Rola receptora BCR (B-cell receptor) w rozwoju przewlekłej białaczki limfocytowej z komórek B (PBL-B)

Transkrypt

1 PRACA POGLĄDOWA Review Article Acta Haematologica Polonica 2009, 40, Nr 1, str AGNIESZKA GAJEWSKA Rola receptora BCR (B-cell receptor) w rozwoju przewlekłej białaczki limfocytowej z komórek B (PBL-B) The role of BCR (B-cell receptor) in the development of B-cell chronic lymphocytic leukemia (B-CLL) Pracownia Immunofenotypowania Zakładu Diagnostyki Hematologicznej i Transfuzjologicznej Instytutu Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie Kierownik Pracowni: Prof. dr hab. n. med. Joanna Kopeć-Szlęzak STRESZCZENIE Poglądy na temat patogenezy przewlekłej białaczki limfocytowej zmieniały się w ciągu dziesięcioleci badań nad tą chorobą. Obecnie większość prac dotyczy poszukiwania nowych czynników prognostycznych, które pozwoliłyby lepiej przewidzieć przebieg choroby juŝ w chwili rozpoznania. Badania dotyczące profilu ekspresji genów, związanych z powstawaniem części zmiennej łańcucha cięŝkiego immunoglobuliny w komórkach PBL-B, wskazują coraz wyraźniej na wpływ antygenu rozpoznawanego przez BCR (B-cell receptor) na przebieg choroby. Aktywacja szlaków sygnalizacyjnych następująca po stymulacji tego receptora (np. szlaku PI3K/Akt/Mcl-1) odgrywa waŝną rolę w promowaniu przeŝycia komórek białaczkowych i w ich ochronie przed apoptozą indukowaną chemioterapią. SŁOWA KLUCZOWE: Receptor BCR Przewlekła białaczka limfocytowa z komórek B (PBL-B). SUMMARY Views on pathogenesis of chronic lymphocytic leukemia have been changing over decades of research on this disease. Right now most of the research work focuses on looking for new prognostic factors which could help better predict the course of the disease from the moment of diagnosis. Studies involving gene expression profiles of the immunoglobulin heavy chain variable region in B-CLL cells have shown influence of antigen to which the malignant clone has affinity in the course of the disease. Activation of signaling pathways after stimulation of the BCR (f. i. PI3K/Akt/Mcl-1 pathway) plays an important role in promoting leukemia cells survival and in protection against chemotherapy-induced apoptosis. KEY WORDS: B cell receptor (BCR) Chronic lymphocytic leukemia (B-CLL). WPROWADZENIE Przewlekła białaczka limfocytowa B (PBL-B) jest w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych najczęściej występującą formą białaczki. Choroba ta dotyka głównie ludzi starszych (piąta i szósta dekada Ŝycia). Diagnoza PBL-B opiera się m.in. na stwierdzeniu bezwzględnej limfocytozy powyŝej /l; w krwi obwodowej, szpiku

2 36 A. GAJEWSKA i narządach limfatycznych występują małe, spoczynkowe, długo Ŝyjące limfocyty, moŝe występować niewielki procent większych lub atypowych komórek oraz prolimfocytów. Komórki białaczkowe są klonalne (ekspresja łańcuchów lekkich κ lub λ, czasem κ- λ-), o immunofenotypie CD19+CD5+CD23+CD22-/+CD20+ (CD20 o charakterystycznie obniŝonej gęstości antygenu na powierzchni komórki) oraz wykazują słabą ekspresję immunoglobulin klasy IgM i/lub IgD (bardzo rzadko IgG lub IgA) na powierzchni błony komórkowej. Oprócz wymienionych tu wspólnych cech immunofenotypu, komórki PBL-B mogą mieć zróŝnicowaną ekspresję takich antygenów jak CD79b, CD38, CD25 na powierzchni oraz kinazy ZAP-70 w cytoplazmie [1]. Przebieg choroby moŝe być bardzo róŝny, od łagodnego, nie wymagającego leczenia przez wiele lat, do agresywnej postaci, w której pomimo leczenia zgon następuje w ciągu kilku miesięcy. Próby znalezienia czynników rokowniczych pozwalających przewidzieć przebieg choroby u danego pacjenta juŝ w chwili rozpoznania wciąŝ są przedmiotem wielu badań. Ze szczególną uwagą badane są zwłaszcza te cechy, które wykazują zróŝnicowanie i podejmowane są próby określenia wpływu danego immunofenotypu lub genotypu na rozwój i przebieg choroby [2]. ROZWÓJ POGLĄDÓW NA TEMAT PATOGENEZY PBL-B Początkowo uwaŝano PBL-B za jednorodną chorobę wynikającą z akumulacji naiwnych, spoczynkowych limfocytów B [3], gdyŝ komórki białaczkowe charakteryzują się wysokim stosunkiem objętościowym jądrowo-cytoplazmatycznym [4] i koekspresją IgM i IgD, co zwykle cechuje dziewicze komórki B [5]. Jednak inne cechy tych komórek takie, jak obecność u ponad 50% pacjentów mutacji somatycznych w genach dla zmiennej części łańcucha cięŝkiego immunoglobulin IGHV (indukcja tych mutacji wymaga aktywacji i dojrzałości komórki stymulowanej kontaktem z antygenem), ekspresja CD23 i redukcja ekspresji CD22, CD79b oraz IgD wskazują wyraźnie, Ŝe komórki PBL-B są aktywowane i zetknęły się z antygenem [6]. Badania dotyczące somatycznych mutacji w genach IGHV wykazały, Ŝe mają one zasadniczy wpływ na przebieg choroby i zapoczątkowały podział przewlekłej białaczki limfocytowej na postać zmutowaną, o łagodnym przebiegu i dobrym rokowaniu oraz niezmutowaną o agresywnym przebiegu i znacząco krótszym przeŝyciu [7]. Podział ten doprowadził do dyskusji, czy naleŝy te dwie postacie traktować jako jedną chorobę, czy teŝ podzielić PBL-B na dwie róŝne jednostki chorobowe wywodzące się z róŝnych linii komórkowych (postać niezmutowana z naiwnych komórek B, postać zmutowana z komórek, które przeszły przez centra rozrodcze). Jednak profil ekspresji genów w komórkach PBL-B okazał się być wspólny dla obu postaci i stąd pomimo róŝnego przebiegu, są one traktowane jako jedna choroba [8]. Pochodzenie komórek białaczkowych w PBL-B nie jest do końca wyjaśnione. Za prekursory tych komórek często uwaŝa się komórki B CD5+, ze względu na podobieństwo immunofenotypu i zdolność do wytwarzania autoreaktywnych, wielospecyficznych przeciwciał [9]. Szczegółowe badania porównujące profil ekspresji genów i reaktywność przeciwciał wytwarzanych przez komórki B CD5+ i komórki PBL-B wykaza-

3 Rola receptora BCR w rozwoju PBL 37 ły jednak róŝnice podwaŝające tę hipotezę [10]. Jako potencjalne prekursory komórek białaczkowych są wymieniane takŝe komórki B strefy brzeŝnej, ze względu na ekspresję zarówno zmutowanych, jak i niezmutowanych genów IGHV [11] oraz komórki B V-preB+L+ (mała populacja obwodowych komórek B, która wykazuje koekspresję zastępczych i właściwych łańcuchów lekkich oraz odznacza się podobnym do występującego w niezmutowanych postaciach PBL-B repertuarem przeciwciał) [12]. NiezaleŜnie od tego, jakie komórki zostaną uznane za prekursory komórek białaczkowych w PBL-B, najbardziej istotna wydaje się odpowiedź na pytanie, co powoduje, Ŝe komórki te gromadzą się w organizmie i jakie czynniki są odpowiedzialne za powolny, bądź agresywny przebieg choroby. PBL-B była postrzegana przede wszystkim jako choroba powstająca na skutek akumulacji immunologicznie niekompetentnych komórek B [13], które nie ulegają apoptozie (programowanej śmierci komórki), dlatego przeprowadzono wiele badań mających na celu wyjaśnienie, co chroni komórki białaczkowe przed tym procesem. Stwierdzono, Ŝe oporność komórek PBL-B na apoptozę zaleŝy zarówno od czynników działających wewnątrz komórki (np. wysoka ekspresja działającego antyapoptotycznie białka Bcl-2 oraz ekspresja cząsteczek BAFF B-cell Activation Factor i APRIL A Proliferation Inducing Ligand, naleŝących do rodziny TNF) [14], jak i czynników zewnętrznych (np. oddziaływanie cytokin). Jednym z waŝnych czynników zewnętrznych mających wpływ na zjawisko ochrony komórek PBL-B przed apoptozą, okazał się proces rozpoznawania antygenu przez receptor limfocytów B (BCR) i przekazywania sygnału do wnętrza komórki [15]. BUDOWA I FUNKCJA SKŁADNIKÓW BCR W PRAWIDŁOWYCH I BIA- ŁACZKOWYCH LIMFOCYTACH B Kompleks BCR występuje tylko na komórkach B (pojawia się na powierzchni komórki wkrótce po stadium pre-b i zanika przed stadium komórki plazmatycznej). W skład tego kompleksu wchodzi błonowa immunoglobulina i połączony z nią niekowalencyjnie heterodimer CD79α/CD79ß. Część immunoglobulinowa odpowiada za swoiste rozpoznanie i związanie antygenu, natomiast heterodimer CD79α/CD79ß pełni zasadniczą rolę w dojrzewaniu komórki B i jest niezbędny do przekazania sygnału do wnętrza komórki po związaniu antygenu. Stymulacja BCR po rozpoznaniu antygenu przez prawidłowy limfocyt B prowadzi do fosforylacji sekwencji ITAM (ang. Immunoreceptor tyrosine-based activation motif) w obrębie cytoplazmatycznej części heterodimeru CD79α/CD79ß i przyłączenia białkowej kinazy tyrozynowej Syk do tych sekwencji. Kinaza Syk ulega aktywacji i uruchamia szlak sygnalizacyjny PI3K/Akt/Mcl-1 (phosphatidyl 3-kinase/protein kinase B/myeloid cell leukemia-1 protein) oraz aktywuje pośrednio kinazę białkową C (PKC) (poprzez fosfolipazę PLC γ 2 i uwolnienie jonów Ca 2+ ). Pierwszy z wymienionych szlaków indukuje ekspresję antyapoptotycznego białka Mcl-1 i XIAP (X-linked inhibitor of apoptosis protein) oraz hamuje aktywność białka BAD (Bcl2 antagonist of cell death) i kaspazy 9, biorących udział w procesie apoptozy. Kinaza białkowa C uruchamia

4 38 A. GAJEWSKA natomiast aktywację kinaz białkowych MAPKs (mitogen-activated protein kinases) oraz czynnika transkrypcyjnego NF-κB i NFAT (nuclear factor of activated T cells), co ma ogromne znaczenie dla przeŝycia stymulowanych antygenem komórek B (NF-κB indukuje ekspresję antyapoptotycznych białek takich jak Bcl-2, Bcl-xL oraz Bfl-1/A1) [16]. Uruchomienie wszystkich szlaków przekazywania sygnału, bądź tylko niektórych z nich w duŝym stopniu zaleŝy od natury rozpoznawanego antygenu. Limfocyty chorych na PBL-B generalnie charakteryzuje obniŝona w stosunku do prawidłowych komórek B ekspresja receptora BCR. Badania wykazały jednak wyŝszy poziom ekspresji BCR i silniejszą odpowiedź na stymulację tego receptora u pacjentów z niezmutowaną postacią PBL-B niŝ w postaci zmutowanej, co wskazuje na związek między występowaniem mutacji w genach IGHV a stanem anergii komórek białaczkowych (stan, w którym komórka rozpoznaje autoantygen, ale nie moŝe zainicjować odpowiedzi przeciwko niemu) [17]. Petlickovski A. i wsp. [16] badali aktywację szlaków sygnalizacyjnych związanych z BCR w komórkach PBL-B ze zdefiniowanym statusem mutacji genów IGHV. UŜyli oni rozpuszczalnego przeciwciała anty-igm (sol- IgM), jako odpowiednika stymulacji receptora antygenami zaleŝnymi od komórek T i immobilizowanego przeciwciała anty-igm (imm-igm) jako odpowiednika antygenów typu 2 niezaleŝnych od komórek T. Stymulacja przeciwciałami sol-igm wywoływała niepełną odpowiedź (krótkotrwała fosforylacja kinaz ERK i Akt oraz brak aktywacji kinaz białkowych JNK i p38 naleŝących do MAPKs), niezaleŝnie od statusu mutacji IGHV, powodując obniŝenie poziomu białka Mcl-1 i indukcję apoptozy. Stymulacja BCR poprzez imm-igm spowodowała pełniejszą aktywację szlaków sygnalizacyjnych (przedłuŝona fosforylacja ERK i Akt), prowadząc do podniesienia poziomu białka Mcl-1 i zwiększając oporność komórek PBL-B na apoptozę indukowaną chemioterapią. Wyniki te wskazują na to, Ŝe swoistość receptora BCR obecnego na komórkach białaczkowych PBL-B moŝe mieć decydujące znaczenie dla rozwoju i przebiegu choroby oraz, Ŝe róŝnice między zmutowaną i niezmutowaną postacią PBL-B mogą wynikać z ich róŝnej zdolności do odpowiedzi na stymulację tego receptora. Wynik stymulacji antygenem moŝe zaleŝeć takŝe od klasy łańcucha cięŝkiego wchodzącego w skład receptora BCR. Badania przeprowadzone przez Zupo S. i wsp. [18] na komórkach PBL-B CD38-pozytywnych wykazały, Ŝe sygnał przekazany poprzez IgM moŝe indukować apoptozę, podczas gdy sygnał dostarczony po stymulacji IgD promował przeŝycie komórek białaczkowych. W badaniach tych stwierdzono tak- Ŝe, Ŝe stymulacja IgD moŝe przeciwdziałać apoptozie indukowanej poprzez IgM. Ostateczny los komórki zaleŝy więc od tego, w jakich proporcjach IgM i IgD występują na powierzchni. IMMUNOGLOBULINA BŁONOWA ROZPOZNAWANIE ANTYGENU Swoiste rozpoznanie antygenu dokonuje się w części zmiennej łańcucha cięŝkiego i lekkiego immunoglobuliny, a szczególnie istotne dla tego procesu są regiony hiperzmienne CDR (CDR-complementarity determining regions). Podczas prawidłowego rozwoju komórek B mechanizmy rearanŝacji genów i somatycznych hipermutacji po-

5 Rola receptora BCR w rozwoju PBL 39 zwalają utworzyć ponad unikatowych klonów komórek. Wśród nich pojawiają się klony rozpoznające autoantygeny. W przebiegu przewlekłej białaczki limfocytowej bardzo często występują choroby autoimmunologiczne (cierpi na nie w trakcie trwania choroby do 25% pacjentów statystyki mogą róŝnić się w poszczególnych krajach) [19]. Prawie w połowie badanych przypadków stwierdzono wytwarzanie autoreaktywnych przeciwciał przez komórki białaczkowe [20]. Szczegółowe badania nad repertuarem przeciwciał wytwarzanych przez komórki PBL-B pokazały, Ŝe rozwój choroby moŝe być związany z procesem selekcji zaleŝnej od rozpoznawanego antygenu (limfocyty B, których BCR-y rozpoznają pewne konkretne antygeny potencjalnie mogą stać się prekursorami klonu białaczkowego). RóŜnorodność przeciwciał znajdowanych u poszczególnych chorych jest duŝo bardziej ograniczona niŝ w populacji prawidłowych limfocytów B, a u ponad 1,3% pacjentów stwierdza się ekspresję dokładnie takich samych immunoglobulin [21, 22]. Herve M. i wsp. [10] sklonowali i przetestowali in vitro przeciwciała pochodzące ze zmutowanych i niezmutowanych postaci PBL-B. Okazało się, Ŝe większość przeciwciał z niezmutowanych postaci moŝna uznać za wieloreaktywne (reagowały z lizatem kom. HEp-2 słuŝącym do identyfikacji autoprzeciwciał skierowanych przeciwko antygenom jądrowym, DNA, insulinie i LPS), natomiast przeciwciała ze zmutowanej postaci, które nie wykazywały takich właściwości, stały się wieloreaktywne po rewersji in vitro do orginalnej, niezmutowanej sekwencji. Dane te pokazują, Ŝe zarówno komórki białaczkowe ze zmutowanymi genami IGHV, jak i nie wykazujące somatycznych mutacji w tych genach, mogą pochodzić od komórek posiadających autoreaktywny BCR. Prawdopodobnie niektóre z tych rozpoznawanych przez prekursory komórek PBL-B autoantygenów mają zdolność indukcji somatycznych hipermutacji w genach dla łańcucha cięŝkiego immunoglobuliny a inne nie, co determinuje dalszy rozwój choroby [10]. Potwierdzają to przypuszczenie wyniki badań, w których stwierdzono, Ŝe niektóre geny są częściej wykorzystywane podczas rearanŝacji w postaci niezmutowanej np. allel 51p1 genu IGHV1-69, który preferencyjnie łączy się z genem IGHD3-3 i IGHJ6 i tworzy stosunkowo długie regiony CDR3 [23, 24]. Określenie statusu mutacji genów IGHV nie daje jednak całkowitej pewności, Ŝe choroba u danego pacjenta będzie przebiegać łagodnie, bądź agresywnie, gdyŝ we wszystkich dotychczasowych wynikach badań pojawiają się przypadki, które nie poddają się tej regule. W najnowszych badaniach podejmuje się próby określenia, które geny biorące udział w powstawaniu immunoglobuliny mogą stanowić czynnik prognostyczny niezaleŝny od statusu mutacji genów IGHV. Odkryto między innymi, Ŝe wykorzystanie podczas rearanŝacji genu IGHV3-21 stanowi taki niezaleŝny, niekorzystny wskaźnik prognostyczny [25], natomiast gen IGHV3-72 rokuje korzystnie (ekspresja u pacjentów CD38 i ZAP-70-negatywnych, charakteryzujących się łagodnym przebiegiem choroby) [26]. Innym sposobem na lepsze przewidywanie przebiegu choroby moŝe być łączenie statusu mutacji IGHV z takimi czynnikami prognostycznymi, jak ZAP-70, CD38 (ekspresja tych molekuł częściej pojawia się u chorych o niezmutowanych genach IGHV) i anomalie cytogenetyczne wykrywane za pomocą testu FISH [27]. ZAP-70 i CD38 są

6 40 A. GAJEWSKA wiązane z przekazywaniem sygnału przez BCR (ZAP-70 ze względu na strukturalne i funkcjonalne podobieństwo do białkowej kinazy tyrozynowej Syk, natomiast CD38 w związku z lokalizacją w bezpośrednim sąsiedztwie receptora BCR i molekuły CD19), ale nie stwierdzono bezpośredniego wpływu ekspresji CD38 i ZAP-70 na zdolność do przekazywania sygnału. Przypuszcza się, Ŝe CD38 moŝe być jedynie markerem aktywacji, natomiast ZAP-70 moŝe wpływać na wzmocnienie sygnału przekazywanego po stymulacji BCR [28, 29]. ZaleŜności te przedstawia Rycina 1. Szlaki przeŝycia/proliferacji Ryc. 1. Model przedstawiający funkcjonalny związek CD38 i ZAP-70 z przekazywaniem sygnału przez BCR (wg 28, zmodyfikowane) Fig. 1. Model showing the functional link between CD38, ZAP-70 and BCR signaling pathway (acc. 28, modificated)

7 Rola receptora BCR w rozwoju PBL 41 HETERODIMER CD79α/CD79ß CD79α/CD79ß są to białka naleŝące do nadrodziny immunoglobulin (kodowane odpowiednio przez geny mb-1 i B29), połączone wiązaniem dwusiarczkowym w heterodimer. Ekspresja CD79 występuje wyłącznie na komórkach linii B i moŝna ją wykryć zarówno na powierzchni komórki, jak i w cytoplazmie. Wystąpienie tego heterodimeru na powierzchni jest związane z ekspresją błonowej formy łańcucha cięŝkiego µ (komórka pre-b), utrzymuje się po zmianie izotypu Ig przez komórkę i ulega zmniejszeniu w końcowym okresie róŝnicowania do komórki plazmatycznej. KaŜdy ze składników heterodimeru pełni odmienną funkcję w rozwoju komórki B. CD79α umoŝliwia transport receptora BCR na powierzchnię komórki, natomiast CD79ß bierze udział w procesie wyłączenia allelicznego (mechanizm powodujący, Ŝe określona komórka B wytwarza tylko jeden rodzaj łańcuchów cięŝkich i lekkich) [30]. Większość chorych na PBL-B odznacza się niską ekspresją CD79ß na powierzchni komórek białaczkowych. Badania poziomu mrna dla tego białka wykazały korelację z występowaniem somatycznych hipermutacji (niezmutowane-wyŝszy poziom CD79ß mrna), ale nie wykazały korelacji z ekspresją CD79ß na powierzchni komórki [31]. Przypuszczano, Ŝe za niski poziom ekspresji CD79ß mogą odpowiadać mutacje w genie B29 kodującym to białko, ale wyniki badań wykazują duŝe rozbieŝności (niektóre zespoły wykryły takie mutacje, inne nie) [32, 33]. ObniŜona w stosunku do prawidłowych limfocytów B ekspresja CD79ß moŝe być zróŝnicowana u poszczególnych pacjentów (1 100% komórek białaczkowych CD79ß+). Wśród chorych o mocniejszej ekspresji CD79ß (i wyŝszym odsetku komórek białaczkowych CD79ß+) częściej moŝna spotkać się z ekspresją negatywnych czynników prognostycznych takich, jak CD38 i ZAP-70, niŝ u chorych zdecydowanie CD79ß- [dane własne: 34, 35]. Dane te wskazują na związek przebiegu PBL-B z funkcjonowaniem wszystkich elementów wchodzących w skład receptora BCR, chociaŝ trudno określić, czy obniŝenie ekspresji tych elementów jest jedną z przyczyn, czy skutkiem choroby. KIERUNKI ROZWOJU BADAŃ NAD PBL-B Pomimo, Ŝe coraz więcej wiadomo na temat patogenezy PBL-B, wciąŝ nie ma odpowiedzi na pytanie, jaki czynnik lub czynniki umoŝliwiają ucieczkę prekursorów komórek białaczkowych spod kontroli mechanizmów odpowiedzialnych za utrzymanie stanu równowagi pomiędzy poszczególnymi subpopulacjami komórek układu odpornościowego w organizmie. Nie ustalono równieŝ, które konkretnie antygeny mogą przyczyniać się do rozwoju PBL-B. Właściwości komórek PBL-B takie, jak oporność na apoptozę i zdolność do odpowiedzi na ligację BCR zmieniają się po przeniesieniu do hodowli (komórki ulegają spontanicznie apoptozie, mogą teŝ odzyskać zdolność do odpowiedzi na ligację), co wskazuje na to, Ŝe na przebieg choroby ogromny wpływ ma oddziaływanie czynników zewnętrznych czyli mikrośrodowiska, w którym funkcjonują białaczkowe limfocyty B w PBL-B [29].

