wewnętrzne, jak i tkanki w miejscu wcześniej powstałego nowotworu. Zwiększa to prawdopodobieństwo rozwoju zmian metaplastycznych i dysplastycznych w nabłonku. Stąd badania kontrolne po częściowym usunięciu krtani powinny być częstsze niż u pacjentów po całkowitym usunięciu krtani [30]: 1) w pierwszych 2 miesiącach co 2 tygodnie, 2) następne 4 miesiące 1 raz w miesiącu, 3) w kolejnych miesiącach i latach raz na 2 miesiące. Przedmiotem dyskusji pozostaje potrzeba wykonania operacji mikrodirektoskopowej po okresie 6 12 tygodni od mikrochirurgii laserowej. Operacja second-look jest uzasadniona w przypadku wątpliwych marginesów po pierwszej operacji, przy pojawieniu się każdej nieprawidłowej tkanki w miejscu operowanym, a także zajęciu pierwotnie przez nowotwór okolicy spoidła przedniego, fałdu przedsionka, nalewki oraz okolicy podgłośniowej. U pacjentów po operacjach częściowych należy szczegółowo kontrolować miejsce pierwotnego guza, jak również układ chłonny szyi. W razie wykrycia zmian w badaniu przedmiotowym, należy wykonać TK, RM lub PET-TK [6, 31, 32]. Rola biomarkerów nowotworowych W ostatnim dziesięcioleciu nastąpił gwałtowny rozwój markerów biochemicznych, które mają pomóc w monitorowaniu nowotworów złośliwych głowy i szyi. Trzeba przy tym zaznaczyć, że na obecnym etapie wiedzy wykorzystywanie biomarkerów oraz ustalenie profilu genetycznego guza nie odgrywa roli w postępowaniu z pacjentami z rakiem krtani [6]. Podsumowanie Należy zdawać sobie sprawę, że u pacjenta z rakiem głowy i szyi mogą współistnieć inne poważne choroby, o czym zbyt często zapomina się. Badanie retrospektywne dużej populacji chorych onkologicznych wykazało u tych chorych choroby nieonkologiczne: u 21% chorych z rakiem głowy i szyi, u 40% chorych z rakiem płuca oraz u 25% chorych z rakiem jelita grubego i odbytnicy. Były to najczęściej: cukrzyca, choroba nadciśnieniowa, choroba wieńcowa, astma oskrzelowa i inne. Jest ważne, aby nie tylko rozpoznawać u tych chorych inne choroby niż rak, ale także działać w celu leczenia lub złagodzenia związanych z nimi dolegliwości. Stąd wynika konieczność współpracy i koordynacji badań kontrolnych pomiędzy różnymi specjalistami w celu zapewnienia jak najbardziej fachowej opieki nad pacjentem oraz wyeliminowania zbędnego powtarzania badań dodatkowych i zleceń [33]. Wkład autorów/authors' contributions Według kolejności. Konflikt interesu/conflict of interest Nie występuje. Finansowanie/Financial support Praca w ramach realizacji projektu rozwojowego nr , finansowanego z funduszy NCBiR.

5 Etyka/Ethics Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych. pismiennictwo/references 125 [1] Puglisi F, Fontanella C, Numico G, Sini V, Evangelista L, Monetti F, et al. Follow-up of patients with early breast cancer: Is it time to rewrite the story? Crit Rev Oncol Hematol 2014;91(2): [2] Digonnet A, Hamoir M, Andry G, Haigentz Jr M, Takes RP, Silver CE, et al. Post-therapeutic surveillance strategiesin head and neck squamous cell carcinoma. Eur Arch Otorhinolaryngol 2013;270(7): [3] Digonnet A, Hamoir M, Andry G, Vander Poorten V, Haigentz Jr M, Langendijk JA, et al. Follow-up strategies in head and neck cancer other than upper aerodigestive tract squamous cell carcinoma. Eur Arch Otorhinolaryngol 2013;270(7): [4] Kaanders JH, Hordijk GJ. Carcinoma of the larynx: the Dutch national guideline for diagnostics, treatment, supportive care and rehabilitation. Radiother Oncol 2002;63(3): [5] de Visscher AVM, Manni JJ. MD. Routine Long-term Followup in Patients Treated With Curative Intent for Squamous Cell Carcinoma of the Larynx, Pharynx, and Oral Cavity. Does It Make Sense? Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1994;120(9): [6] Simo R, Bradley P, Chevalier D, Dikkers F, Eckel H, Matar N, et al. European Laryngological Society: ELS recommendations for the follow-up of patients treated for laryngeal cancer. Eur Arch Otorhinolaryngol 2014 Mar 9. [7] Semczuk B, Szmeja Z, Janczewski G, Olszewski E, Kruk-Zagajewska A, Horoch A, et al. Wyniki operacyjnego leczenia chorych na raka krtani w latach w czterech ośrodkach klinicznych. Otolaryngol Pol 1998; 52(3): [8] National Comprehensive Cancer Network. Head and neck cancers version [9] Paniello RC, Virgo KS, Johnson MH, Clemente MF, Johnson FE. Practice patterns and clinical guidelines for posttreatment follow-up of head and neck cancers: a comparison of 2 professional societies. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1999;125: [10] Kawecki A, Towpik E. Nowotwory głowy i szyi. W: Kułakowski A, Towpik E, reds. Zasady rozpoznawania i leczenia nowotworów. Warszawa: PFESO; p [11] American Head and Neck Society. Practice guidelines. LosAngeles; Available from headandneckcancer.org/clinicalresources/guidelines.php. [12] Licitra L, Bernier J, Grandi C, Locati L, Merlano M, Gatta G. Cancer of the larynx. Crit Rev Oncol Hematol 2003;47: [13] Przeorek W, Składowski K. Niejednorodność ryzyka wznowy raka krtani po leczeniu operacyjnym własna propozycja kryteriów kwalifikacji do uzupełniającej radioterapii. Streszczenia Międzynarodowego Sympozjum,,Stan obecny i przyszłość onkologii w otolaryngologii, Poznań, czerwca [14] Ritoe SC, de Vegt F, Scheike IM, Krabbe PF, Kaanders JH, van den Hoogen FJ, et al. Effect of routine follow-up after treatment for laryngeal cancer on life expectancy and mortality: results of a Markov model analysis. Cancer 2007;109(2): [15] Boysen M, Lovdal O, Tausjö J, Winther F. The value of follow-up in patients treated for squamous cell carcinoma of the head and neck. Eur J Cancer 1992;23: [16] Marioni G, Marchese-Ragona R, Cartei G, Marchese F, Staffieri A. Current opinion in diagnosis and treatment of laryngeal carcinoma. Cancer Treat Rev 2006;32(7): [17] Paul BC, Chen S, Sridharan S, Fang S, Fang Y, Amin MR, et al. Diagnostic accuracy of history, laryngoscopy, and stroboscopy. Laryngoscope 2013;123(1): [18] Piazza C, Cocco D, De Benedetto L, Bon FD, Nicolai P, Peretti G. Role of narrow-band imaging and high-definition television in the surveillance of head and neck squamous cell cancer after chemo- and/or radiotherapy. Eur Arch Otorhinolaryngol 2010;267: [19] Tschiesner U, Linseisen E, Becker S, Mast G, Rogers SN, Walvekar RR, et al. Content validation of the international classification of functioning, disability and health core sets for head and neck cancer: a multicentre study. J Otolaryngol Head Neck Surg 2010;39(6): [20] Di Martino E, Nowak B, Hassan HA, Hausmann R, Adam G, Buell U, et al. Diagnosis and staging of head and neck cancer: a comparison of modern imaging modalities (positron emission tomography, computed tomography, color-coded duplex sonography) with panendoscopic and histopathologic findings. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 2000;126: [21] Yoon DY, Hwang HS, Chang SK, Rho YS, Ahn HY, Kim JH, et al. CT, MR, US, 18FFDG PET/CT, and their combined use for the assessment of cervical lymph node metastases in squamous cell carcinoma of the head and neck. Eur Radiol 2009;19: [22] Leuwer RM, Westhofen M, Schade G. Color duplex echography in head and neck cancer. Am J Otolaryngol 1997;18: [23] Park JJ, Emmerling O, Westhofen M. Role of neck ultrasound during follow-up care of head and neck squamous cell carcinomas. Acta Otolaryngol 2012;132: [24] Lester SE, Wight RG. When will I see you again? Using local recurrence data to develop a regimen for routine surveillance in post-treatment head and neck cancer patients. Clin Otolaryngol 2009;34: [25] Gao X, Fisher SG, Mohideen N, Emami B. Second primary cancers in patients with laryngeal cancer: a populationbased study. Int J Radiat Oncol Biol Phys 2003;56(2): [26] Hsu YB, Chu PY, Liu JC, Lan MC, Chang SY, Tsai TL, et al. Role of chest computed tomography in head and neck cancer. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 2008;134: [27] de Bree R, Deurloo EE, Snow GB, Leemans ChR. Screening for distans metastases in patients with head and neck cancer. Laryngoscope 2000;110: [28] Jordan J, Piotrowski S. Kliniczne wskazania do laryngektomii u chorych na raka krtani po niepowodzeniu leczenia napromienianiem. Otolaryngol Pol 1994;48(3): [29] Lo Galbo AM, Kuik DJ, Lips P, von Blomberg BM, Bloemena E, Leemans CR, et al. Prospective longitudinal study on endocrine dysfunction following treatment of laryngeal

6 126 or hypopharyngeal carcinoma. Oral Oncol 2013;49(9): [30] Kukwa A, Olędzka I, Wójtowicz P, Pietniczka M. Opieka bez końca po operacjach częściowych z powodu raka krtani. Otolaryngol Pol 1995;49 Supl 20: [31] Preuss SF, Cramer K, Drebber U, Klussmann JP, Eckel HE, Guntinas-Lichius O. Second-look microlaryngoscopy to detect residual carcinoma in patients after laser surgery for T1 and T2 laryngeal cancer. Acta Otolaryngol 2009;129: [32] Keilmann A, Napiontek U, Engel C, Nakarat T, Schneider A, Mann W. Long-term functional outcome after unilateral cordectomy. ORL J Otorhinolaryngol Relat Spec 2011;73 (1): [33] Piccrillo J. Importance of comorbidity in head and neck cancer. Laryngoscope 2000;110: