WYCENA I RAPORTOWANIE KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO W SPÓŁKACH GIEŁDOWYCH

Transkrypt

1 UNIWERSYTET EKONOMICZNY WE WROCŁAWIU WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA, INFORMATYKI I FINANSÓW Małgorzata Wasilewska WYCENA I RAPORTOWANIE KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO W SPÓŁKACH GIEŁDOWYCH praca doktorska Promotor: dr hab. Robert Kowalak, prof. UE WROCŁAW 2015

2 SPIS TREŚCI WSTĘP... 4 ROZDZIAŁ I. Pojęcie i wycena kapitału intelektualnego Geneza pojęcia kapitału intelektualnego Definicje kapitału intelektualnego Kategoryzacja kapitału intelektualnego Klasyfikacja i charakterystyka metod wyceny kapitału intelektualnego ROZDZIAŁ II. Standardy wyceny kapitału intelektualnego w Polsce i na świecie Wycena i raportowanie o kapitale intelektualnym jako wyzwanie dla rachunkowości Wycena i prezentacja kapitału intelektualnego w Krajowych Standardach Rachunkowości oraz w Ustawie z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości Wycena i prezentacja kapitału intelektualnego w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości (MSR/MSSF) Wycena i prezentacja kapitału intelektualnego w US GAAP ROZDZIAŁ III. Ocena obecnego sposobu raportowania o kapitale intelektualnym w Polsce i na świecie Analiza prospektów emisyjnych i raportów rocznych spółek notowanych na GPW w Warszawie Analiza prospektów emisyjnych i raportów rocznych spółek notowanych na giełdach światowych Porównanie obecnego sposobu prezentowania kapitału intelektualnego w raportach w Polsce i na świecie ROZDZIAŁ IV. Ocena metod wyceny kapitału intelektualnego i jego prezentacja dla spółek giełdowych Metodyka badań empirycznych

3 4.2. Ocena wiarygodności oraz próba ulepszenia istniejących metod wyceny kapitału intelektualnego w spółkach giełdowych Rekomendacje w zakresie wyceny i prezentowania kapitału intelektualnego w spółkach giełdowych Koncepcja raportu o kapitale intelektualnym dla wybranej spółki Zakończenie Bibliografia Spis ilustracji Spis tabel Spis wykresów Załącznik Załącznik Załącznik Załącznik

4 WSTĘP Postępujące tempo przemian sprawia, że przedsiębiorstwa w dobie nowej ekonomii napotykają liczne trudności w procesie wyceny wartości, którą zarządzają. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w latach osiemdziesiątych XX w. wartość ponadnarodowych korporacji była generowana w 80% przez aktywa materialne, a w 20% przez zasoby niematerialne. Jednak już pod koniec lat dziewięćdziesiątych zeszłego stulecia proporcje te odwróciły się 1. W związku z tym, że wycena składników majątkowych odbywa się według kosztu historycznego, zamiast wartości rzeczywistej, w przyszłości potrzebne będą narzędzia pozwalające w wiarygodny sposób oszacować posiadane przez przedsiębiorstwa zasoby niematerialne. Stosunkowo nową koncepcją pozwalającą określić poziom zasobów niematerialnych w przedsiębiorstwie jest kategoria kapitału intelektualnego, w której upatruje się źródła przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw. Współcześni badacze są zgodni, że tradycyjne podejście rachunkowości w niewystarczającym stopniu ujawnia posiadany przez przedsiębiorstwo kapitał intelektualny. Tradycyjna rachunkowość finansowa skupia się głównie na wartości zasobów rzeczowych i finansowych firmy, co nie odzwierciedla wartości rynkowej i tym samym zwiększa ryzyko w procesie podejmowania decyzji. W związku z tym można stwierdzić, że sprawozdania finansowe nie dostarczają interesariuszom zewnętrznym wystarczających informacji dotyczących pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa, jeśli chodzi o posiadane przez nie zasoby niematerialne. Tym samym stosowane praktyki sprawozdawczości finansowej nie nadążają za zmianami wynikającymi ze wzrostu znaczenia w praktyce gospodarczej kapitału intelektualnego. Brak odzwierciedlenia w sprawozdawczości finansowej kluczowych czynników sukcesu współczesnego przedsiębiorstwa jest istotnym argumentem przemawiającym za znalezieniem odpowiednich metod wyceny i prezentacji kapitału intelektualnego. Brak wiarygodnych i powszechnie uznanych metod wyceny i raportowania o składnikach kapitału intelektualnego może doprowadzić do asymetrii informacyjnej wśród różnych grup interesariuszy przedsiębiorstwa. Można ponadto stwierdzić, że przewaga konkurencyjna i sukces współczesnych przedsiębiorstw zależy między innymi od umiejętności identyfikacji, pomiaru, zarządzania i raportowania o kapitale intelektualnym. 1 Z. Antczak, Kapitał intelektualny przedsiębiorstwa. Wybrane zagadnienia praktyki i teorii zarządzania funkcją personalną w świetle badań, Drukarnia ANTYKWA, Waszawa-Kluczbork 2004, s

5 Biorąc pod uwagę opisany problem badawczy sformułowano główny cel dysertacji w następującym brzmieniu: wycena kapitału intelektualnego w spółkach giełdowych przyczyni się do usystematyzowania prezentacji zasobów przedsiębiorstwa w celu poprawy raportowania o kapitale intelektualnym dla interesariuszy zewnętrznych. Osiągnięcie celu głównego jest determinowane następującymi celami szczegółowymi: analiza porównawcza obecnie występujących w literaturze definicji kapitału intelektualnego, wyodrębnienie kluczowych składników kapitału intelektualnego oraz przedstawienie metod jego wyceny, diagnoza i określenie kierunków zmian w Krajowych Standardach Rachunkowości, Międzynarodowych Standardach Rachunkowości oraz US GAAP mające na celu ujęcie w sprawozdaniach finansowych wartości kapitału intelektualnego, ocena obecnego zakresu raportowania o kapitale intelektualnym w spółkach giełdowych, ocena istniejących metod wyceny kapitału intelektualnego oraz podjęcie próby ujęcia składników kapitału intelektualnego w raportach spółek giełdowych, opracowanie koncepcji raportu o kapitale intelektualnym dla wybranej spółki notowanej na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. W pracy starano się wykazać prawdziwość następujących tez badawczych: 1. Wypracowanie jednolitych definicji oraz dobór metod wyceny kapitału intelektualnego ma wpływ na rzetelność prezentacji kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwie. 2. W dobie gospodarki opartej na wiedzy obecny sposób raportowania o kapitale intelektualnym ukazany w Krajowych Standardach Rachunkowości (KSR), Międzynarodowych Standardach Rachunkowości (MSR) oraz US GAAP powoduje większe ryzyko wystąpienia niezgodności między stanem ujętym w sprawozdaniu finansowym, a rzeczywistym potencjałem przedsiębiorstwa. 3. O wartości przedsiębiorstwa w coraz mniejszym zakresie przesądzają czynniki materialne, a coraz większe znaczenie zaczyna odgrywać odpowiednia umiejętność wykorzystania ukrytych zasobów przedsiębiorstwa, czyli kapitału intelektualnego. 4. Opracowanie jednolitych standardów wyceny i prezentacji kapitału intelektualnego w raportach spółek giełdowych pozwoli na ich porównywalność z punktu widzenia interesariuszy zewnętrznych. 5

6 Metodami badawczymi zastosowanymi w niniejszej pracy były: indukcja, dedukcja, studia literaturowe, analiza obowiązujących aktów prawnych, analiza prospektów emisyjnych, raportów rocznych w poszukiwaniu składowych kapitału intelektualnego oraz badania ilościowe, które pomogły w ocenie metod wyceny kapitału intelektualnego. Zakres podmiotowy pracy dotyczący badań ilościowych stanowiły wybrane przedsiębiorstwa notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w latach , ze szczególnym uwzględnieniem uwarunkowań branżowych. Podczas badań jakościowych analizie poddano raporty roczne oraz prospekty emisyjne spółek giełdowych notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie oraz na zagranicznych giełdach: Giełdzie Papierów Wartościowych w Londynie (LSE), Giełdzie Papierów Wartościowych w Nowym Jorku (NYSE) oraz we Frankfurcie (FSE). Aby osiągnąć cele rozprawy podzielono pracę na cztery rozdziały. Przyjęta struktura w dysertacji miała za zadanie stopniowe osiąganie wytyczonego celu głównego przez realizację w kolejnych jej częściach celów szczegółowych. Każdy z rozdziałów jest logicznym następstwem problematyki przedstawionej w rozdziale wcześniejszym. Pierwszy rozdział ma charakter wprowadzający i dotyczy przedstawienia definicji kapitału intelektualnego oraz głównych metod jego wyceny. Po przedstawieniu genezy koncepcji kapitału intelektualnego porównano wybrane definicje kapitału intelektualnego przez wykazanie podobieństw i różnic między nimi. Następnie przedstawiono najbardziej popularne kategoryzacje kapitału intelektualnego (m.in. koncepcje zaproponowane przez K.-E. Sveiby ego, L. Edvinssona, A. Brooking), które służą grupowaniu jego poszczególnych składników, ułatwiając tym samym proces zarządzania nimi. Na potrzeby niniejszej pracy dokonano rozróżnienia między pomiarem a wyceną kapitału intelektualnego, co ułatwiło podział metod kwantyfikacji i prezentacji kapitału intelektualnego. Na końcu pierwszego rozdziału zaprezentowano najbardziej popularne metody wyceny kapitału intelektualnego, do których zaliczono: rynkową wartość dodaną (MVA), wskaźnik wartości rynkowej do wartości księgowej (MV/BV), wskaźnik q-tobina, szacowaną wartość aktywów niematerialnych (CIV), zysk z kapitału wiedzy (KCE), współczynnik intelektualnej wartości dodanej (VAIC) oraz ekonomiczną wartość dodaną (EVA ). W drugim rozdziale przedstawiono diagnozę i kierunki zmian w Krajowych Standardach Rachunkowości, Międzynarodowych Standardach Rachunkowości oraz US GAAP mające na celu ujęcie w sprawozdaniach finansowych wartości zasobów niematerialnych. Rozdział drugi ma za zadanie potwierdzenie drugiej tezy badawczej, że w dobie gospodarki opartej na wiedzy obecny sposób raportowania o kapitale intelektualnym ukazany 6

7 w Krajowych i Międzynarodowych Standardach Rachunkowości nie jest wystarczający. Przeprowadzona analiza ustawodawstwa polskiego, europejskiego i amerykańskiego z zakresu rachunkowości zasobów niematerialnych ma na celu: identyfikację, przedstawienie stosowanych sposobów wyceny oraz wykazywania w sprawozdaniach finansowych zasobów niematerialnych. Biorąc pod uwagę definicje stosowane w rachunkowości analiza ta odnosiła się głównie do wartości niematerialnych i prawnych, w ramach których można wyróżnić: licencje, patenty, wydatki na prace badawczo-rozwojowe, wartość firmy itp. Również szczególne znaczenie w kategorii wyznaczania wartości ewidencjonowanych zasobów niematerialnych ma wartość godziwa. Przedstawiona analiza aktów prawnych ma służyć ukazaniu różnic pomiędzy legislacją w Polsce, Unii Europejskiej oraz Stanach Zjednoczonych w zakresie rachunkowości zasobów niematerialnych oraz wskazaniem braku w niej odniesienia do wszystkich składników kapitału intelektualnego. Trzeci rozdział przedstawia wyniki badań nad stopniem raportowania o składnikach kapitału intelektualnego spółek notowanych na: Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, Giełdzie Papierów Wartościowych w Londynie (LSE), Giełdzie Papierów Wartościowych we Frankfurcie (FSE) oraz nowojorskiej Giełdzie Papierów Wartościowych (NYSE). Badanie polegało na wyszukaniu w prospektach emisyjnych oraz raportach rocznych poszczególnych składowych kapitału intelektualnego w ramach każdej z jego trzech kategorii (kapitału ludzkiego, strukturalnego oraz klienckiego). Miało to na celu ukazanie, że dla współczesnych przedsiębiorstw zasoby niematerialne stanowią kluczowy czynnik decydujący o przewadze konkurencyjnej i w związku z tym przedsiębiorstwa wykazują potrzebę usystematyzowania raportowania o nich. Raportowanie o składnikach kapitału intelektualnego w jednolitej formie, dającej się porównywać między różnymi przedsiębiorstwami, ułatwiłoby czytanie prospektu emisyjnego lub raportu rocznego. Ostatni rozdział ma na celu ocenę istniejących metod wyceny kapitału intelektualnego oraz wypracowanie sposobu jego prezentacji w raportach. Przedstawiono w nim metodykę przeprowadzonych badań z opisem próby badawczej, którą stanowiły spółki notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w latach W ramach opisu metodyki przeprowadzonych badań przestawiono główne założenia metodologiczne, jakie zastosowano przy wycenie kapitału intelektualnego dla badanych spółek. Analiza uzyskanych wyników badań umożliwi weryfikację zastosowanych metod wyceny kapitału intelektualnego, ze szczególnym uwzględnieniem tego, czy metody te mogą być stosowane w polskich warunkach. W rozdziale tym podjęto również próbę modyfikacji metod wyceny 7