8 42 A. GAJEWSKA PIŚMIENNICTWO 1. Zucchetto A, Bomben R, Dal Bo M, et al. A scoring system based on the expression of six molecules allows the identification of three prognostic risk groups in B-cell chronic lymphocytic leukaemia. J. Cell. Physiol. 2006; 207: Damle RN, Wasil T, Fais F, et al. IgV gene mutation status and CD38 expression as novel prognostic indicators in chronic lymphocytic leukemia. Blood.1999; 94: Caligaris-Cappio F, Gottardi D, Alfarano A, et al. The nature of the B lymphocyte in B-chronic lymphocytic leukemia. Blood Cells. 1993; 19: Bennett JM, Catovsky D, Daniel M.T., et al. Proposals for the classification of chronic (mature) B and T lymphoid leukemias. French-American-British (FAB) Cooperative Group. J Clin Pathol. 1989; 42: Coffman R.L., Cohn M., The class of surface immunoglobulin on virgin and memory B lymphocytes. J Immunol. 1977; 118: Damle R.N, Ghiotto F, Valetto A, et al. B-cell chronic lymphocytic leukemia cells express a surface membrane phenotype of activated, antigen-experienced B-Lymphocytes. Blood. 2002; 99: Hamblin TJ, Davis Z, Gardiner A, Oscier DG, Stevenson F.K. Unmutated IgV(H)genes are associated with a more aggresive form of chronic lymphocytic leukemia. Blood. 1999; 94: Rosenwald A, Alizadeh AA, Widhopf G, et al. Relation of gene expression phenotype to immunoglobulin mutation genotype in B cell chronic lymphocytic leukemia. J. Exp. Med. 2001; 194: Caligaris-Cappio F, Gobbi M, Bofill M, Janossy G. Infrequent normal B lymphocytes express features of B-cell chronic lymphocytic leukemia. J. Exp. Med. 1982; 155: Herve M, Xu K, Ng YS, et al. Unmutated and mutated chronic lymphocytic leukemias derive from self-reactive B cell precursors despite expressing different antibody reactivity. J.Clin.Invest. 2005; 115: Chiorazzi N, Rai KR, Ferrarini M. Chronic lymphocytic leukemia. N. Engl. J. Med. 2005; 352: Meffre E, Chiorazzi M, Nussenzweig MC. Circulating human B cells that express surogate light chains display a unique antibody repertoire. J. Immunol. 2001; 167: Dameshek W. Chronic lymphocytic leukemia an accumulative disease of immunologicaly incompetent lymphocytes. Blood. 1967; 29 suppl.: Podhorecka M. Proces apoptozy w patogenezie przewlekłej białaczki limfatycznej B komórkowej. Postępy Hig Med Dośw, 2004; 58: Bernal A., Pastore RD, Asgary Z, et al. Survival of leukemic B cells promoted by engagement of the antigen receptor. Blood. 2001; 98: Petlickovski A, Laurenti L, Li X, et al. Sustained signaling through the B-cell receptor induces Mcl-1 and promotes survival of chronic lymphocytic leukemia B cells. Blood. 2005; 105: Stevenson FK, Caligaris-Cappio F. Chronic lymphocytic leukemia: revelations from the B-cell receptor. Blood. 2004; 103: Zupo S, Massara R, Dono M, Rossi E., Malavasi F, Cosulich ME, Ferrarini M. Apoptosis or plasma cell differentiation of CD38-positive B-chronic lymphocytic leukemia cells induced by cross-linking of surface IgM or IgD. Blood. 2000; 95: Duek A, Shvidel L, Braester A, Berrebi A. Clinical and Immunologic Aspects of B Chronic Lymphocytic Leukemia Associated with Autoimmune Disorders. Hematology 2006; 8: Borche L, Lim A, Binet JL, Dighiero G. Evidence that chronic lymphocytic leukemia B lymphocytes are frequently committed to production of natural autoantibodies. Blood. 1990; 76: Tobin G, et al. Subsets with restricted immunoglobulin gene rearangement features indicate a role for antigen selection in the development of chronic lymphocytic leukemia. Blood. 2004; 104:

9 Rola receptora BCR w rozwoju PBL Widhopf GF, Rassenti LZ, Toy TL, Gribben JG, Wierda WG, Kipps TJ. Chronic lymphocytic leukemia B cells of more than 1% of patients express virtually identical immunoglobulins. Blood. 2004; 104: Johnson TA, Rassenti LZ, Kipps TJ. IgVH1 genes expressed in B-cell chronic lymphocytic leukemia exhibit distinctive molecular features. J. Immunol. 1997; 158: Tschumper RC, Geyer SM, Campbell ME, et al. Immunoglobulin diversity gene usage predicts unfavorable outcome in a subset of chronic lymphocytic leukemia patients. J Clin Invest. 2008; 118: Thorselius M, et al. Strikingly homologous immunoglobulin gene rearrangements and poor outcome in VH3-21-using chronic lymphocytic leukemia patients independent of geographic origin and mutational status. Blood. 2006; 107: Capello D, et al. Immunophenotypic characterization of IgVH3-72 B-cell chronic lymphocytic leukaemia (B-CLL). Leuk. Res. 2006; 30: Shanafelt TD, Geyer SM, Kay NE. Prognosis at diagnosis: integrating molecular biologic insights into clinical practice for patients with CLL. Blood. 2004; 103: Deaglio S, Vaisitti T, Aydin S, et al. In-tandem insight from basic science combined with clinical research:cd38 as both marker and key component of the pathogenetic network underlying chronic lymphocytic leukemia. Blood 2006; 108: Mockridge CI, Potter KN, Wheatley I, Neville LA, Packham G, Stevenson FK. Reversible anergy of sigm - mediated signaling in the two subsets of CLL defined by VH-gene mutational status. Blood. 2007; 109: Rupniewska ZM, Dmoszyńska M. Rola heterodimeru CD79α/CD79ß i kompleksu CD19/CD21/CD81 w rozwoju i czynności receptora dla antygenu na komórce B. Post. Biol. Kom. 1999; 26: Cajiao I, Sargent R, Elstrom R, Cooke NE, Bagg A, Liebhaber SA. Igβ (CD79b) mrna expression in chronic lymphocytic leukaemia cells correlates with immunoglobulin heavy chain gene mutational status but does not serve as an independent predictor of clinical severity. Am J Hematol. 2007; 82(8): Thompson AA, Talley JA, Do HN, et al. Aberrations of the B-Cell Receptor B29 (CD79b) Gene in Chronic Lymphocytic Leukemia. Blood. 1997; 90(4): Vuillier F, Dumas G, Magnac C, et al. Lower levels of surface B-cell-receptor expression in chronic lymphocytic leukemia are associated with glycosylation and folding defects of the µ and CD79a chains. Blood. 2005; 105(7): Gajewska A, Kopeć-Szlęzak J, Sikorska A, Podstawka U, Konopka L. Ekspresja CD79b i CD38 na limfocytach B w przewlekłej białaczce limfocytowej B (PBL-B). Acta Haematologica Polonica, 2007; 38 (supl. 2): Gajewska A, Kopeć-Szlęzak J, Podstawka U, Ozimek K, Sikorska A. Ekspresja molekuł stosowanych w rozpoznawaniu i rokowaniu PBL-B w zaleŝności od intensywności ekspresji CD79b. Materiały 9- tej Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Przewlekłe Choroby Mielo- i Limfoproliferacyjne (29-31.V.2008 Kazimierz Dolny). Str. 58. Praca wpłynęła do Redakcji r. i została zakwalifikowana do druku r. Adres do korespondencji: mgr Agnieszka Gajewska Instytut Hematologii i Transfuzjologii Zakład Diagnostyki Hematologicznej i Transfuzjologicznej Pracownia Immunofenotypowania ul. I. Gandhi 14; Warszawa tel. (022) gajewska.agnieszka@wp.pl