Ocena stopnia wdrożenia procesów liberalizacji rynku kolejowego w Polsce z uwzględnieniem indeksu LIB 2

Transkrypt

1 Krystian Pietrzak 1 Akademia Morska w Szczecinie Ocena stopnia wdrożenia procesów liberalizacji rynku kolejowego w Polsce z uwzględnieniem indeksu LIB 2 W okresie poprzedzającym reformę europejskiego rynku kolejowego do podstawowych mierników określających rynek wykorzystywano przede wszystkim marę wykonanej pracy przewozowej (paskm, tkm). W sytuacji, w której na rynku uczestniczył jeden podmiot realizujący jednocześnie zadania związane z budową i zarządzaniem infrastrukturą, jak też z przewozem osób i ładunków, dokonywano również badań w zakresie osiągniętych wyników finansowych, a także udziału podmiotu kolejowego w ogólnym rynku usług transportowych. Zmiany zachodzące na poszczególnych rynkach krajowych, a także powstanie wspólnego kolejowego rynku europejskiego spowodowały konieczność rozszerzenia zakresu badań, a także opracowania ich nowych zasad. Analizy związane z funkcjonowaniem rynku przeprowadzane są obecnie na kilku nowych płaszczyznach, w tym m.in. związanych z [11, s. 44]: oceną stopnia liberalizacji (otwartości) kolejowych rynków krajowych porównaniem poziomu konkurencji wewnątrzgałęziowej na rynkach krajowych porównaniem efektywności podmiotów państwowych z podmiotami prywatnymi analizą stawek dostępu do infrastruktury i innych kosztów działalności przewozowej oceną działalności i skuteczności regulatorów rynku kolejowego. Indeks LIB Jedną z metod wykorzystywanych do badania rynku kolejowego jest opracowany przez firmę IBM wraz z prof. Ch. Kirchner em z Uniwersytetu Humboldta w Berlinie [1, s. 478] wskaźnik liberalizacji (LIB Index). Stanowi on liczbową ocenę stanu dostępu do rynku ze strony niezależnych operatorów kolejowych [3, s. 20], pozwalając przy tym zaprezentować i ocenić procesy liberalizacyjne w kategoriach mierzalnych. Wyniki badań, obejmujące poszczególne państwa Wspólnoty oraz Norwegię i Szwajcarię, jak dotąd, opracowywane i publikowane były czterokrotnie w latach 2002, 2004, 2007 i Indeks LIB pozwala na dokonanie porównania i oceny stopnia otwarcia poszczególnych rynków państw członkowskich, uwzględniając ich prawne i fizyczne bariery z punktu widzenia przedsiębiorstwa kolejowego ubiegającego się o wejście na ten rynek [9, s. 9]. Wskaźnik liberalizacji rynku LIB klasyfikuje kraje ze względu na poziom otwarcia ich rynków [2, s. 33], przyjmując przy tej klasyfikacji zakres skali od 0 do 1000, gdzie 1000 oznacza pełną liberalizację rynku kolejowego [4, s.78]. Wyniki uzyskane przez poszczególne państwa kwalifikują je do czterech grup, oznaczających odpowiednio [9, s. 48]: do 299 punktów brak podjęcia działań związanych z procesami liberalizacji rynku punktów opóźnienia w zakresie wprowadzania procesów liberalizacyjnych punktów wprowadzenie zmian zgodnie z harmonogramem od 800 punktów zaawansowany stopnień liberalizacji. Metodyka wyliczania indeksu LIB została oparta na dwóch rodzajach wskaźników cząstkowych: LEX oraz ACCESS [3, s. 20], przy czym w roku 2002 pod uwagę brany był również indeks COM. W kolejnych wydaniach Rail Liberalisation Index, oprócz odejścia od wykorzystania indeksu COM, zmieniały się również proporcje wag LEX oraz ACCESS. Szczegółowy sposób wyliczania indeksu LIB w poszczególnych latach prezentuje rysunek 1. Zmiany w zakresie sposobu wyliczenia indeksu LIB w poszczególnych latach miały dwojakie podłoże. Wynikały one z jednej strony z dynamicznie zmieniających się rynków kolejowych poszczególnych państw, które coraz pełniej implikowały zalecenia dyrektyw, z drugiej zaś, zachodziła konieczność weryfikacji współczynników korygujących tak, aby możliwe było zachowanie porównywalności wyników publikowanych w poszczególnych latach [8, s. 26]. W ocenie poziomu liberalizacji kolejowego rynku usług transportowych zauważalna stała się również tendencja, która wyraża się przypisywaniem coraz większego znaczenia funkcjonowaniu regulacji w aspekcie praktycznym (ACCESS) niż w sferze legislacyjnej (LEX) [3, s. 20]. Autorzy wskazują, iż w tworzeniu finalnego indeksu LIB, wskaźniki LEX i COM są ważne, natomiast zasadnicze znaczenie ma indeks ACCESS, jako element określający praktyczną formę zasad funkcjonowania rynku usług transportu kolejowego [6, s. 6]. Stąd zaobserwować można zmiany w wadze współczynnika ACCESS w poszczególnych latach, odpowiednio: od 0,5 w 2002 r., poprzez 0,7 w 2004 r. aż do 0,8 w 2007 i 2011 r. 1 2 Akademia Morska w Szczecinie, Wydział Inżynieryjno-Ekonomiczny Transportu, Instytut Zarządzania Transportem, Zakład Logistyki i Systemów Transportowych, Szczecin, ul. Henryka Pobożnego 11, k.pietrzak@am.szczecin.pl,, tel. (+48) Artykuł recenzowany

2 Rys. 1. Zmiany metod obliczania indeksu LIB w poszczególnych badaniach (2002, 2004, 2007, 2011) Źródło: opracowanie na podstawie: Rail Liberalisation Index 2002, 2004, 2007, Indeks LEX (law in the books) określa poziom barier legislacyjnych związanych z dostępem do rynku [7, s. 2], co w ujęciu praktycznym oznacza siłę oddziaływania systemu prawnego na wspieranie implementacji założeń pakietów kolejowych [10, s. 16]. Indeks LEX stanowi zatem miarę stopnia adaptacji prawa wyższego rzędu w prawodawstwie wewnętrznym danego państwa członkowskiego, regulującego niedyskryminujący dostęp do rynku [3, s. 20]. Indeks ACCESS (law in action) stanowi ocenę poziomu praktycznych warunków dostępu do rynku i ewentualnie występujących przeszkód w tym zakresie [7, s. 2]. Jest zatem miarą możliwości bądź barier swobodnego działania [3, s. 20] niezależnych podmiotów na rynku. Wyliczenie wskaźnika, podobnie jak indeksu LEX, polega na analizie i przyporządkowaniu odpowiednich miar wybranym do badania aspektom funkcjonowania rynku kolejowego. We wskazanych badaniach wykorzystywany jest także indeks COM, wskazujący dynamikę rynku i aktualnej sytuacji na nim panującej [6, s. 8]. Określa on rzeczywiste natężenie konkurencji wewnętrznej w transporcie kolejowym poszczególnych państw członków Unii Europejskiej [5, s. 314]. Podobnie jak ma to miejsce w indeksach LEX i ACCESS, wskaźnik COM ocenia sytuację konkurencyjną w poszczególnych państwach, badając przy tym poszczególne aspekty rynku kolejowego i nadając im odpowiednie wagi. Poziom liberalizacji polskiego rynku kolejowego (wg. indeksu LIB) W pierwszym badaniu przeprowadzonym w 2002 r. przenalizowano kolejowe rynki transportowe wyłącznie 17 państw (15 państw UE oraz Norwegii i Szwajcarii). Wyniki indeksu LIB były bardzo zróżnicowane i mieściły się w przedziale od 195 punktów, które uzyskała Hiszpania do aż 805 punktów otrzymanych przez Wielką Brytanię. Spośród wszystkich państw, aż 4 zostały zakwalifikowane do grupy, która nie podjęła działań związanych z liberalizacją rynku. Kolejne 7 państw uzyskało ocenę kwalifikującą je do grupy, charakteryzującej się opóźnieniami liberalizacji, zaś tylko 6 państw uzyskało ocenę pozytywną, świadczącą o wprowadzaniu procesów liberalizacji zgodnie z harmonogramem. Kolejne badanie indeksu LIB, przeprowadzone w 2004 r. objęło już znacznie większą ilość państw. Do badania dołączyły państwa wchodzące do UE podczas piątego rozszerzenia (8 nowych państw posiadających sieć kolejową) Spośród 25 przebadanych państw, ocena poszczególnych rynków krajowych pozwoliła zakwalifikować je do odpowiednich grup: grupa, która nie podjęła działań związanych z liberalizacją 5 państw grupa państw posiadająca opóźnienia względem założonych procesów 12 państw grupa realizująca procesy liberalizacyjne zgodnie z harmonogramem 8 państw. W badaniu z 2004 r. żaden kraj nie uzyskał ogólnej oceny indeksu LIB, pozwalającej na kwalifikację do grupy o wysokim poziomie zaawansowania procesów liberalizacyjnych rynku kolejowego. Szczególną uwagę należy zwrócić na dwa państwa uczestniczące w badaniu po raz pierwszy Czechy i Polskę. Choć znalazły się w grupie państw posiadających opóźnienia w zakresie wdrażania harmonogramu liberalizacji, były państwami o najwyższej ilości punktów spośród 8 państw badanych po raz pierwszy. Obydwa uzyskały łączną ocenę LIB o wartości 549 punktów, co oznacza, iż do przejścia do kolejnej grupy (o zaawansowanych procesach liberalizacji) zabrakło im zaledwie 51 punktów

3 W kolejnym badaniu indeksu LIB opublikowanym w roku 2007 wzięło udział aż 27 państw (poprzednia grupa powiększona została o nowych członków UE Bułgarię i Rumunię). Analizując uzyskane wyniki (rysunek 2) w aspekcie zaawansowania procesów liberalizacyjnych na krajowych rynkach wewnętrznych, zauważyć można zachodzące korzystne zmiany w stosunku do wyników indeksu LIB z 2004 r. Spośród 27 przebadanych państw, osiągnięto następujące rezultaty badań: do grupy, która nie podjęła działań liberalizacyjnych nie przypisano żadnego z państw 4 państwa znalazły się w grupie o opóźnieniach we wprowadzaniu liberalizacji rynku 19 państw znalazło się w grupie wprowadzającej zmiany zgodnie z harmonogramem pozostałe państwa (Holandia, Szwecja, Niemcy oraz Wielka Brytania) uzyskały wynik powyżej 800 punktów oznaczający osiągnięcie wysokiego poziomu liberalizacji. Rys. 2. Poziom procesu liberalizacji na rynkach krajów UE według indeksu LIB 2007 oraz LIB Źródło: opracowanie na podstawie: Rail Liberalisation Index 2007, Polska uzyskała bardzo dobry wynik końcowy indeksu LIB 2007, zajmując wysoką 8. pozycję w ogólnym rankingu, kwalifikując się tym samym do czołówki państw europejskich. Do zaliczenia do grupy o najbardziej zaawansowanych procesach liberalizacji rynku kolejowego zabrakło jej wyłącznie 61 punktów. (wyniki cząstkowe indeksu LIB dla Polski wyniosły: LEX 783 pkt., ACCESS 728pkt.). Ostatnim przeprowadzonym badaniem poziomu liberalizacji kolei w Europie jest opublikowany 20 kwietnia 2011 r. Rail Liberalisation Index W badaniu, podobnie jak w roku 2007, brało udział 27 państw. Wyniki tych badań kształtują się następująco: brak było państw, które zakwalifikowane zostały do grupy, która nie rozpoczęła wdrażania procesów liberalizacji krajowego rynku kolejowego 6 państw (wzrost o 2 w stosunku do roku 2007) ze względu