Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na zmiany w rolnictwie. Agnieszka Judzińska Wiesław Łopaciuk

Transkrypt

1 Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na zmiany w rolnictwie nr Agnieszka Judzińska Wiesław Łopaciuk

2 Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na zmiany w rolnictwie

3

4 Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na zmiany w rolnictwie Redakcja naukowa mgr inż. Wiesław Łopaciuk Autorzy: mgr Agnieszka Judzińska mgr inż. Wiesław Łopaciuk

5 Autorzy publikacji s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej - Pastwowego Instytutu Badawczego Prac zrealizowano w ramach tematu: Analiza efektów wybranych instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej i polityki rozwoju obszarów wiejskich, w zadaniu: Analiza i ocena instrumentów WPR majcych wpyw na decyzje produkcyjne rolników Celem pracy jest przedstawienie zarysu teorii z zakresu WPR i jej konfrontacja ze stanem rzeczywistym w polskim rolnictwie, jak równie ocena wpywu wybranych instrumentów WPR na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich. Recenzent dr hab. Krzysztof Firlej, prof. nadzw. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Opracowanie komputerowe Agnieszka Judziska Korekta Krystyna Mirkowska Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowy Instytut Badawczy Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) faks: (0 22) dw@ierigz.waw.pl

6 Spis treci Wprowadzenie... 7 Cele opracowania i metodologia WPR a zmiany w polskim rolnictwie w wietle danych Polskiego FADN Dopaty do dziaalnoci operacyjnej wg danych Polskiego FADN Dopaty wedug klas ekonomicznych Dopaty wedug typów produkcyjnych Dopaty wedug regionów FADN Dochody gospodarstw rolnych wedug danych FADN Wprowadzenie Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego Dochody gospodarstw rolnych wedug klas wielkoci ekonomicznej FADN Dochody gospodarstw rolnych wedug typów rolniczych FADN Dochody gospodarstw rolnych wedug regionów FADN Zmiany w produkcji rolinnej Powierzchnia uytków rolnych Struktura uytków rolnych Struktura produkcji rolinnej Zmiany w produkcji zwierzcej Zmiany stanu zwierzt Zmiany struktury stada Zmiany struktury produkcji zwierzcej Produkcja i koszty Klasy ekonomiczne Typy produkcyjne Regiony Zmiany w polskim rolnictwie a WPR w opinii rolników Opis zbiorowoci ankietowanych gospodarstw Wsparcie bezporednie Wpyw WPR na rolnictwo Podsumowanie i wnioski Aneks

7

8 Wprowadzenie Od pocztku swego istnienia Wspólna Polityka Rolna (WPR) przechodzi- a wiele istotnych zmian. Szczególnie gbokie przeobraenia zaszy w ramach reformy Mc Sharry ego i uzgodnie na szczycie w Luksemburgu (2003), które w opinii wielu zainteresowanych wprowadziy najbardziej radykalne zmiany w historii WPR 1. Pomimo licznych reform, WPR nadal celuje w pierwszej kolejnoci w zapewnienie bezpieczestwa ywnociowego. Rola tego zagadnienia w kolejnych latach bdzie rosa, a to z uwagi na nastpujce procesy: wzrost populacji ludzi na wiecie, w tym wzrost liczby godujcych; rosnc konkurencj o ziemi; zmiany klimatyczne; degradacja ziem, w tym uprawnych; ograniczenie biorónorodnoci; wysokie ceny energii i perspektywa kryzysu energetycznego; wysokie ceny ywnoci. W ramach ostatnich reform rozpocztych w zwizku z przegldem ródokresowym z 2003 r. (MTR) i ocen funkcjonowania z 2009 r., jak równie w ramach pierwszych dokumentów Komisji Europejskiej (KE) w sprawie przyszej reformy w 2013 r., wyznaczono nowe cele WPR: gospodarcze (zapewnienie bezpieczestwa ywnociowego dziki trwaej produkcji rolnej, zwikszenie konkurencyjnoci i lepszy podzia wartoci w acuchu dostaw ywnoci); rodowiskowe (zrównowaone wykorzystanie zasobów naturalnych i przeciwdziaanie zmianie klimatu); terytorialne (zapewnienie dynamizmu gospodarczego i spoecznego na obszarach wiejskich). Aktualne wyzwania rolnictwa w UE s bardziej zoone i dotycz szerszego spektrum zagadnie, szczególnie w wietle pogarszajcej si sytuacji ekonomicznej rolnictwa (wzrost cen produktów rolnych mniejszy od wzrostu cen rodków produkcji), spadku konkurencyjnoci rolnictwa, a take w wietle nadchodzcej liberalizacji rynków rolnych, narastajcych problemów rodowiskowych (zmiany klimatyczne, utrata biorónorodnoci), problemów terytorialnych (utrzymanie rónorodnego charakteru obszarów wiejskich). W tym kontekcie polityka rolna i jej wkad w strategi Europa 2020, ustanowiono 3 rozlege cele dla przyszej WPR: 1 Pirizio-Brioli, 2008; Olper,

9 wspieranie opacalnej, prorynkowej produkcji zdrowej i bezpiecznej ywnoci w UE poprzez czynniki zwizane z dochodami uzyskiwanymi z produkcji rynkowej (podnoszenie zdolnoci rolników do tworzenia wartoci dodanej ich produktów, poprawa funkcjonowania acucha ywno- ciowego na drodze zwikszania konkurencyjnoci, zapewnienie siatki bezpieczestwa w wypadku nadmiernego spadku cen), propagowanie trwaej, zrównowaonej konsumpcji, poprawa konkurencyjnoci gospodarstw rolnych (innowacje, modernizacja), efektywno zasobów, identyfikacja trudnoci produkcyjnych w obszarach z trudnymi warunkami naturalnymi (wsparcie dochodów, zarzdzanie ryzykiem ekonomicznym i bezpieczestwa ywnociowego). Powysze dziaania s zwizane z celem szybkiego wzrostu w strategii Europa 2020; zapewnienie zrównowaonego uytkowania/zarzdzania naturalnymi zasobami, takimi jak woda i ziemia, zapewnienie spoeczestwu dóbr publicznych rodowiska naturalnego (ochrona wiejskiego krajobrazu i biorónorodnoci), integracja i promocja dziaa na rzecz agodzenia tempa zmian klimatycznych, poprawa odpornoci rolnictwa na zmiany klimatyczne (ograniczenie ich wpywu), wspieranie ekologicznego wzrostu poprzez innowacje i ograniczanie negatywnego wpywu rolnictwa na rodowisko. Powysze dziaania s zwizane z celem zrównowaonego wzrostu w strategii Europa 2020, w ramach dziaa celów szczegóowych wspieranie niskiej emisji CO 2, wspieranie bioekonomii i ochrona rodowiska; wspieranie zrównowaonego rozwoju terytorialnego i prosperity na obszarach wiejskich UE poprzez uwzgldnianie strukturalnej rónorodnoci rolnictwa i zapewnienie pozytywnych efektów spill-over z rolnictwa do innych sektorów wiejskiej gospodarki i na odwrót, popraw atrakcyjnoci obszarów wiejskich i ich dywersyfikacj ekonomiczn. Powysze dziaania s zwizane z celem cznego wzrostu w ramach strategii Europa 2020 uwzgldniajcej relatywnie niszy stopnie rozwoju obszarów wiejskich oraz cele socjalne i terytorialne spójnoci pomidzy poszczególnymi pastwami UE. Na poziomie operacyjnym bdzie to wymagao reform WPR w nastpujcych aspektach: Ukierunkowanie regulacji WPR na wzrost produktywnoci i konkurencyjnoci rolnictwa poprzez: 8

10 popraw funkcjonowania systemu doradztwa rolniczego i tworzenie sieci (rolników, doradców, naukowców, handlowców, konsumentów, itp); wspieranie dziaa prokonkurencyjnych wród rolników i na innych szczeblach acucha ywnociowego w celu uatwienia efektywnego uycia zasobów, rozwoju produktów i marketingu; wspieranie czynników zachcajcych do uywania instrumentów zarzdzania ryzykiem i strategii aktywnej ochrony lub zapobiegania. Popraw dziaania WPR w stosunku do zmian klimatycznych i rodowiskowych poprzez: Wzrost liczby obszarów rolniczych, na których prowadzona jest produkcja z wykorzystaniem dobrych praktyk rolniczych zapewniajcych korzyci rodowiskowe i klimatyczne oraz zapewniajce wykorzystanie bardziej zaawansowanych regulacji rolnorodowiskowych przez kraje UE i rolników. Wspieranie efektywnoci regulacji WPR poprzez: redystrybucj patnoci bezporednich w celu lepszego uwzgldnienia celów wsparcia dochodów i celów rodowiskowych; redukcj dysparytetu poziomu wsparcia bezporedniego midzy krajami UE i rolnikami; redukcj biurokracji dla rolników i agend rzdowych bez utraty efektywnoci regulacji i wzrostu ryzyka bdów. Progres w osiganiu powyszych zaoe byby mierzony przy uyciu wskaników w kontekcie reformowania zasad monitoringu i oceny WPR. W tych okolicznociach naleaoby si przyjrze zmianom w polskim rolnictwie zachodzcym po wejciu do UE w polskim rolnictwie oraz ustali, jaka bya w tym rola stosowanych rozwiza polityki rolnej. Na takiej podstawie mona podj prób oceny roli poszczególnych elementów WPR oraz sformuowa wnioski traktujce o podanych kierunkach ewolucji polityki w sektorze rolnym. 9

11 Cele opracowania i metodologia Gównym celem niniejszego opracowania jest pokazanie wpywu WPR na zmiany zachodzce w polskim rolnictwie. Z jednej strony poddano analizie dane liczbowe z Polskiego FADN, a z drugiej zinterpretowano informacje zebrane na podstawie Zacznika 2 do ankiety IERIG-PIB Rodzina i Gospodarstwo przeprowadzonej w 2011 r., która dostarczya informacj na temat postrzegania WPR i reakcji na te regulacje przez grup najbardziej nim zainteresowan rolników. W celu zdefiniowania zmian w polskim rolnictwie i znaczenia WPR w tych procesach, przeanalizowano dane liczbowe wygenerowane z Polskiego FADN za lata Ze wzgldu na zmiany typologii gospodarstw i metodologii gromadzenia informacji, dane z 2010 nie s porównywalne z danymi z wczeniejszych lat. Wobec tego analiza obejmuje lata , a prace koncentroway si na identyfikacji zalenoci pomidzy wielkoci wsparcia skierowanego do gospodarstw, a zmianami w produkcji. Analizowany okres podzielono na dwa podokresy: lata i , dla których wyliczono rednie wielkoci zmiennych uywanych do analizy, w celu przynajmniej cz- ciowego wyeliminowania zmian wynikajcych z krótkookresowych waha koniunktury na rynkach rolnych. Analiza zostaa przeprowadzona w podziale na klasy ekonomiczne, typy produkcyjne i regiony FADN 2. Do analizy wyodrbniono nastpujce profile badawcze: gospodarstwa ogóem; gospodarstwa w podziale na klasy wielkoci ekonomicznej: bardzo mae (BM) do 4 ESU, mae (M) 4-8 ESU, rednio mae (R-M) 8-16 ESU, rednio-due (R-D) ESU, due (D) ESU, bardzo due (BD) powyej 100 ESU; gospodarstwa wedug typów rolniczych: uprawy polowe (UP), uprawy ogrodnicze (UO), uprawy trwae (UT), produkcja mleka (KML), zwierzta ywione w systemie wypasowym (ZTR), zwierzta ziarnoerne (ZZI), produkcja mieszana (MIE); 2 Peny opis metodologii gromadzenia i podziau danych w Wyniki standardowe uzyskiwane przez gospodarstwa rolne uczestniczce w Polskim FADN w 2009 roku, Warszawa