8 kapitału intelektualnego w celu bardziej rzetelnego odzwierciedlania pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Ocena i weryfikacja metod wyceny kapitału intelektualnego dla polskich przedsiębiorstw ma na celu przygotowanie rekomendacji w zakresie ich stosowania. Zwieńczeniem pracy jest przedstawienie koncepcji raportu o kapitale intelektualnym dla spółki Synthos S.A. Należy zwrócić uwagę na fakt, że ze względu na specyfikę podejmowanej w dysertacji problematyki, praca ma charakter interdyscyplinarny stanowiąc próbę zaadoptowania różnych metod wyceny i prezentacji kapitału intelektualnego na potrzeby zarówno sprawozdawczości, jak i podejmowania decyzji przez interesariuszy zewnętrznych w odniesieniu do spółek giełdowych. Warto przy tym zaznaczyć, że zawartość merytoryczna rozprawy bazuje w głównej mierze o nowatorskie rozwiązania światowe, co jest poparte przeważającym udziałem literatury obcojęzycznej. Zainteresowanie koncepcją kapitału intelektualnego nie uległo zmniejszeniu, przez co problematyka kapitału intelektualnego jest ciągle popularna w Polsce i na świecie. 8

9 ROZDZIAŁ I. POJĘCIE I WYCENA KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO 1.1. Geneza pojęcia kapitału intelektualnego Przedsiębiorstwa od zawsze korzystały z zasobów niematerialnych w prowadzonej przez siebie działalności. Obecnie można jednak zauważyć tendencję polegającą na tym, że o wartości firmy w coraz mniejszym zakresie przesądzają czynniki materialne, a coraz większe znaczenie zaczyna odgrywać odpowiednia umiejętność wykorzystania ukrytych zasobów przedsiębiorstwa, czyli kapitału intelektualnego 2. Zainteresowanie naukowców i praktyków kapitałem intelektualnym wynika głównie z faktu, że przedsiębiorstwa zaczynają przywiązywać coraz większą wagę do wartości niematerialnych, które stanowią obecnie główne źródło osiągnięcia sukcesu rynkowego. P.F. Drucker stwierdził, że wiedza staje się kluczowym i dominującym zasobem ekonomicznym i może być jedynym czynnikiem przewagi konkurencyjnej 3. Zasoby niematerialne są obecnie postrzegane jako czynnik dynamizujący wartość rynkową firmy, a ich posiadanie i odpowiednie wykorzystanie w przedsiębiorstwie czyni to przedsiębiorstwo bardziej atrakcyjne i skuteczne w kreowaniu swojej wartości 4. Turbulentne otoczenie, wzrost znaczenia zasobów niematerialnych przedsiębiorstw wywołały potrzebę usystematyzowania i scharakteryzowania tych elementów, które przesądzają o wzroście wartości przedsiębiorstwa 5. Wynika to z faktu, że zaproponowany przez M.E. Portera łańcuch wartości, czyli tradycyjny model biznesowy, który ukształtował się w czasach rewolucji przemysłowej, przyjmujący za podstawę tworzenia wartości przemysłowy mechanizm generowania wartości w firmie, zaczyna powoli tracić na znaczeniu. W związku z tym, że o konkurencyjności przedsiębiorstwa dawno już przestały decydować posiadane przez nie aktywa materialne, obecnie są proponowane nowoczesne formuły indeksu tworzenia wartości uwzględniające: innowacje, jakość, relacje z klientami, alianse strategiczne, technologie, marki, pracowników, środowisko 6. W 1991 roku J. Barney określił, jakie cechy muszą mieć zasoby, które doprowadzą do stałej przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Według niego muszą one posiadać następu- 2 W. M. Grudzewski, I. K. Hejduk, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach, Difin, Warszawa 2004, s P.F. Drucker, Then Information Executives Truly Need, Harvard Business Review, styczeń-luty 1995, s A. Paździor, M. Paździor, Measurement of intellectual capital in a company, Make learn, Management and Learning International Conference 2012, s. 848, /ML12_161.pdf, (stan na wrzesień 2013). 5 A. Kowlczyk, B. Nogalski, Zarządzanie wiedzą. Koncepcje i narzędzia. Centrum Doradztwa i Informacji, Difin, Warszawa 2007, s P. Szczepankowski, Indeks tworzenia wartości (VCI) w ocenie wpływów aktywów niematerialnych w kreowaniu korzyści dla akcjonariuszy, [w:] E. Urbańczyk (red.), Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji (zagadnienia wybrane), Szczecin 2001, s

10 jące cechy: tworzyć wartość dodaną dla interesariuszy, odróżniać się od konkurencji, zapewnić zrównoważony trwały wzrost organizacji 7. Jedynym zasobem, który może być określany w ten sposób jest kapitał intelektualny. Pomimo, iż koncepcja kapitału intelektualnego jest przedmiotem badań dopiero od przełomu lat 70. i 80. ubiegłego wieku, jej początki można odnaleźć już we wcześniejszych rozważaniach i publikacjach poświęconych teorii kapitału lub zarządzania wiedzą. Koncepcja kapitału intelektualnego czerpie z rozwijającego się w latach 80. XX w. zasobowego podejścia do zarządzania przedsiębiorstwem, które zostało zapoczątkowane w 1933 roku przez E. H. Chamberlina 8, który już wówczas nawiązywał do koncepcji zarządzania zasobami niematerialnymi. Również prace J. A. Schumpetera (1934) określające, że na rozwój przedsiębiorstwa ma głównie wpływ innowacja, nawiązywały do zasobów niematerialnych przedsiębiorstwa, jako głównych czynników przesądzających o sukcesie przedsiębiorstwa. Ta teoria wzrostu upatrywała w wiedzy, innowacji, inwestycji w badania i rozwój (B+R) oraz w kapitale ludzkim źródeł wzrostu gospodarczego 9. Termin kapitał intelektualny został użyty po raz pierwszy w 1958 roku podczas analizy wyników giełdowych małych firm z branży informatycznej, gdy stwierdzono, że wysokie notowania tych firm mogą być określone jako ich bonus intelektualny. Niektórzy badacze podają, że po raz pierwszy pojęcie kapitału intelektualnego pojawiło się w 1969 roku i zostało użyte przez J.K. Galbraith a w odniesieniu do osoby polskiego naukowca M. Kaleckiego 10. Przez pojęcie kapitał intelektualny J. K. Galbraith rozumiał wcielenie stopnia intelektualnych zdolności danej jednostki. W 1975 roku pojawiła się pierwsza oficjalna publikacja o kapitale intelektualnym pod tytułem The Intellectual Capital of Michal Kalecki: A Study in Economic Theory and Policy 11. Koncepcja kapitału intelektualnego nabrała na znaczeniu dopiero na początku lat osiemdziesiątych XX wieku. W 1980 roku H. Itami wskazał na istotne różnice w wynikach finansowych przedsiębiorstw japońskich, świadomie wykorzystujących aktywa niematerialne w porównaniu do innych konkurencyjnych podmiotów, które nie przywiązywały 7 J. Barne, Types of Competition and the Theory of Strategy: Toward an Integrative Framework., Academy of Management Review Vol. 11, No. 4, 1991, s K. Śledzik, Kapitał intelektualny a wartość rynkowa banków giełdowych, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2011, s D. Romer, Makroekonomia dla zaawansowanych, PWN, Warszawa 2011, s A. Pietruszka-Ortyl, Kapitał intelektualny wyznacznikiem poziomu zasobów niematerialnych przedsiębiorstwa, [w:] W. Cieśliński (red.), Przedsiębiorstwa jako świątynie wiedzy, t.2, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości, Wałbrzych 2002, s M. Strojny, Metody i narzędzia pomiaru kapitału intelektualnego w organizacji, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska (red.), Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006, s

11 większej do nich wagi 12. Według H. Itami ego samo posiadanie aktywów niematerialnych nie gwarantuje osiągnięcia przewagi konkurencyjnej, ponieważ pojedyncze aktywa niematerialne przynoszą stosunkowo niewielkie korzyści w porównaniu z sytuacją, w której są łącznie i jednocześnie używane. Aby więc można było mówić o wzroście wartości firmy, musi zachodzić wzajemne oddziaływanie różnych aktywów niematerialnych 13. W 1986 roku szwedzki uczony K.-E. Sveiby wydał książkę The Know-How Company, w której został omówiony problem zarządzania kapitałem intelektualnym przedsiębiorstwa 14. Z inicjatywy jego oraz sześciu innych szwedzkich uczonych 12 listopada 1987 roku powstała tzw. Grupy Konrada, której głównym zadaniem stało się opracowanie uniwersalnej metody pomiaru kapitału intelektualnego organizacji 15. Efektem prac Grupy Konrada był opublikowany w 1989 roku Raport Konrada, w którym podważono wykorzystywanie tradycyjnych wskaźników finansowych do oceny kondycji przedsiębiorstw oraz po raz pierwszy przedstawiono sposób pomiaru kapitału intelektualnego. Raport Konrada zawierał 30 pozafinansowych wskaźników kapitału intelektualnego i przedstawiał kategoryzację kapitału intelektualnego, która stała się podstawą do dalszych badań nad jego problematyką 16. Kapitał przedsiębiorstwa według Raportu Konrada został podzielony na: tradycyjny kapitał finansowy (traditional financial capital) oraz know-how (know-how capital), którego nazwę zamieniono potem na kapitał intelektualny. Kapitał know-how został podzielony na dwie części: kapitał intelektualny przypisany jednostce (individual capital) oraz kapitał intelektualny przypisany organizacji (structural capital) 17. Równolegle do szwedzkich badań nad koncepcją kapitału intelektualnego prowadzono badania w USA, w którym do jej rozwoju przyczynili się tacy badacze, jak D. J. Teece, P. H. Sullivan i T. Stewart. Dla rozwoju koncepcji kapitału intelektualnego bardzo ważną rolę odegrali R.S. Kaplan i D. P. Norton, którzy stworzyli model Zrównoważonej Karty 12 S. Harrision, P. H. Sullivan, Profiting from intellectual capital. Learning from leading companies, Journal of Intellectual Capital Vol. 1 No. 1, MCB University Press, New York 2000, s W. Rogowski, Kapitał intelektualny jako generator nowych czynników konkurencyjności, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska (red.), Kapitał intelektualny spojrzenie z perspektywy interesariuszy, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006, s P. H. Sullivan; Value-driven Intellectual Capital. How to convert Intangible Corporate Assets into Market Value, Wiley, London 2000, s. 238, (stan na lipiec 2014). 15 A. Szczygielska, Kapitał intelektualny w gospodarce opartej na wiedzy. Wybrane zagadnienia w świetle studiów i badań empirycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009, s W. Rogowski, Kapitał intelektualny jako generator nowych czynników konkurencyjności, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska (red.), Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, wyd. cyt., s A. Sokołowska, Zarządzanie kapitałem intelektualnym a zarządzanie wiedzą integracja i dezintegracja, [w:] H. Jagoda, J. Lichtarski (red.), Nowe kierunki w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Integracja i dezintegracja, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 928, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2002, s

12 Wyników (Balanced Scorecard, BSC) 18. Przyczynił się on wraz z pracami T. Stewarta do upowszechnienia koncepcji kapitału intelektualnego w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Nie tylko środowisko akademickie, ale też praktycy zarządzania byli zainteresowani koncepcją kapitału intelektualnego, który coraz częściej był postrzegany przez nich jako główne źródło przewagi konkurencyjnej. Jako pierwsze prace nad wypracowaniem modeli pomiaru kapitału intelektualnego podjęły dwie szwedzkie firmy: WM- Data i zakład ubezpieczeń Skandia ASF. W 1989 roku WM- Data, jako pierwsza na świecie opublikowała do raportu rocznego dodatek poświęcony kapitałowi intelektualnemu. W 1995 roku Skandia ASF opublikowała roczny raport dotyczący pomiaru kapitału intelektualnego oraz jako pierwsza firma w historii stworzyła stanowisko dyrektora ds. kapitału intelektualnego, które w 1991 roku zostało objęte przez L. Edvinssona 19. W Skandii ASF zdefiniowano misję dla kapitału intelektualnego, która obejmowała następujące kierunki działań: zidentyfikowanie, wyodrębnienie i zapewnienie mierzalności aktywów niematerialnych, rozwijanie i ukierunkowanie kapitału intelektualnego poprzez m.in. rozwój zawodowy, tworzenie sieci w zakresie technologii informacyjnej oraz powiększanie wartości kapitału intelektualnego m.in. przez szybszy obrót wiedzą. W Skandii ASF stworzono model pomiaru kapitału intelektualnego zwany Skandia Intellectual Capital Navigator, który jest narzędziem monitorowania i kontroli procesów zarządzania kapitałem intelektualnym wspomagającym procesy podejmowania decyzji dotyczących obecnego i przyszłego funkcjonowania organizacji 20. Inna szwedzka firma, Ericsson, podobnie jak Skandia ASF, również stworzyła swój model pomiaru kapitału intelektualnego zwany Cockpit Communicator TM. Koncepcja ta bazowała na Zrównoważonej Karcie Wyników (Balanced Scorecard) i obejmowała w sobie pięć perspektyw, do których zaliczały się: innowacje, pracownicy, procesy, klienci oraz finanse 21. Również amerykańskie i kanadyjskie firmy zaczęły się interesować problematyką kapitału intelektualnego. W 1993 roku kierownictwo The Dow Chemical Company stworzyło stanowisko dyrektora kapitału intelektualnego, które objął G. Petrash, 18 A. Sokołowska, Zarządzanie kapitałem intelektualnym w małym przedsiębiorstwie, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s N. Bontis, Assessing knowledge assets: a review of the models used to measure intellectual capital, International Journal of Management Reviews Vol. 3 Issue 1, Blackwell Publishers Ltd, Oxford 2001, s M. Adamska, Metoda wyceny kapitału intelektualnego nowoczesnych organizacji Skandia Intellectual Capital Navigator, [w:] Komputerowo Zintegrowane Zarządzanie nr 3, Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Politechnika Opolska, Opole 2010, s A. Wall, R. Kirk, G. Martin, Intellectual Capital - Measuring the Immeasurable, Cima Publishing, Burlington 2004, s