na wyliczony indeks LIB przydzielonych zostało do grupy opóźniającej się w kwestii liberalizacji rynku wyniki indeksu LIB 15 państw (ok. 56 % uczestniczących w badaniu) wpłynęły na umieszczenie ich w grupie liberalizujących rynek krajowy zgodnie z harmonogramem aż 6 państw (ok 22 % uczestniczących w badaniu) zakwalifikowało się do grupy reprezentującej najbardziej zaawansowany poziom liberalizacji. W badaniu LIB 2011 Polska uzyskała 737 pkt., zajmując tym samym razem z Włochami pozycję 10. w rankingu. Analizując części składowe LIB wskazać można, iż indeks LEX dla Polski wyniósł 803 punkty (20 więcej, niż w roku 2007), zaś indeks ACCESS 720 punktów (8 mniej, niż w roku 2007). Analizując wyniki indeksu LIB uzyskane przez Polskę w latach 2004, 2007, 2011, zauważyć można zachodzące zmiany, wskazujące na zwiększający się poziom zaawansowania procesów liberalizacji. Polska w 2007 r. zmieniła swój statut z kraju o opóźnieniach w zakresie liberalizacji rynku kolejowego, na państwo postępujące w tej kwestii zgodnie z harmonogramem. Według szczegółowych badań przeprowadzonych w ramach Rail Liberalisation Index 2011 w Polsce za celowe uznać można ograniczenie występujących na rynku krajowym barier dostępu. Szczególnego znaczenia nabierają w tym wypadku bariery operacyjne, wśród których wymienione zostają: warunki dostępu do linii oraz wciąż pozostające na jednym z większych poziomów, stawki opłat dostępu do infrastruktury [2, s. 36]

4 Wskazane indeksy LIB poszczególnych państw Unii Europejskiej oraz Szwajcarii i Norwegii za lata 2002, 2004, 2007, 2011 podane są jako wskaźniki obejmujące cały krajowy rynek kolejowy, obejmujący zarówno transport towarowy, jak też pasażerski. Warto wskazać, iż w badaniach Rail Liberasiation Index za lata 2007 i 2011 podane zostały dodatkowo indeksy LIB w podziale na transport towarowy i pasażerski. W przypadku analizy rynku towarowego w Polsce zauważalna jest znaczna różnicę indeksu dedykowanego tej grupie przewozów względem indeksu LIB dla całego rynku kolejowego. W roku 2007 indeks LIB dla towarowego rynku kolejowego w Polsce wyniósł 786 punktów (w stosunku do 739 przy analizie uwzględniającej cały rynek), zaś w roku 2011 wzrósł do wartości aż 826 punktów (przy 737 punktach indeksu LIB 2011 dla całego rynku). Oznacza to, iż polskiemu towarowemu rynkowi kolejowemu w roku 2007 brakowało wyłącznie 14 punktów, aby znaleźć się w najwyższej grupie państw pod względem zaawansowania procesów liberalizacji, zaś wynik badania rynku towarowego w 2011 r. (826 punktów) stał się jedną z najwyższych wartości, kwalifikując jednoznacznie polski towarowy rynek usług transportowych do grupy najbardziej zliberalizowanych rynków towarowych w Europie. Wnioski Analiza wyników badań indeksów LIB w latach 2002, 2004, 2007 i 2011 pozwala na prześledzenie zmian zachodzących na rynku kolejowym, zarówno w ujęciu wspólnotowym, jak też indywidualnym, krajowym. Podstawowym zjawiskiem, które można wskazać porównując końcowe indeksy LIB są zmiany na rynkach poszczególnych państw. Wskazują one jednoznacznie, iż procesy liberalizacji, z mniejszym, bądź większym rezultatem, wprowadzone zostały we wszystkich badanych państwach. Warty podkreślenia jest fakt, iż w przypadku wskaźników LIB 2002 i LIB 2004 nie odnotowano żadnego państwa (poza Wielką Brytanią w 2002 r.), które osiągnęłoby zaawansowany