13 a jego zadaniem była próba wykorzystania zasobów niematerialnych w celu zwiększenia wartości firmy 22. Z koncepcją kapitału intelektualnego nieodłączenie wiąże się również koncepcja zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie 23. Popularność zarządzania wiedzą wzrosła w drugiej połowie lat 90. XX w. Została ona spopularyzowana przez Japończyków I. Nonaka oraz H. Takeuchi 24. W styczniu 1995 roku P. H. Sullivan, G. Petrash i L. Edvinsson zorganizowali konferencję dotyczącą problematyki zarządzania kapitałem intelektualnym, która dziś jest określana jako ICM Gathering, czyli zgromadzenie zarządzających kapitałem intelektualnym 25. Każda firma biorąca udział w konferencji, która była zainteresowana wdrożeniem procesu zarządzania kapitałem intelektualnym, wyraziła swoje przemyślenia na temat tej koncepcji oraz przedstawiła swoje dotychczasowe doświadczenia w tej kwestii. Kluczowe wydarzenia związane z rozwojem kapitału intelektualnego zostały przedstawione w tabeli 1. Tabela 1. Kluczowe wydarzenia związane z rozwojem koncepcji kapitału intelektualnego na świecie Data Wydarzenie 1958 Użycie po raz pierwszy terminu kapitał intelektualny przez J. K. Galbraith a w liście do M. Kaleckiego 1980 H. Itami opublikował dzieło Mobilizing Invisible Assets 1981 B. Hall założył firmę, aby przeprowadzić badania wartości kapitału ludzkiego 1986 K.-E. Sveiby opublikował książkę dotyczącą zarządzania aktywami niematerialnymi The Know- How Company 12 listopad 1987 K.-E. Sveiby założył Grupę Konrada 1988 K.-E. Sveiby opublikował The New Annual Report i wprowadził pojęcie kapitału wiedzy 1989 K.-E. Sveiby opublikował The Invisible Balance Sheet 1989 Pierwszy raz na świecie został opublikowany dodatek do raportu rocznego poświęcony zasobom niematerialnym przez firmę konsultingową MW- Data 1989 Publikacja Raportu Konrada Lato 1989 P. H. Sullivan rozpoczął prace nad komercjalizacją innowacji 1990 K. Wigg opublikował pierwszy artykuł na świecie, w którym użyto terminu Knowledge Management Jesień 1990 K.-E. Sveiby opublikował Knowledge Management Jesień 1990 T. Stewart przedstawił pojęcie oraz definicję kapitału intelektualnego Styczeń 1991 T. Stewart opublikował pierwszy artykuł Brainpower w Fortune, (How Intellectual Capital is Becoming America s Most Valuable Asset) oraz zaproponował definicję kapitału intelektualnego Wrzesień 1991 Skandia wprowadziła pierwsze stanowisko związane z kapitałem intelektualnym w swojej firmie i powierzyła je L. Edvinssonowi (dyrektor ds. kapitału intelektualnego) 1991 Utworzono w Skandii model zarządzania kapitałem intelektualnym Navigator 22 M. Strojny, Zarządzanie wiedzą i kapitałem intelektualnym jako nowe źródło przewagi konkurencyjnej, Problemy Jakości 1999, s D. M. Amidon, The Innovation Superhighway. Harnessing Intellectual Capital for Sustainable Collaborative Advantage, Butterworth Heinemann, New York 2003, s I. Nonaka, H. Takeuchi, The Knowledge - Creating Company How Japanese Companies Create the Dynamics of Innovation, Oxford University Press, Oxford 1995, s W. Rogowski, Kapitał intelektualny jako generator nowych czynników konkurencyjności, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska (red.), Kapitał intelektualny spojrzenie z perspektywy interesariuszy, wyd. cyt., s

14 1991 Powstała koncepcja rachunkowości i kosztorysowania zasobów ludzkich (Human Resource Costing and Accounting - HRCA) R. S. Kaplan i D. P. Norton stworzyli model zarządzania strategicznego The Balanced Scorecard W tym samym roku, w grudniu OECD we współpracy m.in. z biurem EUROSTAT zorganizowała warsztaty dotyczące pomiaru inwestycji w aktywa niematerialne (A Workshop on the Measurement of Intangible Investment). Wiosna 1992 T. Stewart opublikował kolejny artykuł z cyklu Brainpower w Fortune Amerykański koncern chemiczny The Dow Chemical Company rozpoczął działania zmierzające do zmierzenia innowacji i zarządzania portfelem patentów. G. Petrash został mianowany dyrektorem aktywów intelektualnych (director of intellectual 1993 assets). The Swedish Council for Service Industries wydała instrukcje rekomendujące swoim członkom używanie zestawu wskaźników pomiarowych dotyczących kapitału ludzkiego w ich raportach rocznych H. Saint-Onge wprowadził koncepcję kapitału relacji z klientami Lipiec 1994 Pierwsze spotkanie Mill Valley Group Publikacja raportu Skandii Visualizing Intellectual Capital, który szczegółowo opisywał stan 1994 i metody pomiaru kapitału intelektualnego. T. Stewart opublikował w Fortune artykuł Kapitał intelektualny 1995 P. H. Sullivan, G. Petrash and L. Edvinsson uzgodnili, że będą organizować regularne spotkania przedstawicieli firm zarządzających kapitałem intelektualnym Maj 1995 Skandia opublikowała pierwszy raport o kapitale intelektualnym Kwiecień 1996 Sympozjum międzynarodowe dotyczące niematerialnych/ intelektualnych aktywów Październik 1996 B. Lev założył Intangible Research na Uniwersytecie Nowy Jork 1997 L. Edvinsson i M. S. Malone opublikowali Intellectual Capital. W kwietniu tego samego roku powstała firma Intellectual Capital Sweden AB OECD oraz Unia Europejska postulowały włączenie informacji na temat kapitału intelektualnego do rocznych raportów 1997 Prezentacja metody pomiaru kapitału intelektualnego przez A. Brooking Marzec 1997 K.-E. Sveiby opublikował The New Organizational Wealth Kwiecień 1997 T. Stewart opublikował Intellectual Capital Czerwiec 1997 Konferencja Hoover Institution na temat pomiaru kapitału intelektualnego Marzec 1998 P. H. Sullivan opublikował książkę Profitting from Intellectual Capital 1998 Szczyt w Vaxholm podjęcie prac nad kapitałem intelektualnym państw, regionów 1999 Holenderskie Ministerstwo Gospodarki (The Dutch Ministry of Economic Affairs) opublikowało wyniki projektu pilotażowego Balancing Accounts with Knowledge 1999 I. Warschat, K. Wagner, I. Hauss zaprezentowali swoją koncepcję kapitału intelektualnego (MA- GIC), w której wyróżniają także kapitał innowacyjny 1999 Konferencja OECD w Amsterdamie na temat wyceny i raportowania o kapitale intelektualnym 1999 R. Chase oraz N. Bontis utworzyli czasopismo poświęcone problematyce kapitału intelektualnego zatytułowane Journal of Intellectual Capital 2000 A. Pulic opracował metodę wyceny kapitału intelektualnego VAIC TM Maj 2001 Zostały opublikowane wyniki finansowanego przez Komisję Europejską projektu MERITUM Guidelines for Managing and reporting on Intangibles. W Austrii zastała uchwalona ustawa, która obliguje uniwersytety do publikowania raportów kapitału 2002 intelektualnego do 30-go kwietnia każdego następnego roku za rok poprzedni. Raport musi zostać przedłożony Ministerstwu Nauki, a także zostać ujawniony publicznie. Październik 2003 Został opublikowany raport Research Findings and Policy Recommendations pod red. C. Eustice, European Commission Information Society Technologies Programme. Report Series No L. Gratton, S. Ghoshal opracowali koncepcję kapitału ludzkiego, na który składa się kapitał intelektualny, kapitał społeczny, kapitał emocjonalny M. Litoschka, A. Markom, S. Schunder podzielili wartości intelektualne na takie zasoby, jak: 2006 zasoby ludzkie (umiejętności, motywacja), zasoby organizacyjne (statut, kultura, procesy), zasoby skodyfikowane (własność intelektualna) Źródło: P. H. Sullivan, Value Driven Intellectual Capital. How to Convert Intangible Corporate Assets into Market Value, A Brief History of the ICM Movement, Wiley 2000, (stan na czerwiec 2013) oraz S. Harrison, P. H. Sullivan., Profiting from Intellectual Capital. Learning from Leading Companies, Journal of Intellectual Capital, Vol 1., Issue 1, 2000, [w:] A. Sokołowska, Wiedza jako podstawa efektywności zarządzania kapitałem intelektualnym, [w:] K. Perechuda (red.) Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s.131. oraz K. Śledzik, Kapitał intelektualny a wartość rynkowa banków, wyd. cyt., s

15 W Polsce tematyką kapitału intelektualnego interesują się m. in. następujący badacze: D. Dobija, M. Dobija, S. Kasiewicz, M. Marcinkowska, W. Rogowski, A. Sokołowska, A. Szablewski, K. Śledzik, G. Urbanek, A. Ujwary-Gil, P. Wachowiak, D. Zarzecki, S. Kwiatkowski, B. Wawrzyniak, L. Bohdanowicz. Badacze ci nie tylko przedstawiają teoretyczne prace na temat kapitału intelektualnego oraz aplikują istniejące metody jego wyceny dla polskich przedsiębiorstw, ale również opracowują nowe metody pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego. Przykładem może być własny autorski wskaźnik wyceny kapitału intelektualnego nazwany Intelektualną Wartością Dodaną (Intellectual Additional Value) skonstruowany przez G. Urbanka oraz L. Bohdanowicza 26. Zmiany następujące w gospodarce doprowadziły do zainteresowania koncepcją kapitału intelektualnego również z punktu widzenia makroekonomii, łącząc to pojęcie z gospodarką opartą na wiedzy. W związku z tym, że w wiedzy zaczęto upatrywać źródło wzrostu gospodarczego, bardzo popularne stały się prace nad potencjałem rozwojowym i konkurencyjnością regionów. Pojęcie kapitału intelektualnego organizacji łączy się również doskonale z ideologią zrównoważonego i trwałego rozwoju gospodarki. O powszechności koncepcji kapitału intelektualnego w ujęciu makroekonomicznym może świadczyć fakt ukazywania się licznych prac badawczych w Polsce i na świecie traktujących o kapitale intelektualnym państw lub regionów 27. Początek wzrostu zainteresowania kapitałem intelektualnym w ujęciu państw, regionów sięga 1998 roku, gdy odbył się szczyt w Vaxholm. W wyniku tej konferencji rozpoczęto prace nad raportami o kapitale intelektualnym uczestników szczytu: Szwecji, Izraela, Danii, Holandii, Norwegii, Wielkiej Brytanii oraz USA 28. W Polsce badaczami interesującymi się koncepcją kapitału intelektualnego w skali makroekonomicznej są m.in. W. Grudzewski, I. Hejduk, A. Herman, D. Węziak-Białowolska, K. Rybiński. W 2008 roku Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów opracował raport pt. Kapitał intelektualny Polski. Jego celem było podkreślenie znaczenia rozwoju kapitału intelektualnego dla konkurencyjności Polski G. Urbanek, L. Bohdanowicz, Intelektualna Wartość Dodana, rentowność spółek oraz ich wycena rynkowa: wyniki badań spółek notowanych na GPW w Warszawie, [w:] D. Zarzecki (red.), Czas na Pieniądz, Zarządzanie finansami. Upowszechnienie i transfer wyników badań, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Nr 689, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia Nr 50, Szczecin 2012, s M. Wosiek, Kapitał intelektualny w rozwoju regionów Polski Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2012, s D. Węziak-Białowolska, Model kapitału intelektualnego regionu, Koncepcja pomiaru i jej zastosowanie, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2010, s Kapitał intelektualny Polski, 2008, (stan na styczeń 2013). 15

16 1.2. Definicje kapitału intelektualnego Nie ma w literaturze jednej, powszechnie akceptowanej definicji kapitału intelektualnego oraz aktywów niematerialnych. Świadczy o tym fakt, że pojęcia odnoszące się do zasobów niematerialnych częściowo na siebie zachodzą, a kategoria kapitału intelektualnego jest niekiedy utożsamiana z całością czynników niematerialnych zarówno aktywów jak i pasywów. Różnorodność terminów odnoszących się do tych samych wartości powoduje brak jednolitej klasyfikacji tych pojęć oraz zamienne ich używanie. Niemniej jednak w dalszej części pracy została podjęta próba uporządkowania pojęć odnoszących się do koncepcji kapitału intelektualnego. Pojęcie kapitału intelektualnego (intellectual capital) najczęściej spotykane jest w literaturze z zakresu zarządzania. W literaturze z zakresu rachunkowości w odniesieniu do pojęcia kapitału intelektualnego częściej używa się terminów: aktywa wiedzy lub aktywa powiązane z wiedzą (knowledge assets) 30. Terminy te podkreślają fakt, że wiedza jest podstawowym źródłem kapitału intelektualnego. Niekiedy można spotkać się ze stwierdzeniem, że kapitał intelektualny jest określany w literaturze jako kapitał wiedzy lub wręcz jako sama wiedza. Do kapitału intelektualnego można jednak zaliczać jedynie wiedzę, która odpowiednio przetworzona będzie przydatna dla organizacji. W angielskich opracowaniach kapitał intelektualny jest określany jako intangibles, czyli czynniki niematerialne, za które należy rozumieć nieposiadające postaci fizycznej zasoby będące źródłem wartości dla przedsiębiorstwa 31. Inne określenia kapitału intelektualnego to aktywa ukryte, aktywa niematerialne, aktywa niewidzialne 32. W niektórych opracowaniach za równoważne pojęciu kapitału intelektualnego uważa się ponadto takie terminy, jak: niewidoczny bilans, ukryta wartość, środki osiągnięcia celu lub wewnętrznie generowana wartość firmy, czyli goodwill. Wielu autorów używa te pojęcia zamiennie 33. Praktycy, jak również niektórzy badacze zawężają zarządzanie kapitałem intelektualnym do zarządzania kapitałem ludzkim. Niemniej jednak kapitał intelektualny należy rozumieć szerzej, ponieważ zarządzanie nim wymaga bardziej kompleksowych metod J. Fazlagić, Docenić (i zmierzyć) kapitał intelektualny, CIO Klub Polska, Magazyn Dyrektorów IT, 5/ B. Marr, What is Intellectual Capital, Cranfield School of Management, UK, s. 3, (stan na wrzesień 2013). 32 L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapitał intelektualny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s G. Urbanek, Wycena aktywów niematerialnych przedsiębiorstwa, wyd. cyt., s D. H. Luthy, Intellectual capital and its measurement, s. 3, paper presented at the Asian Pacific Interdisciplinary Research in Accounting (APIRA) Conference, Osaka 1998, / archives/pdfs/25.pdf, (stan na lipiec 2013). 16

17 Powstało wiele definicji kapitału intelektualnego, ale żadna z nich nie została dotychczas uznana za właściwą i tym samym powszechnie przyjętą. Niewątpliwą trudnością opisywania kapitału intelektualnego jest niewymierność jego składników. Bogactwo definicji kapitału intelektualnego wynika z faktu, że konieczność ich stworzenia wyszła z praktyki gospodarczej, a dopiero potem zajęto się tworzeniem teoretycznych koncepcji uzasadniających jego istotę. Według T. Stewarta (1997) kapitał intelektualny to materiał intelektualny: wiedza, informacje, własność intelektualna i doświadczenie, które mogą być wykorzystane do tworzenia bogactwa 35. Ponadto dodaje on, że kapitał intelektualny to suma wszystkiego, co każdy w przedsiębiorstwie wie, a co decyduje o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa na rynku 36. Zalicza się do tego procesy organizacyjne, technologie, patenty, wiedzę i umiejętności pracowników, relacje z klientami, dostawcami oraz innymi interesariuszami przedsiębiorstwa. T. Stewart określa ponadto, że kapitał intelektualny to materiał intelektualny, który został sformalizowany, ujęty i zmuszony do działania w celu stworzenia majątku o wyższej wartości 37. Podobną definicję proponuje L. Edvinsson, który za kapitał intelektualny uznaje wiedzę, która może być zamieniona w wartość 38. Obie te definicje kładą nacisk na to, że wiedza oraz właściwe jej wykorzystanie może zadecydować o osiągnięciu przez firmę przewagi konkurencyjnej, która doprowadzi w dłuższej perspektywie do wzrostu wartości firmy. Wspólna definicja L. Edvinssona i M. S. Malone a w stosunku do poprzedniej dodaje do składowych kapitału intelektualnego takie wartości, jak: technologie organizacyjne, stosunki z klientami i określa, że kapitał intelektualny to wiedza, doświadczenie, technologie organizacyjne, stosunki z klientami oraz umiejętności zawodowe, które pozwalają firmie osiągnąć przewagę konkurencyjną 39. Pojęcie kapitału intelektualnego jest ściśle związane z koncepcją zarządzania wiedzą. Wiedza staje się fundamentem dla kreowania wartości niematerialnych wskazywanych jako kapitał intelektualny mimo, iż jest on postrzegany jako pojęcie o znacznie szerszym zakresie od zarządzania wiedzą. Według K.-E. Sveiby ego kapitał intelektualny i zarzą- 35 T. Stewart, Intellectual Capital, Doubleday, New York 1997, s W. Rogowski, Kapitał intelektualny jako generator nowych czynników konkurencyjności, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska (red.), Kapitał intelektualny spojrzenie z perspektywy interesariuszy, wyd. cyt., s A. Sokołowska, Zarządzanie kapitałem intelektualnym w małym przedsiębiorstwie, wyd. cyt., s L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapitał intelektualny, wyd. cyt., s Tamże, s

18 dzanie wiedzą to pojęcia bliźniacze dwa konary tego samego drzewa 40. Te dwie koncepcje różnią się tym, że kapitał intelektualny jest kategorią statyczną 41, a zarządzanie wiedzą jest postrzegane jako aktywny proces tworzenia, kodyfikowania, przetwarzania, transferowania wiedzy 42. W kontekście zasobu, jakim jest wiedza, kapitał intelektualny bywa również określany jako zmaterializowana wiedza 43. W tym przypadku jest dokonane również rozróżnienie wiedzy od pojęcia kapitału intelektualnego. Wiedza nie ma postaci materialnej, natomiast kapitał intelektualny taką postać posiada. M. Marcinkowska proponuje bardzo wąską definicję kapitału intelektualnego i określa, że stanowi on jedynie wiedzę pracowników i kierownictwa, która jest zasobem o strategicznym znaczeniu wpływającym na pozycję konkurencyjną i potencjał rynkowy przedsiębiorstwa 44. Podobną definicję proponuje K. Perechuda, który określa kapitał intelektualny jako wiedzę menedżerską, która spożytkowana w procesach przedsiębiorstwa jest w stanie generować wartość dodaną 45. Obie te definicje uwypuklają, że kapitał intelektualny przedsiębiorstwa stanowi strategiczna wiedza kierowników. Na potrzeby niniejszej pracy te definicje są jednak za wąskie. Według G. Roosa i J. Roosa na kapitał intelektualny składa się suma ukrytych aktywów nieuwzględnionych w sprawozdaniach finansowych, obejmująca zarówno to, co zostaje w głowach pracowników, jak i to, co zostaje po wyjściu pracowników do domu 46. Ta definicja podkreśla, że kapitał intelektualny należy do zasobów niematerialnych, które nie są obecnie w całości ujęte w sprawozdaniach finansowych. Ważne w tej definicji jest również uświadomienie zarządzającym, że wiedza pracowników nie jest własnością przedsiębiorstwa i muszą się liczyć z jej utratą w razie zwolnień pracowników. Podobnie do tej kwestii podchodzą L. Edvinsson i M. S. Malone, którzy uznają kapitał intelektualny za zobowiązania przedsiębiorstwa, podkreślając tym samym fakt, że jest on jedynie pożyczony od innych grup interesów, m.in. od klientów, pracowników itp K.-E. Sveiby, Intellectual Capital and Knowledge Management, April 1998, articles/intellectualcapital.html (stan na sierpień 2013). 41 A. Sokołowska, Zarządzanie kapitałem intelektualnym w małym przedsiębiorstwie, wyd. cyt., s B. Marr, G. Schiuma, A. Neely, Intellectual capital defining key performance indicators for organizational knowledge assets, Business Process Management Journal Vol. 10 No. 5, Emerald Group Publishing Limited, New York 2004, s B. Woźniak-Sobczak, Kapitał wiedzy w kreowaniu wartości przedsiębiorstwa, [w:] L. Pawłowicz (red.), Strategia Lizbońska a zarządzanie wartością, CeDeWu.pl, Warszawa 2006, s M. Marcinkowska, Kształtowanie wartości firmy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s K. Perechuda, Metody zarządzania przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław1998, s J. Roos, G. Roos, Measuring your company s intellectual performance, Long Range Planning, vol. 30, nr 3, 1997, s L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapitał intelektualny, wyd. cyt., s

19 K. M. Wiig w swojej definicji kapitału intelektualnego nawiązuje do koncepcji organizacji uczącej się, ponieważ uważa, że kapitał intelektualny składa się z aktywów powstałych na skutek czynności intelektualnych rozciągających się od nabywania nowej wiedzy przez inwencje do tworzenia cennych i unikalnych relacji z innymi (czyli organizacyjne uczenie się) 48. Podobnie M. Bratnicki i J. Strużyna, dla których kapitał intelektualny jest sumą wiedzy posiadanej przez ludzi tworzących społeczność przedsiębiorstwa oraz praktycznych przekształceń tej wiedzy w składniki wartości przedsiębiorstwa 49. R. Dzinkowski zwraca uwagę na to, że akumulacja, przekształcanie a następnie ujmowanie wiedzy w dające się wycenić aktywa są kluczowym aspektem w zarządzaniu kapitałem intelektualnym 50. Wszystkie te definicje podkreślają fakt, że kapitał intelektualny powstaje w wyniku internalizacji ukrytej wiedzy, która odpowiednio przetworzona zmienia się w wiedzę jawną i stanowi wymierną wartość dla przedsiębiorstwa. Inna definicja kapitału intelektualnego określa go jako sumę ukrytych aktywów przedsiębiorstwa, które nie są w pełni ujęte w jego sprawozdawczości finansowej, a które obejmują zarówno to, co tkwi w głowach członków organizacji, jak i to, co pozostaje w przedsiębiorstwie, gdy oni je opuszczają. L. Prusak z firmy Ernst & Young zakłada, że wartość kapitału intelektualnego, pomimo iż obejmuje w większości niematerialne wartości, jest możliwa do wyceny. Definiuje on tym samym kapitał intelektualny jako materię intelektualną, która została zmaterializowana, uchwycona i wykorzystana do stworzenia wysoko wartościowych aktywów 51. W tabeli 2 przedstawiono zbiorcze porównanie elementów kapitału intelektualnego według wybranych autorów. Tabela 2. Kluczowe elementy kapitału intelektualnego według wybranych autorów [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] wiedza, doświadczenie know-how patenty i licencje własność intelektualna technologie infrastruktura techniczna bazy danych, systemy IT procesy K. M. Wiig, Integrating Intellectual Capital with Knowledge Management, Long Range Planning 1997, s M. Bratnicki, J. Strużyna (red.) Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej, Katowice 2001, s R. Dzinkowski, The Measurement and Management of Intellectual Capital: An Introduction, Management Accounting No. 2, International Federation of Accountants 1998, s L. Edvinsson, P. Sullivan, Developing a Model for Managing Intellectual Capital, European Management Journal, vol. 14, No. 4, August 1996, [w:] A. Sokołowska, Zarządzanie kapitałem intelektualnym w małym przedsiębiorstwie, wyd. cyt., s

20 relacje z klientami relacje z dostawcami relacje z inwestorami style przywódcze B+R + innowacyjność kultura organizacyjna reputacja marka + wizerunek + + znaki towarowe strategia przedsiębiorstwa + Legenda: [1] T. Stewart [6] M. Strojny [11] K. Wagner, I. Hauss. I. Warschat [2] A. Brooking [7] OECD [12] W.R. Bukowitz, G.P. Petrash [3] L. Edvinsson i M. Malone [8] N. Bontis [13] H. Saint-Onge [4] M. Marcinkowska [9] G. Roos, J. Roos [5] M. Bratnicki, J. Strużyna [10] J. Fitz-Enz Źródło: opracowanie własne. Pomimo, iż w przytoczonych definicjach kapitał intelektualny jest ukazany z różnych perspektyw, można na ich podstawie wyodrębnić jego cechy charakterystyczne. Po pierwsze kapitał intelektualny jest oparty na wiedzy. W związku z tym, że składają się na niego różne, często niewidoczne składowe, nie jest on w całości ujmowany w sprawozdaniach finansowych. Bardzo ważną cechą kapitału intelektualnego, która będzie wykorzystana do wyceny jego wartości w dalszej części pracy jest to, że stanowi on różnicę między wartością rynkową firmy a jej wartością księgową 52. Bez wątpienia można stwierdzić, że właściwe jego wykorzystanie stwarza przedsiębiorstwom szanse na uzyskanie przewagi konkurencyjnej na rynku, a jego wartość jest dostrzegana przez szerokie grono interesariuszy przedsiębiorstwa Kategoryzacja kapitału intelektualnego Zarządzanie kapitałem intelektualnym wiąże się z jego identyfikacją, kategoryzacją, pomiarem i raportowaniem różnym grupom interesariuszy. Firma chcąca prezentować interesariuszom wewnętrznym kapitał intelektualny powinna stworzyć swój własny, dostosowany do swoich indywidualnych uwarunkowań model zarządzania kapitałem intelektualnym. 52 A. Sokołowska, Wiedza jako podstawa efektywności zarządzania kapitałem intelektualnym, [w:] K. Perechuda (red.), Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, wyd. cyt., s S. Pike, L. Fernstrom, G. Roos, Intellectual capital. Management approach in ICS Ltd, Journal of Intellectual Capital Vol. 6, No. 4, Emerald Group Publishing Limited, 2005, s

21 W ramach każdego modelu można wyróżnić kategoryzację kapitału intelektualnego, która grupuje jego poszczególne składniki, co ułatwia proces zarządzania nimi 54. Różni autorzy proponują odmienne podejścia do określenia składników kapitału intelektualnego. Przedstawione koncepcje są najbardziej znanymi sposobami kategoryzacji kapitału intelektualnego i mogą być w przyszłości przyjęte jako standardy. Większość tych koncepcji opiera się na założeniu, że kapitał intelektualny jest pojęciem wielowymiarowym. Najczęściej w literaturze można spotkać się z trzystopniowym podziałem kapitału intelektualnego, w którym na pierwszym poziomie wyróżnia się kategorie, które są opisywane przez elementy. Elementy są natomiast określane przez komponenty (składniki) 55. Taki podział kapitału intelektualnego ułatwia zarządzającym przedsiębiorstwem w zastosowaniu jak największej liczby ocen wymiernych dla poszczególnych jego składników, przez co zwiększa się efektywność jego gospodarowaniem 56. Najpopularniejszymi propozycjami kategoryzacji kapitału intelektualnego, które zostaną scharakteryzowane w niniejszej pracy, są koncepcje zaproponowane przez: K.-E. Sveiby ego, L. Edvinssona, H. Saint- Onge a, A. Brooking, G. Roosa i J. Roosa. KONCEPCJA K.-E SVEIBY EGO Koncepcja klasyfikacji kapitału intelektualnego K.-E. Sveiby ego zrodziła się z jego doświadczeń i pracy w ramach Grupy Konrada. W Raporcie Konrada K.-E. Sveiby i inni uczeni dokonali klasyfikacji kapitału intelektualnego na: kapitał intelektualny przypisany jednostce (kapitał indywidualny) oraz kapitał intelektualny przypisany organizacji (kapitał strukturalny). W ramach swojej kategoryzacji kapitału intelektualnego, która jest określana jako Monitor Aktywów Niematerialnych (Intangible Asset Monitor IAM) K.-E Sveiby zmodyfikował koncepcję zaprezentowaną w Raporcie Konrada, a mianowicie podzielił kapitał strukturalny na wewnętrzny i zewnętrzny 57. W związku z tym K.-E. Sveiby wyróżnił w ramach kapitału intelektualnego trzy kategorie: indywidualne kompetencje (individual competence), strukturę zewnętrzną (external structure) oraz strukturę wewnętrzną (internal structure) S. Jasiewicz, W. Rogowski, Koncepcja zarządzania kapitałem intelektualnym, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska (red.), Kapitał Intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, wyd. cyt., s D. Węziak-Białowolska, Model kapitału intelektualnego regionu, Koncepcja pomiaru i..., wyd. cyt., s Z. Przygodzki, Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju przedsiębiorstw, [w:] A. Jewtuchowicz (red.), Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s M. Kłak, Zarządzanie wiedzą we współczesnym przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach, Kielce 2010, s A. Sokołowska, Zarządzanie kapitałem intelektualnym w małym przedsiębiorstwie, wyd. cyt., s

22 Rysunek 1. Kategoryzacja kapitału intelektualnego według koncepcji K.-E. Sveiby ego Kapitał intelektualny Kapitał (strukturalny) wewnętrzny Kapitał zewnętrzny Indywidualne kompetencje (kapitał ludzki) Własność intelektualna Zasoby infrastrukturalne Marki Know-how Patenty Filozofia zarządzania Klienci Wykształcenie Prawa autorskie Kultura korporacyjna Lojalność klientów Predyspozycje Znaki towarowe Procesy zarządzania Systemy informacyjne Systemy sieciowe Nazwa przedsiębiorstwa Kanały dystrybucji Współpraca biznesowa Porozumienie licencyjne Wiedza związana z pracą Kompetencje związane z pracą Duch/atmosfera przedsiębiorczości Relacje finansowe Umowy franczyzowe Źródło: N. Brennan, B. Connell, Intellectual Capital: Current Issues And Policy Implications, Journal of Intellectual Capital 2000, Vol. 3, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska (red.), Kapitał Intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, wyd. cyt., s. 84. Pierwszy z elementów kapitału intelektualnego, czyli indywidualne kompetencje, jest określany przez K.-E. Sveiby ego jako umiejętność ludzi do właściwego reagowania w określonych sytuacjach. Indywidualne kompetencje odnoszą się do zdolności, umiejętności, wiedzy, doświadczenia pracowników. Dla K.-E. Sveiby ego indywidualne kompetencje są najważniejszym składnikiem kapitału intelektualnego, ponieważ decydują o sukcesie bądź porażce przedsiębiorstwa 59. Podkreśla on, że indywidualne kompetencje należą do pracowników i nie stanowią własności przedsiębiorstwa. W związku z tym po odejściu pracowników z przedsiębiorstwa traci ono również ich kompetencje. Wynikiem pracy ludzkiej jest struktura wewnętrzna. Struktura wewnętrzna w odróżnieniu od indywidualnych kompetencji stanowi własność przedsiębiorstwa. Pod pojęciem struktury wewnętrz- 59 K.-E. Sveiby, Measuring Intangibles and Intellectual Capital - An Emerging First Standard, gen.com/money/emergingstandard.html (stan na wrzesień 2013). 22

23 nej według K.-E Sveiby ego należy rozumieć: patenty, kompetencje, modele, systemy komputerowe i administracyjne, organizacje nieformalne, systemy wewnętrzne i kulturę organizacji. Ostatnim elementem kapitału intelektualnego wyróżnionym przez K.-E. Sveiby ego jest struktura zewnętrzna, która obejmuje relacje z odbiorcami i dostawcami, znaki handlowe, marki, reputację i wizerunek firmy. Umiejętność współpracy przedsiębiorstwa z otoczeniem określa wartość jego struktury zewnętrznej. K.-E. Sveiby zauważa, że powodzenie inwestycji w kapitał struktury zewnętrznej jest bardziej niepewne, niż w kapitał struktury wewnętrznej 60. Niektóre z zasobów struktury zewnętrznej, takie jak: znaki handlowe, marki mogą być prawnie chronione, jednak inne, jak na przykład relacje z klientami, nie doczekały się jeszcze standardów wyceny i dlatego ich wartość zależy obecnie wyłącznie od umiejętności przedsiębiorstwa do ich kreowania i podtrzymywania 61. Tabela 3. Przykładowe wskaźniki pomiaru kapitału intelektualnego według modelu IAM Monitor Aktywów Niematerialnych Wskaźniki wzrostu i odnowy Wskaźniki sprawności Wskaźniki stabilności Kompetencje pracowników wskaźnik rotacji pracowników wartość dodana na jednego eksperta udział ekspertów Struktura wewnętrzna wartość przychodów z nowych produktów udział kadry administracyjnej udział młodych pracowników Struktura zewnętrzna zysk na jednego klienta wskaźnik satysfakcji klientów liczba zamówień powtarzanych, udział strategicznych klientów w łącznej sprzedaży Źródło: K.-E. Sveiby, The New Organizational Wealth: Managing & Measuring Knowledge-Based Assets, Berrett-Koehler Publishers, San Francisco 1997, [w:] M. Strojny, Zarządzanie kapitałem intelektualnym, KPMG, Rzeczpospolita 2000, nr 278, s. 5. W Monitorze Aktywów Niematerialnych (Intangible Assets Monitor), jako modelowym ujęciu kapitału intelektualnego, K.-E. Sveiby zaznaczył, że na rynkową wartość przedsiębiorstwa składa się wartość księgowa netto (ujęta w sprawozdaniu bilansowym) wraz z aktywami niematerialnymi 62. K.-E. Sveiby wyszedł w swojej koncepcji kapitału intelektualnego z założenia, że zasoby niematerialne są najważniejszymi zasobami przedsiębiorstwa, dlatego efektywne zarządzanie nimi powinno być dla przedsiębiorstwa szczególnie istotne. W tym celu opracował on w obrębie poszczególnych elementów kapitału intelek- 60 K.-E. Sveiby, Measuring Intangibles and Intellectual Capital - An Emerging First Standard, n.com/money/emergingstandard.html (stan na wrzesień 2013). 61 A. Sokołowska, Zarządzanie kapitałem intelektualnym w małym przedsiębiorstwie, wyd. cyt., s M. Strojny, Zarządzanie kapitałem intelektualnym, wyd. cyt., s

24 tualnego cztery grupy wskaźników: wzrostu i odnowy, sprawności oraz stabilności. Zostały one przedstawione w relacji do poszczególnych kategorii kapitału intelektualnego w tabeli 3. KONCEPCJA L. EDVINSSONA Najbardziej rozpowszechnioną koncepcją podziału kapitału intelektualnego jest koncepcja zaproponowana na początku lat 90. XX w. przez L. Edvinssona, który przedstawił koncepcję podziału kapitału intelektualnego na sumę dwóch podstawowych elementów: kapitału ludzkiego (human capital) i kapitału strukturalnego (structural capital). Kapitał strukturalny dzieli się z kolei na kapitał kliencki i organizacyjny. Kapitał organizacyjny jest sumą kapitału innowacji i kapitału procesów. Przedstawiony podział został przedstawiony na rysunku 2. Rysunek 2. Model wartości rynkowej Skandii Wartość rynkowa Kapitał finansowy Kapitał intelektualny Kapitał ludzki Kapitał strukturalny Kapitał kliencki Kapitał organizacyjny Kapitał innowacji Kapitał procesów Własność Aktywa intelektualna niematerialne Źródło: L. Edvinsson, M. S. Malone, Kapitał intelektualny, wyd. cyt., s. 45. Kapitał ludzki jest definiowany przez L. Edvinssona jako umiejętności, wiedza i doświadczenie pracowników i menedżerów przedsiębiorstwa. Jednak nie może być on jedynie rozumiany jako prosta suma tych wartości, a powinien uwzględniać również: kreatywność, innowacyjność, zdolność uczenia się pracowników 63. Drugą kategorią kapitału intelektualnego obok kapitału ludzkiego jest kapitał strukturalny, który jest określany przez L. Edvinssona jako wcielenie, upełnomocnienie kapitału 63 L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapitał intelektualny, wyd. cyt., s

25 ludzkiego 64. Taka charakterystyka kapitału strukturalnego podkreśla fakt, że kapitał ludzki jest nadrzędną kategorią w tej koncepcji kapitału intelektualnego, ponieważ jest ona podstawą tworzenia kapitału strukturalnego w przedsiębiorstwie. Według L. Edvinssona na kapitał strukturalny przedsiębiorstwa składa się: oprogramowanie, sprzęt komputerowy, bazy danych, struktura organizacyjna, patenty, znaki handlowe, relacje z głównymi klientami 65. W odróżnieniu od kapitału ludzkiego, kapitał strukturalny może być własnością przedsiębiorstwa oraz istnieje również możliwość jego odsprzedania. Na kapitał strukturalny przedsiębiorstwa składają się: kapitał kliencki i kapitał organizacyjny. Kapitał kliencki odnosi się do powiązań i relacji przedsiębiorstwa z otoczeniem, czyli obejmuje relacje z dostawcami, lojalność klientów, wizerunek firmy na rynku. Według koncepcji L. Edvinssona kapitał organizacyjny jest usystematyzowaną, skompresowaną i zakodowaną umiejętnością organizacji. Kapitał organizacyjny obejmuje takie inwestycje przedsiębiorstwa, które mają zapewnić szybszy przepływ wiedzy wewnątrz przedsiębiorstwa (systemy, narzędzia), jak i na zewnątrz przedsiębiorstwa do dostawców i kanałów dystrybucji. Kapitał innowacyjny obejmuje z kolei własność intelektualną oraz aktywa niematerialne. Koncepcja kapitału innowacyjnego odnosi się do umiejętności budowania innowacji w formie: chronionych praw handlowych, własności intelektualnej i innych aktywów niematerialnych. Innowacje dają przedsiębiorstwu możliwość osiągnięcia wyższego zysku w przyszłości. Kapitał procesów stara się praktycznie wykorzystać zgromadzoną wiedzę w przedsiębiorstwie w celu stałego kreowania wartości i obejmuje on procesy pracy, techniki (np. ISO 9000) i programy pracownicze 66. L. Edvinsson w swoich pracach nad modelem kapitału intelektualnego Skandii sformułował trzy istotne wnioski dotyczące koncepcji kapitału intelektualnego. Po pierwsze uznał, że informacje dotyczące kapitału intelektualnego są informacją dodatkową, uzupełniającą, ale nie podrzędną w stosunku do informacji finansowych i powinny zostać objęte ewidencją. Po drugie zwrócił uwagę na fakt, że kapitał intelektualny jest kapitałem niefinansowym, odzwierciedlającym ukrytą lukę pomiędzy wartością rynkową i księgową. Po trzecie wskazał na istotną kwestię, że niektóre elementy kapitału intelektualnego (np. kapitał ludzki) mają charakter zobowiązania, a nie majątku (aktywów) 67. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że kapitał intelektualny może mieć postać stałą (np. patenty), 64 Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s

26 lub może być zmienny, (np. umiejętności pracowników firmy) 68. Z modelu L. Edvinssona wynika ponadto, że kapitał intelektualny, powstający w wyniku transformacji wiedzy charakteryzuje się tym, że może być albo czynnikiem na wejściu (układem) do procesu kreowania wartości albo produktem końcowym procesu transformacji wiedzy. KONCEPCJA H. SAINT-ONGE A Koncepcja platformy wartości (Value Platform) została stworzona przez H. Saint- Onge a przy współpracy z C. Amstrongiem, G. Petrashem i L. Edvinssonem. Określa ona, że składowymi kapitału intelektualnego są: kapitał ludzki, kapitał klientów (relacyjny) oraz kapitał organizacyjny (strukturalny) (por. rys. 3). Rysunek 3. Koncepcja platformy wartości kapitał ludzki kapitał organizacyjny kapitał finansowy WARTOŚĆ kapitał klientów kapitał klientów Źródło: L. Edvinsson, M. S. Malone, Kapitał intelektualny, wyd. cyt., s Kapitał ludzki to wiedza, którą dysponuje każdy pracownik zatrudniony w firmie. Kapitał ludzki według koncepcji H. Saint-Onge a jest podstawą pozyskania kapitału organizacyjnego. Kapitał organizacyjny obejmuje wiedzę, która została zdobyta przez pracowników, a następnie wykorzystana w kreowaniu struktury, kultury, procesów firmy. Kapitał klientów to powiązania i relacje przedsiębiorstwa z otoczeniem. Uznanie kapitału klientów za odrębną kategorię kapitału intelektualnego podkreśla fakt, że stosunki z klientami mają podstawowe znaczenie dla kreowania wartości przedsiębiorstwa oraz są odmienne 68 B. Kaczmarek, Kapitał intelektualny (wiedza) a kreowanie wizji przedsiębiorstwa, [w:] Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego nr 7, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2005, s

27 od stosunków z pracownikami i partnerami strategicznymi 69. Kapitał klientów jest generowany dzięki efektywnej współpracy między nimi 70. Koncepcja platformy wartości wiąże kreowanie wartości organizacji w oparciu o jej kapitał intelektualny z efektywnym zarządzaniem wiedzą, będącego gwarantem zintegrowanego zarządzania wszystkimi płaszczyznami kapitału intelektualnego. Rysunek 4. Elementy kapitału intelektualnego w modelu platformy wartości Kapitał intelektualny Kapitał (strukturalny) wewnętrzny Kapitał klientów (relacyjny) Kapitał ludzki Własność intelektualna Zasoby infrastrukturalne Znak firmowy Know-how Patenty, licencje Filozofia zarządzania Marka firmy Poziom wykształcenia Prawa autorskie Kultura organizacyjna Klienci Kwalifikacje zawodowe Znaki handlowe Prawa do wzorów handlowych Tajemnica handlowa Wyróżniające usługi Procesy zarządzania System informacyjny System powiązań Relacje finansowe Lojalność klientów Umowy koncesjonowane Kanały dystrybucji Korzystne kontrakty Wiedza i umiejętności związane z wykonywaną pracą Predyspozycje psychometryczne Przedsiębiorczość, zapał innowacyjność Logo firmy Współpraca z firmami Predyspozycje zawodowe Umowy franczyzowe Źródło: R. Dzinkowski, The Measurement and Management of Intellectual Capital, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska (red.), Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, wyd. cyt., s. 84. Koncepcja platformy wartości przedstawia wzajemne związki między trzema głównymi kategoriami kapitału intelektualnego. W wyniku ich interakcji powstaje efekt w postaci wyniku finansowego. Wartość przedsiębiorstwa nie wynika bezpośrednio z żadnego pojedynczego elementu lub nawet pojedynczej kategorii kapitału intelektualnego, ale jest skut- 69 L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapitał intelektualny, wyd. cyt., s B. Mikuła, A. Pietruszka-Ortyl, A. Potocki, Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku. Wybrane koncepcje i metody, Difin, Warszawa 2002, s

28 kiem relacji zachodzących między wszystkimi składnikami, elementami oraz kategoriami 71. Im więcej wzajemnych związków między tymi trzema kategoriami, tym bardziej poszczególne okręgi nakładają się na siebie, powodując wzrost wartości przedsiębiorstwa 72. Takie ujęcie kapitału intelektualnego jest również istotne w związku z tym, że wskazuje na konieczność utrzymania odpowiedniego poziomu równowagi między poszczególnymi składnikami kapitału intelektualnego. Oznacza to w praktyce, że słabość jednego z elementów kapitału intelektualnego prowadzi w efekcie do obniżenia wartości generowanej z całości kapitału intelektualnego 73. KONCEPCJA A. BROOKING A. Brooking wyodrębniła kategorie kapitału z punktu widzenia audytowego, mającego na celu jak najlepsze zarządzanie aktywami niematerialnymi przedsiębiorstwa 74. Według jej koncepcji kapitał intelektualny można opisać za pomocą czterech kategorii aktywów 75 : aktywa dotyczące ludzi (human-centured assets), aktywa rynkowe (market assets), aktywa infrastrukturalnie (infrastructure assets), aktywa intelektualne (intellectual property assets) (por. rys. 5). Aktywa infrastrukturalnie obejmują takie składniki, jak kultura organizacyjna, metody służące ocenie ryzyka, procesy zarządzania, systemy IT i finansowe. Pod pojęciem aktywów majątku intelektualnego kryją się: know-how, tajemnice handlowe, prawa autorskie, patenty, znaki firmowe 76. Aktywa rynkowe stanowią potencjał organizacji związany z niematerialnymi aktywami powiązanymi z rynkiem. Należy do nich zaliczyć: markę, lojalność klientów, nazwę przedsiębiorstwa (firmę), kanały dystrybucji, kontrakty, umowy, licencje, koncesje oraz reklamę. Wymienione składniki mają dodatni wpływ na sytuację finansową przedsiębiorstwa, jego pozycję rynkową i dalszy rozwój 77. Aktywa dotyczące ludzi obejmują między innymi doświadczenie, zdolności twórcze, umiejętność rozwiązy- 71 Brooking, A., Intellectual Capital: Core Asset for the Third Millennium Enterprise, International Thomson Business Press, New York 1996, s T. Dudycz, Finansowe narzędzia zarządzania wartością przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s B. Mikuła, A. Pietruszka-Ortyl, A. Potocki, Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku. Wybrane koncepcje i metody, wyd. cyt., s D. H. Luthy, Intellectual capital and its measurement, wyd. cyt., s S. Kasiewicz, W. Rogowski, Koncepcja zarządzania kapitałem intelektualnym, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska (red.), Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, wyd. cyt., s G. Łukaszewicz, Kapitał intelektualny organizacji, [w:] A. Szałkowski (red.), Rozwój kapitału intelektualnego współczesnej organizacji, wyd. cyt., s B. Mikuła, A. Pietruszka-Ortyl, A. Potocki, Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku. Wybrane koncepcje i metody, wyd. cyt., s

29 wania problemów, odporność na stres, przedsiębiorczość i umiejętności kierownicze pracowników 78. Ważną cechą tego składnika, odróżniającą go od pozostałych trzech jest fakt, że nie stanowi on własności przedsiębiorstwa 79. Rysunek 5. Struktura kapitału intelektualnego według A. Brooking Cele organizacji Kapitał intelektualny Aktywa rynkowe Aktywa związane z ludźmi Aktywa majątku intelektualnego Aktywa infrastrukturalnie Źródło: G. Łukaszewicz, Kapitał intelektualny organizacji, [w:] A. Szałkowski (red.), Rozwój kapitału intelektualnego współczesnej organizacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2005, s. 40. KONCEPCJA G. ROOSA I J. ROOSA G. Roos i J. Roos określili, że kapitał intelektualny jest częścią większej całości, tzw. wartości rynkowej przedsiębiorstwa, którą oprócz kapitału intelektualnego tworzy kapitał finansowy. Według G. Roosa i J. Roosa na kapitał intelektualny składają się trzy kategorie: kapitał ludzki, kapitał organizacyjny i kapitał klienta (por. rys. 6). Za kapitał organizacyjny, czyli kapitał związany z firmą uważało się do niedawna strukturę organizacyjną firmy. Na kapitał strukturalny według G. Roosa i J. Roosa składają się: patenty, oprogramowanie komputerowe, bazy danych, technologia informatyczna, struktury organizacyjne, znaki towarowe. Stanowi on tym samym wszystkie fizyczne i niefizyczne przejawy kapitału intelektualnego, które odnoszą się do wewnętrznej struktury albo do codziennych czynności A. Brooking, Intellectual Capital: Core Asset for the Third Millennium Enterprise, International Thomson Business Press, New York 1996, s K. Beyer, Wybrane metody pomiaru kapitału intelektualnego, [w:] Studia i prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 34, Zarzadzanie i Marketing, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010, s Tamże, s

30 Rysunek 6. Elementy poszczególnych kategorii kapitału intelektualnego według koncepcji G. Roosa i J. Roosa Źródło: G. Roos, J. Roos, Measuring Your Company s Intellectual Performance, Long Range Planning, t. 30, nr 6, 1997, s Kapitał ludzki jest przez tych autorów uważany za źródło powstania wiedzy w firmie, który jest zarazem czynnikiem pierwotnym wobec kapitału klienta i kapitału organizacyjnego. Rozważając koncepcję kapitału ludzkiego G. Roos i J. Roos stwierdzili, że obejmuje on takie elementy, jak: kompetencje, postawy oraz sprawność umysłu 81 (por. rys. 7). Kompetencje to wiedza, umiejętności oraz możliwości zatrudnionego personelu, które są w stanie tworzyć wartość. Postawy są związane z cechami psychicznymi człowieka oraz są ważnym czynnikiem mającym wpływ na właściwe wykorzystanie kompetencji pracowników. Kształtowanie się postaw warunkują: motywacja, sposób kierowania oraz kultura korporacyjna. Motywacja, rozumiana jako umiejętność osiągania celów strategicznych, umiejętność pokonywania trudności, chęć wcielenia w życie wizji przedsiębiorstwa, warunkuje powstanie kreatywności w tworzeniu innowacji 82. Sposób kierowania, czyli umiejętności przywódcze zarządzających, obejmuje wzajemne relacje kierownictwa i pracowników, oraz oddziałuje na motywację pracowników oraz współtworzy kulturę organizacyjną wyznaczając pożądane wzorce zachowań. Kulturę korporacyjną tworzą wartości i nor- 81 S. Kasiewicz, W. Rogowski, Koncepcja Zarządzania Kapitałem Intelektualnym [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska (red.), Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, wyd. cyt., s A. Sopińska, Istota kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, [w:] P. Wachowiak (red.), Pomiar kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005, s

31 my wyznawane w organizacji, które wpływają na działania i postawy wszystkich uczestników. Rysunek 7. Elementy kapitału ludzkiego w klasyfikacji kapitału intelektualnego zaproponowanej przez G. Roosa i J. Roosa Kapitał ludzki Kompetencje Postawy Sprawność umysłu Umiejętności Motywacja Zdolność uczenia się Know-how Sposób kierowania Adaptacja Talenty Kultura korporacyjna Kreatywność Wiedza pracowników Filozofia przedsiębiorstwa Kultura organizacyjna Źródło: G. Łukaszewicz, Kapitał intelektualny organizacji, [w:] A. Szałkowski (red.), Rozwój kapitału intelektualnego współczesnej organizacji, wyd. cyt., s. 39. Sprawność umysłowa jest określana również jako bystrość intelektualna będąca umiejętnością zastosowania wiedzy w różnych sytuacjach oraz kreatywność w formułowaniu innowacji, kultury organizacyjnej, filozofii przedsiębiorstwa 83. Sprawność umysłowa to ponadto umiejętność wyciągania wniosków z otaczającego środowiska, dostrzeganie podobieństw w dwóch różnych zdarzeniach, łączenia ich w jedną całość, adaptacyjność, naśladownictwo, innowacyjność. PORÓWNANIE KATEGORYZACJI KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO Cechą wspólną zaprezentowanych kategoryzacji kapitału intelektualnego jest to, że wiążą one kapitał intelektualny z trzema zasobami przedsiębiorstwa: pracownikami, infrastrukturą i klientami. Choć w przedstawionych kategoryzacjach występują pewne róż- 83 G. Łukaszewicz, Kapitał intelektualny organizacji, [w:] A. Szałkowski (red.), Rozwój kapitału intelektualnego współczesnej organizacji, wyd. cyt., s

32 nice, to są one spowodowane różnym poziomem agregacji poszczególnych elementów kapitału intelektualnego 84. Większość ujęć kapitału intelektualnego jest wzorowana na pionierskim schemacie wartości firmy Skandia. Teorie J. Roosa, G. Roosa podobnie jak model Skandii głoszą, że na wartość przedsiębiorstwa składa się kapitał finansowy oraz kapitał intelektualny, który z kolei dzieli się na kapitał ludzki i strukturalny. Większość badaczy dzieli kapitał intelektualny na trzy rodzaje: kapitał ludzki, kapitał strukturalny i kapitał kliencki 85. Podkreślają w ten sposób znaczenie kapitału klienckiego, zwanego również kapitałem rynkowym (M. Strojny) oraz relacyjnego (H. Saint-Onge) w tworzeniu wartości dla przedsiębiorstwa 86. Porównanie różnych kategoryzacji kapitału intelektualnego przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Porównanie najpopularniejszych kategoryzacji kapitału intelektualnego L. Edvin sson Kapitał ludzki H. Saint- Onge Kapitał ludzki N.Bo ntis K.-E. Sveiby G. Roos i J. Roos Kapitał ludzki T. A. Stewart Kapitał ludzki Indywidualne kompetencje Kapitał ludzki A. Brooking Aktywa dotyczące ludzi P. H. Sullivan Kapitał ludzki M. Bratnicki, T. Strużyna Kapitał ludzki M. Strojny Kapitał ludzki W. R Bukowitz, G.P. Petrash Kapitał ludzki Kapitał strukturalny kapitał klientów kapitał organizacyjny Kapitał organizacyjny (strukturalny) Kapitał strukturalny Kapitał relacyjny Kapitał relacyjny Struktura zewnętrz na Struktura wewnętrz na Kapitał odnowy i rozwoju Kapitał relacyjny Kapitał organizacyjny Kapitał klienta Kapitał strukturalny Aktywa rynkowe Aktywa infrastruktury Aktywa własności intelektualnej Własności intelektualne Aktywa intelektualne Kapitał organizacyjny Kapitał społeczny Kapitał rynkowy Kapitał organizacyjny Kapitał relacyjny Kapitał organizacyjny Żródło: opracowanie własne na podstawie: A. Sopińska, Wiedza jako strategiczny zasób przedsiębiorstwa. Analiza i pomiar kapitału intelektualnego przedsiębiorstw, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2008, s. 50. Podział kapitału intelektualnego na kapitał ludzki i strukturalny jest utrwalony we wszystkich koncepcjach kapitału intelektualnego, które zostały przytoczone w tej pra- 84 J. Roos, G. Roos, Measuring your company s intellectual performance, wyd. cyt., s A. Jarugowa, J. Fijałkowska, Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym, koncepcje i praktyka, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2002, s M. Strojny, Zarządzanie kapitałem intelektualnym, wyd. cyt, s

33 cy. Każda z nich określa, że najważniejszym elementem kapitału intelektualnego, który decyduje o sukcesie lub porażce przedsiębiorstwa jest kapitał ludzki. Jest on uważany za czynnik pierwotny wobec pozostałych kategorii kapitału intelektualnego, ponieważ dzięki niemu powstaje wiedza, która stanowi źródło wprowadzenia w przedsiębiorstwie innowacji. Wiedza jest w całości przynależna ludziom, którzy są jedynym jej nośnikiem. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w niektórych modelach kapitału intelektualnego stosuje się różne nazewnictwo wartości odnoszących się do kapitału ludzkiego, np.: indywidualne kompetencje (K.-E. Sveiby), aktywa dotyczące ludzi (A. Brooking). Podsumowując rozważania teoretyków można stwierdzić, że kapitał ludzi jest definiowany jako zdolności, umiejętności, wiedza oraz doświadczenie pracowników 87. Kapitał ludzki może być również rozumiany szerzej, bowiem oprócz wiedzy i umiejętności kapitał ludzki obejmuje zdolność powiększania tych zasobów dzięki uczeniu się 88. Wszystkie przytoczone koncepcje kapitału intelektualnego podkreślają, że kapitał ludzki nie stanowi własności organizacji, ponieważ jest on własnością pracowników, którą pracownicy zabierają ze sobą, opuszczając swoje miejsce pracy. Zarządzanie kapitałem ludzkim stanowi wyzwanie dla współczesnych przedsiębiorstw, gdyż poczynania kapitału ludzkiego są nieprzewidywalne i trudne do kontroli. Kapitał ludzki, tak jak w przypadku innych aktywów, może być podtrzymywany i rozwijany. Błędem wielu przedsiębiorców jest postrzeganie zarządzania kapitałem ludzkim jako kosztu, który należy minimalizować, a nie zasobu, który powinien być optymalizowany. Niewłaściwe relacje z pracownikami mogą pozwolić na drobne oszczędności w krótkim okresie, ale w długim zawsze prowadzą do niszczenia wartości 89. Zarządzający muszą zdawać sobie sprawę z tego, że kapitał ludzki jest dźwignią zysku, a wszystkie pozostałe aktywa organizacji nie posiadają swojej dynamiki rozwoju, lecz są jedynie biernymi zasobami i potrafią stworzyć wartość pod warunkiem, że zostaną zastosowane przez człowieka 90. Aby tworzyć kapitał ludzki przedsiębiorstwo powinno wspierać pracę grupową, tworzenie wewnętrznej społeczności i innych 87 P. Seemann, D. De Long, S. Stucky, E. Guthrie, Building Intangible Assets: A Strategic Framework for Investing in Intellectual Capital, [w:] Knowledge Management: Classic and Contemporary Works, edited by Daryl Morey et. al. MIT Press, New York 2000, s M. Kunasz, Znaczenie kapitału ludzkiego jako składnika kapitału intelektualnego, [w:] K. Piech, M. Kulikowski, Przedsiębiorczość: szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społeczeństwa, Instytut Wiedzy, Warszawa 2003, s J. Margolis, J Walish, People and Profits. The Search for a link Between a Company s Social and Financial Performance, Mahwah Erlbaum, New York 2001, [w:] G. Urbanek, Wycena aktywów niematerialnych przedsiębiorstwa, wyd. cyt., s J. Fitz Enz, Rentowność inwestycji w kapitał ludzki, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2001, s

34 społecznych form uczenia się. Interdyscyplinarne zespoły pozwolą na skapitalizowanie talentów, gdyż wiedza i doświadczenie są wówczas dzielone i rozpowszechniane 91. Wszystkie z przedstawionych koncepcji kapitału intelektualnego zgodnie zakładają, że kapitał strukturalny jest własnością przedsiębiorstwa, ponieważ może ono nim swobodnie dysponować. Kapitał ten tworzą głównie: wiedza organizacji, kultura organizacyjna, wiedza chroniona (własność intelektualna), w tym wynalazki, oprogramowanie, bazy danych itp. Kapitał strukturalny ma na celu wspieranie produktywności pracowników, włączając w to fizyczne systemy stosowane do przesyłania i przechowywania materiału intelektualnego. Takie systemy są nazywane systemami informowania kierownictwa (Management Information Systems) (MIS) i stają się niezbędne w planowaniu, podejmowaniu decyzji i kontroli zarządczej. Skuteczność systemu kontroli w dużym stopniu zależy od szybkości i dokładności informacji uzyskiwanych przez kierowników 92. Systemy informatyczne uważa się dlatego za wspierającą infrastrukturę kapitału intelektualnego. Kapitał strukturalny składa się z trzech rodzajów kapitału: organizacyjnego, innowacyjnego i procesów. Wszystkie przedstawione koncepcje kapitału intelektualnego zgodnie zauważają, że kapitał strukturalny jest pochodną kapitału ludzkiego, bowiem powstaje w wyniku skodyfikowania wiedzy pracowników 93. Wiedza pracowników nabiera tym sposobem charakteru materialnego i staje się tym samym dla przedsiębiorstwa czynnikiem produkcji. Wielu autorów wymienia ponadto trzeci element kapitału intelektualnego kapitał kliencki, obejmujący szeroko pojmowane relacje z klientami. Pozyskanie i utrzymanie klientów jest kluczem do osiągnięcia sukcesu przez przedsiębiorstwo w dobie nowej ekonomii i dlatego wiedza na temat ich preferencji i oczekiwań jest kluczową wartością firmy. Przedsiębiorstwa dążą swoimi działaniami do dostarczenia maksymalnej satysfakcji klientom. Szerszym ujęciem niż kapitał kliencki jest kapitał relacyjny, który uwzględnia umiejętności kształtowania stosunków także z innymi interesariuszami: dostawcami, kooperatorami, kapitałodawcami (w tym właścicielami). Warto zwrócić uwagę na fakt, że podobnie jak kapitał ludzki, kapitał kliencki nie stanowi własności przedsiębiorstwa 94. Choć najlepiej wzajemną zależność między składnikami kapitału intelektualnego obrazuje platforma wartości, to jednak wszystkie koncepcje kapitału intelektualnego są zgodne 91 M. Marcinkowska, Kapitał intelektualny jako źródło przewagi konkurencyjnej współczesnej firmy, [w:] A. Szablewski, R. Tuzimek (red.), Wycena i zarządzanie wartością firmy, Poltext, Warszawa 2004, s J. Stoner, R.E. Freeman, D. R. Gilbert, Kierowanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s B. Smok, Kapitał intelektualny, jako składnik zasobów przedsiębiorstwa, [w:] M. Nycz, M. L. Owoc (red.), Pozyskanie wiedzy i zarządzanie wiedzą, Prace naukowe Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu nr 1121, Wrocław 2006, s Tamże, s

35 co do tego, że poszczególne kategorie kapitału intelektualnego są ze sobą ściśle zintegrowane. Badacze zdają sobie sprawę, że siła kapitału intelektualnego i jego efektywne wykorzystanie wynika z powiązania ze sobą wszystkich jego składników. Między wszystkimi składnikami kapitału intelektualnego ma miejsce przepływ wiedzy 95. Kapitał pracowniczy potrzebuje zatem kapitału strukturalnego. Również kapitał kliencki (relacyjny) bez wsparcia pozostałych elementów nie przyczyni się do wzrostu wartości kapitału intelektualnego 96. Największe znaczenie dla niego będzie miał kapitał ludzki, który obejmuje zdolność pracowników do stosowania najlepszych rozwiązań zaspokajających potrzeby klientów Klasyfikacja i charakterystyka metod wyceny kapitału intelektualnego Klasyfikacja metod prezentacji kapitału intelektualnego W literaturze przedmiotu występuje wiele metod identyfikacji i kwantyfikacji kapitału intelektualnego, co powoduje, że trudno dokonać jednolitej ich klasyfikacji. Według G. Urbanka z zaproponowanego na przestrzeni ostatnich lat szeregu sposobów pomiaru kapitału intelektualnego można wyodrębnić dwie główne grupy. Pierwszą grupę modeli stanowią metody i modele występujące często w formie kart wyników i dostarczające informacji na temat stanu posiadanych zasobów niematerialnych i zmian w ich poziomie przy wykorzystaniu wskaźników finansowych i niefinansowych lub miar opisowych 97. W przypadku tych modeli występuje tzw. pomiar kapitału intelektualnego. Do drugiej grupy należą metody dokonujące całościowej wyceny kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa lub jego składowych w kategoriach finansowych 98. Podobną propozycją podziału metod kwantyfikacji kapitału intelektualnego jest podział metod raportowania o kapitale intelektualnym w zależności od tego, dla kogo informacje o kapitale intelektualnym mają być przeznaczone. Dane o kapitale intelektualnym mogą być przeznaczone dla interesariuszy wewnętrznych, na potrzeby zarządzania przedsiębior- 95 B. Mikuła, A. Pietruszka-Ortyl, A. Potocki, Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku. Wybrane koncepcje i metody, wyd. cyt., s A. Sopińska, Istota kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, [w:] P. Wachowiak (red.), Pomiar kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, wyd. cyt., s G. Urbanek, L. Bohdanowicz, Intelektualna Wartość Dodana, rentowność spółek oraz ich wycena rynkowa: wyniki badań spółek notowanych na GPW w Warszawie, [w:] D. Zarzecki (red.), Czas na Pieniądz, Zarządzanie finansami. Upowszechnienie i transfer wyników badań, wyd. cyt., s D. Andriessen, The financial value of intangibles, Searching for the Holy Grail, Paper presented at the 5 th World Congress on the Management of Intellectual Capital, Hamilton, Ontario, Canada, January 2002, s. 2, gress%20ic.pdf (stan na wrzesień 2014). 35

36 stwem, lub dla interesariuszy zewnętrznych 99. Choć w literaturze przedmiotu terminy pomiar oraz wycena w odniesieniu do kapitału intelektualnego są często używane zamiennie, w tym miejscu na potrzeby niniejszej pracy należy dokonać rozróżnienia między pomiarem a wyceną kapitału intelektualnego. Terminem pomiar w odniesieniu do kapitału intelektualnego operuje się częściej w kontekście interesariuszy wewnętrznych przedsiębiorstwa, natomiast termin wycena kapitału intelektualnego odnosi się do interesariuszy zewnętrznych, co zostało zaprezentowane również na rys. 8. Rysunek 8. Cele i zakres informacji o kapitale intelektualnym firmy z punktu widzenia różnych grup interesariuszy Interesariusze wewnętrzni (zarządzający firmą, pracownicy) Interesariusze zewnętrzni (właściciele, inwestorzy, klienci, dostawcy) Cel Cel Zarządzanie kapitałem intelektualnym alokacja kapitału finansowego w aktywa niematerialne i kształtowanie systemu wynagrodzeń (kadra zarządzająca), określenie swojej roli i pozycji w organizacji oraz tworzenie więzi z firmą i budowanie własnej wartości (pracownicy). Cel Inwestowanie, udostępnianie kapitału intelektualnego, budowanie relacji biznesowych wycena przedsiębiorstwa, analiza opłacalność inwestycji w daną firmę oraz określenie warunków fuzji i przejęć (właściciele i potencjalni inwestorzy), określenie potencjału aktywów intelektualnych, budowanie relacji biznesowych (klienci i dostawcy), określenie oddziaływania aktywów niematerialnych na sytuację ekonomiczno-finansową firmy i jej zdolności do spłaty zobowiązań (wierzyciele), opracowanie rozwiązań i standardów (w tym rachunkowości) w celu wyeliminowania asymetrii informacyjnej (regulatorzy i legislatorzy rynku kapitałowego oraz twórcy standardów rachunkowości), formułowanie strategii rozwoju zawodowego i ekonomicznego społeczeństwa (społeczeństwo). Cel Definicje i klasyfikacje Identyfikacja Pomiar Raportowanie (sprawozdawczość) Wycena Żródło: opracowanie własne na podstawie: A. Rosolińska, Interesariusze informacji o kapitale intelektualnym, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, aczniki /5 (stan na marzec 2013). 99 W. Rogowski, Raportowanie o kapitale intelektualnym interesariuszom zewnętrznym, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska, Kapitał intelektualny..., wyd. cyt., s