poziom liberalizacji, zaś indeksy LIB 2007 oraz LIB 2012 nie wskazały już ani jednego państwa, które nie rozpoczęłoby wprowadzania procesów liberalizacji do swojego wewnętrznego rynku. Co niezmiernie ważne z punktu widzenia celowości wprowadzania procesów liberalizacji rynku kolejowego w Europie, jak dotąd nie udało się osiągnąć założonego przez UE celu zwiększenia udziału transportu kolejowego w przewozach ogółem. Streszczenie W artykule autor dokonał próby oceny procesów liberalizacji rynku kolejowego w Polsce. Jako podstawę rozważań nad problematyką zmian w zakresie funkcjonowania wewnętrznych rynków kolejowych państwa członków Unii Europejskiej autor wykorzystał wyniki badań prowadzonych w ramach Rail Liberalization Index w latach , 2004, 2007 oraz LITERATURA / BIBLIOGRAPHY 1. Antonowicz M., Liberalizacja rynku towarowego transportu kolejowego w Polsce stan i perspektywy, [w:] Liberalizacja i deregulacja transportu w Unii Europejskiej. Oczekiwania i doświadczenia, red. nauk. B. Liberadzkiego, Instytut Logistyki i Magazynowania, Warszawa Poznań Antonowicz M., Prudzicz B., Liberalizacja rynku kolejowego w Polsce na tle wybranych państw UE w świetle badań unii europejskiej, Logistyka 6/2011, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań Bentkowska-Senator K., Liberalizacja jako instrument kreowania nowych szans rozwoju transportu w Europie, [w:] Liberalizacja i deregulacja transportu w Unii Europejskiej. Oczekiwania i doświadczenia, red. nauk. B. Liberadzkiego, Instytut Logistyki i Magazynowania, Warszawa Poznań Biała Księga Kolej na działania mapa problemów polskiego kolejnictwa, Forum Kolejowe Railway Business Forum, Warszawa Kraków Engelhardt J., Pakiety liberalizacyjne w transporcie kolejowym i ich wpływ na konkurencyjność kolei, w: Liberalizacja i deregulacja transportu w Unii Europejskiej. Oczekiwania i doświadczenia, red. nauk. B. Liberadzkiego, Instytut Logistyki i Magazynowania, Warszawa Poznań Rail Liberalisation Index Comparison of the Status of Market Opening in the Rail Markets of the 15 Member States of the European Union, Switzerland and Norway, Prof. Christian Kirchner, Humboldt University Berlin, Berlin Rail Liberalisation Index Comparison of the Market Opening in the Rail Markets of the Member States of the European Union, Switzerland and Norway, A study of the IBM Business Consulting Services in conjunction with Prof. Christian Kirchner, Humboldt- University, Berlin Rail Liberalisation Index Market opening: comparison of the rail markets of the Member States of the European Union, Switzerland and Norway, A study conducted by IBM Global Business Services in collaboration with Prof. Christian Kirchner, Humboldt University, Berlin Brussels

5 9. Rail Liberalisation Index Market opening: comparison of the rail markets of the Member States of the European Union, Switzerland and Norway, A study conducted by IBM Deutschland GmbH in collaboration with Prof. Christian Kirchner, Humboldt-University, Berlin Brussels Thompson L.S., Railway Access Charges in the EU: Current Status and Development Since 2008, Thompson Galenson and Associates, USA Wpływ implementacji regulacji w europejskim systemie transportowym na zmiany strukturalne na rynku usług, red. nauk. E. Marciszewskiej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Oficyna Wydawnicza, Warszawa