37 W celu lepszego rozróżnienia pojęć wycena oraz pomiar pragnę w związku z tym przytoczyć ich definicje. Rozważając pojęcie wyceny od strony etymologicznej termin ten wiąże się z procesem ustalania ceny, czyli wyznaczania stosunku pomiędzy jednostkami pieniężnymi danej waluty, a jednostkami dóbr podlegających wycenie. Równocześnie jednak analizując treść poznawczą terminu wycena wyrażonego w innych językach (np. z ang. valuation ; z niem. Bewertung ; z franc. evaluation ) dostrzec można związanie wyceny z procesem ustalania wartości, czyli przypisania obiektowi bądź zdarzeniu liczby wyrażonej w mierniku pieniężnym 100. Wartościując rzeczy przy wykorzystaniu miernika pieniężnego, mówi się również o ich wycenie 101. Należy ponadto zwrócić uwagę, że nie istnieje jedna, obiektywna wartość aktywów niematerialnych, a samo pojęcie wartości ma charakter subiektywny, gdyż ich wartość jest różna dla każdej z różnych grup interesariuszy przedsiębiorstwa 102. Wartość może być również określana jako cecha lub zespół cech właściwych danej osobie lub rzeczy, stanowiących o jej walorach cennych dla ludzi, mogących zaspokoić ich jakieś potrzeby 103. Tak samo, jak w przypadku wyceny aktywów materialnych przedsiębiorstwa, nie istnieje jedna obiektywna wartość kapitału intelektualnego. Wycena może być traktowana jako opinia, osąd, oszacowanie cenności czegoś. Zdaniem R. C. Milesa wycena jest opinią dotyczącą wartości, zwykle sporządzoną na piśmie; jest to też proces szacowania wartości lub kosztu aktywów lub wszystkich aktywów przynależnych do biznesu lub danej inwestycji 104. Z wyceną, która w zależności od złożoności jej obiektu może przyjmować postać procesu, ściśle związana jest kategoria pomiaru. Przez jej pryzmat wycena bywa również kojarzona z pomiarem wartości 105. Pomiar kapitału intelektualnego jest powszechnie uznany za ważne narzędzie usprawnienia procesu podejmowania decyzji przez osoby zarządzające przedsiębiorstwem. Celem pomiaru kapitału intelektualnego nie jest określenie jego wartości, ale określenie, jak efektywnie przedsiębiorstwo kreuje z niego wartość. Rolą pomiaru 100 R. Borowiecki, J. Czaja, A. Jaki, M. Kulczycki, Metody i systemy wyceny przedsiębiorstw, TWIGGER, Warszawa 2002, s K. Polak, Pomiar wartości przedsiębiorstw jako element zarządzania finansami, [w:] P. Szczepankowski (red.), Problemy zarządzania finansami we współczesnych przedsiębiorstwach, Wydawnictwo VIZJA PRESS&IT, Warszawa 2006, s G. Urbanek, Kapitał intelektualny, [w:] A. Szablewski, M. Panfil (red.), Metody wyceny spółki perspektywa klienta i inwestora, wyd. cyt., s K. Polak, Pomiar wartości przedsiębiorstw jako element zarządzania finansami, [w:] P. Szczepankowski (red.), Problemy zarządzania finansami we współczesnych przedsiębiorstwach, wyd. cyt., s D. Zarzecki, Metody wyceny przedsiębiorstw, Fundacja Rozwoju Rachunkowości, Warszawa 1999, s R. Borowiecki, J. Czaja, A. Jaki, M. Kulczycki, Metody i systemy wyceny przedsiębiorstw, wyd. cyt., s

38 kapitału intelektualnego jest przygotowanie zarządzającym pola do kontrolowania i efektywnego zarządzania zasobami niematerialnymi przedsiębiorstwa 106. Prawdą jest dlatego stwierdzenie, że dopiero to, co zostanie zmierzone, może być poddane procesowi zarządzania. Wycena kapitału intelektualnego, z punktu widzenia przedmiotu wyceny, może dotyczyć ogólnej wartości zaangażowanego w przedsiębiorstwie kapitału intelektualnego lub wartości poszczególnych aktywów niematerialnych. Z punktu widzenia sposobu wyceny stosowane metody można podzielić na: globalną wartość kapitału intelektualnego, ogólną wartość kapitału intelektualnego jako sumę wartości jego składników, indywidualną wartość poszczególnych aktywów niematerialnych oraz wartość indywidualnych aktywów niematerialnych, poprzez alokację ogólnej wartości kapitału intelektualnego na jego składowe 107. Inny podział metod wartościowania kapitału intelektualnego to podział na metody finansowe, w których wartość kapitału intelektualnego jest podawana w jednostkach pieniężnych oraz metody jakościowe, niepieniężne, w których wartość kapitału intelektualnego jest przedstawiana za pomocą systemu mierników i opisu. Według M. Kicińskiej metody finansowe obejmują wycenę kapitału intelektualnego. Na pomiar kapitału intelektualnego składają się natomiast: wskaźniki, mierniki, metryki oraz systemy. Wskaźniki są najprostszymi narzędziami pomiaru kapitału intelektualnego, które mogą być wykorzystane na najniższych szczeblach zarządzania. Mierniki są pogrupowanymi zestawami wskaźników, które obejmują główne kategorie kapitału intelektualnego. Metryki obejmują wiele wskaźników ilościowych i jakościowych, które są zestawione w taki sposób, aby pokazywały poziom i zmiany głównych kategorii kapitału intelektualnego oraz powiązania między jego poszczególnymi składnikami 108. Systemy stanowią zestawy wskaźników, mierników, metryk oraz powiązania między nimi, które zostały określone według przyjętego schematu lub koncepcji zarządzania (por. rys. 9). 106 L. Craciun, A. Scriosteanu, How to Measure Intellectual Capital?, [w:] Annals of University of Craiova - Economic Sciences Series, 2008, Volume 3, Issue 36, s G. Urbanek, Kapitał intelektualny, [w:] A. Szablewski, M. Panfil (red.), Metody wyceny spółki perspektywa klienta i inwestora, wyd. cyt., s M. Kicińska, Metody pomiaru kapitału intelektualnego, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska (red.), Kapitał intelektualny., wyd. cyt., s

39 Rysunek 9. Podział miar kapitału intelektualnego według M. Kicińskiej Źródło: M. Kicińska Metody pomiaru kapitału intelektualnego, [w:] S. Kasiewicz, W. Rogowski (red.), Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, wyd. cyt. s K.-E. Sveiby zaproponował podział metod pomiaru kapitału intelektualnego na cztery kategorie. Jego klasyfikacja grup metod pomiaru kapitału intelektualnego opiera się na przyjętej metodzie pomiaru kapitału intelektualnego. W związku z tym w ramach swojej klasyfikacji narzędzi pomiaru kapitału intelektualnego K.-E. Sveiby wyróżnił: metody bezpośredniej wyceny (DIC), metody oparte na kapitalizacji rynkowej (MCM), metody oparte o zwrot na aktywach (ROA) oraz metody kart punktowych (SC). W tabeli 5 przedstawiono charakterystykę poszczególnych metod w ramach każdej kategorii. Wymienione metody można również pogrupować w zależności od tego, czy metoda pomiaru dotyczy 39

40 całego przedsiębiorstwa, czy poszczególnych elementów zasobów niematerialnych 109. Warto zauważyć, że K.-E. Sveiby w ramach zaproponowanych metod pomiaru kapitału intelektualnego nie dokonuje rozróżnienia terminologicznego pomiaru od wyceny. Tabela 5. Klasyfikacja metod pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego według K.-E. Sveiby ego Metody pomiaru Kategoria Charakterystyka kapitału intelektualnego Metody Bezpośredniego Pomiaru Kapitału Intelektualnego (Direct Intellectual Capital) Metody Kapitalizacji Rynkowej (Market Capitalization) Metody Zwrotu na Aktywach (Return on Assets) Metody Kart Punktowych (Scorecard methods) Pozwalają na szacowanie łącznej wartości pieniężnej aktywów niematerialnych na bazie wyodrębnionych składników kapitału intelektualnego. Umożliwiają określenie różnicy pomiędzy wartością rzeczywistą (rynkową) przedsiębiorstwa a jego wartością księgową, różnica ta odzwierciedla wartość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa. ROA 110 przedsiębiorstwa porównuje się ze średnią wartością ROA obliczoną dla sektora, w którym działa dane przedsiębiorstwo. Różnica rentowności aktywów dla danego przedsiębiorstwa i rentowności aktywów dla sektora pomnożona przez średnią wartość aktywów materialnych, pozwala na uzyskanie wartości przeciętnych rocznych zysków z aktywów niematerialnych. Otrzymana kwota podzielona przez średni koszt kapitału przedsiębiorstwa lub stopę dyskontową daje w efekcie całkowitą wartość kapitału intelektualnego. Identyfikują i umożliwiają pomiar poszczególnych składników aktywów niematerialnych za pomocą wskaźników niepieniężnych. Technology Broker, Citation-Weighted Patents, Inclusive Valuation Methodology (IVM), The Value Explorer, Intellectual Asset Valuation (IAV), Total Value Creation (TVC ), Accounting for the Future, HR Statement Wskaźnik Q-Tobina, Investor Assigned Market Value, Market-to-Book Value (MV/BV), The Invisible Balance Sheet, FiMIAM Economic Value Added (EVA ), Human Resources Costing&Accounting, Calculated Intangible Value, Knowledge Capital Earnings, Value Added Intellectual Coefficient (VAIC ) Human Capital Intelligence, Navigator Skandia, Value Chain Scoreboard IC-Index, Intangible Asset Monitor IC-Rating, National Intellectual Capital Index, Topplinjen, MAGIC, Danish Guidelines, IC-dVAL, Meritum Guidelines, Knowledge Audit Cycle, Value Creation Index, Holistic Accounts, Balanced Scorecard (BSC) Źródło: opracowanie własne na podstawie: K.-E. Sveiby, Methods for Measuring Intangible Assets, [w:] B. Mierzejewska (red.), Kapitał intelektualny jak o nim mówić interesariuszom?, v2.php?numer=29&id=638 (stan na luty 2013). Według K.-E. Sveiby ego zarówno miary opisowe, jak i te, przedstawiające wartość kapitału intelektualnego w mierniku pieniężnym, nie są do końca miarodajne. Według niego 109 J. Stańczyk, Z. Kryński, Metody pomiaru wartości kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, [w:] M.G. Woźniak (red.), Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Zeszyty Naukowe Zakładu Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw Uniwersytetu Rzeszowskiego nr 10, Rzeszów 2007, s rozumiane jako rentowność aktywów, którą uzyskuje się przez podzielenie średnich zysków przed opodatkowaniem za określony okres przez średnią wartość aktywów materialnych firmy w tym okresie. 40

41 nie istnieje obiektywny pomiar ani wycena kapitału intelektualnego, ponieważ uzyskany wynik zawsze zależy od przyjętych założeń. Jednak lepsze zdaniem K.-E. Sveiby ego są miary pieniężne, ponieważ są opisane w standardach oraz definicjach. W obliczu pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego wyzwaniem staje się nie samo stworzenie odpowiednich miar wyceny kapitału intelektualnego. Bardziej problematyczne jest natomiast określenie, co dokładnie ma zostać zmierzone oraz jak interpretować uzyskane wyniki. Problem może stanowić również brak standardów pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego, który powoduje brak porównywalności wyników kapitału intelektualnego w poszczególnych przedsiębiorstwach 111. Metody pomiaru kapitału intelektualnego można również podzielić ze względu na rodzaj wykorzystywanych miar. Generalnie miary kapitału intelektualnego dzielą się na jakościowe (opisowe) lub ilościowe. Miary ilościowe obejmują informatory i wektory. Informatory pośrednio obrazują wartość kapitału intelektualnego i informują o kierunkach jego zmian. Stosowane są tam, gdzie bezpośredni pomiar kapitału intelektualnego jest utrudniony. Wektory są miarami bezpośrednimi dostarczającymi informacji zarówno o kierunku, jak i wartości kapitału intelektualnego 112. Opisany podział miar kapitału intelektualnego wraz z przykładami zaprezentowano na rys. 10, na którym przedstawiono również w ramach poszczególnych kategorii przykładowe metody pomiaru oraz wyceny. Warto zwrócić uwagę, że informatory odnoszą się do pomiaru kapitału intelektualnego, natomiast miary ilościowe będące wektorami stanowią wycenę kapitału intelektualnego. Warto również określić kryteria, jakimi powinno się kierować przedsiębiorstwo wyceniające kapitał intelektualny. Zdaniem T. Stewarta przy wyborze kryteriów wyceny kapitału intelektualnego przedsiębiorstwo powinno wybrać jak najprostszą metodę pomiaru. W celu pomiaru kapitału intelektualnego wystarczy używać po jednym kryterium dla każdego z typów kapitału intelektualnego (ludzkiego, strukturalnego i klientów) oraz jeden dodatkowy wskaźnik odnoszący się do obrazu całości 113. Ponadto należy mierzyć to, co jest istotne z punktu widzenia strategii przedsiębiorstwa oraz mierzyć działania prowadzące do stworzenia kapitału intelektualnego. Podsumowując można stwierdzić, że pomiar kapitału intelektualnego jest dokonywany przy zastosowaniu zarówno miar ilościowych (finansowych i niefinansowych), jak i jakościowych (opisowych). Wyniki pomiaru kapitału intelektualnego są przeznaczone dla 111 K.-E. Sveiby, Measuring Intangibles, wyd. cyt., par T. Dudycz, Finansowe narzędzia zarządzania wartością przedsiębiorstwa, wyd. cyt., s W. F. Cascio, Kalkulacja kosztów zasobów ludzkich, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2001, s

42 interesariuszy wewnętrznych przedsiębiorstwa na potrzeby zarządzania nim. Wycena kapitału intelektualnego jest dokonywana za pomocą miar finansowych, a jej wyniki są przeznaczone dla interesariuszy zewnętrznych przedsiębiorstwa zainteresowanych bieżącą sytuacją ekonomiczno-finansową firmy. Rysunek 10. Podział metod pomiaru kapitału intelektualnego Źródło: T. Dudycz, Finansowe narzędzia zarządzania wartością przedsiębiorstwa, wyd. cyt., s Jednym z kryteriów podziału metod wartościowania kapitału intelektualnego może być stopień agregacji poszczególnych jego składników. Kapitał intelektualny może być ujęty całościowo albo przedstawiony jako suma poszczególnych składowych (kapitał ludzki, strukturalny, kliencki). Metody bezpośredniego pomiaru kapitału intelektualnego dotyczą szacowania wartości kapitału intelektualnego przez wyodrębnienie jego poszczególnych komponentów. Metody kapitalizacji rynkowej ujmują wartość kapitału intelektualnego w sposób całościowy. Metody związane z obliczaniem stopy zwrotu z aktywów mogą dotyczyć całościowego ujęcia kapitału intelektualnego (np. CIV), jak również sumy poszczególnych jego składników (np. VAIC) (por. rys. 11). 42