12 gospodarstwa w podziale na makroregiony FADN: Pomorze i Mazury (POM-MZ) województwa: warmisko- -mazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie i lubuskie, Wielkopolska i lsk (WLKP-L) województwa: kujawsko- -pomorskie, wielkopolskie, dolnolskie oraz opolskie, Mazowsze i Podlasie (MAZ-PODL) województwa: podlaskie, mazowieckie, ódzkie i lubelskie, Maopolska i Pogórze (MP-POG) województwa: lskie, maopolskie, podkarpackie oraz witokrzyskie. Do oblicze uyto szereg zmiennych generowanych w systemie FADN, które dotyczyy nastpujcych kategorii: wybranych informacji o produkcji, wartoci produkcji, kosztów produkcji, dopat do dziaalnoci operacyjnej, dochodu na gospodarstwo rolne. Opracowano Zacznik nr 2 3, który, jako wkadk, przyczono do wielkiej ankiety Zakadu Polityki Spoecznej i Regionalnej IERIG-PIB Rodzina i Gospodarstwo. Badania ankietowe, podobnie jak i stosowana metoda zbierania danych, s kontynuacj wieloletnich bada prowadzonych w kilkuletnich odstpach czasowych. Przyjta oryginalna metoda ankietyzacji polega gównie na tym, e przedmiotem bada jest caa wie, a nie wybrane losowo gospodarstwa. W ten sposób zachowane zostaj zwizki poszczególnych gospodarstw z ich naturalnym podoem, jakie stanowi wie. Walorem takiej metody badawczej jest poczenie szczegóowoci i masowoci polegajcych na rónych paszczyznach docieka. Ankietyzacja przeprowadzona w 2011 roku jest szesnast edycj bada. Jest to system odpowiadajcy badaniom typu panelowego w obrbie 76 wsi. W zaoeniach doboru wsi decydowa walor reprezentatywnoci (cznie jedna pisetna ogóu wiejskich gospodarstw domowych) oraz proporcjonalny rozkad próby w ujciu regionalnym. Formularze ankiety zawieray stay zestaw pyta, tj. powtarzanych we wszystkich kolejnych ankietach, co pozwala na ledzenie przemian zachodzcych w podstawowych strukturach wiejskich (agrarnej, aktywnoci rynkowej gospodarstw rolnych, ródach utrzymania wiejskich rodzin) w skali kraju i regionów. Odrbna grupa pyta, które zmieniaj si w kolejnych edycjach ankiety, odnosi si do najbardziej aktualnych problemów wsi i rolnictwa w badanym 3 Patrz Aneks. 11

13 okresie. Obecnie dotyczyy przede wszystkim efektów WPR w zakresie wspierania rozwoju obszarów wiejskich i umacniania ekonomicznego gospodarstw rolnych oraz opinii respondentów o wpywie globalnego kryzysu na ich aktualn sytuacj ekonomiczn. To wanie odpowiedzi na te pytania s podstaw identyfikacji opinii rolników na temat roli, jak ich zdaniem speniaj regulacje WPR w polskim rolnictwie. Do analizy materiau pochodzcego z Zacznika nr 2 wykorzystano metody statystyki opisowej uywane w badaniach ankietowych. W pierwszej kolejnoci wyniki poddano statystycznej analizie na poziomie kraju. Otrzymane informacje pozwoliy sformuowa wnioski dotyczce zmian w ankietowanych gospodarstwach, ich przyczynach oraz roli WPR w tych procesach, a take jej skutecznoci, jako czynnika stabilizacji rynków i dochodów. 1. WPR a zmiany w polskim rolnictwie w wietle danych Polskiego FADN 1.1. Dopaty do dziaalnoci operacyjnej wg danych Polskiego FADN Zgodnie z metodologi FADN stosowan w latach zmienna Dopaty do dziaalnoci operacyjnej zawiera wikszo kategorii transferów wsparcia skierowanego do gospodarstw rolnych w ramach WPR, z wyjtkiem dopat do inwestycji i patnoci za zaprzestanie dziaalnoci rolniczej. W jej skad wchodz nastpujce rodzaje patnoci: dopaty do produkcji rolinnej dopaty wyrównawcze, patnoci obszarowe, dopaty za odogowanie oraz pozostae dopaty do produkcji ro- linnej; dopaty do produkcji zwierzcej dopaty do zwierzt i do produktów pochodzenia zwierzcego oraz pozostae dopaty do produkcji zwierzcej; pozostae dopaty/patnoci dopaty rolnorodowiskowe, dopaty do obszarów o niekorzystnych warunkach produkcji rolniczej (LFA) i inne dopaty do rozwoju obszarów wiejskich; dopaty do zuycia poredniego; dopaty do kosztów czynników zewntrznych; patnoci decoupled jednolita patno obszarowa (JPO), dodatkowe wsparcie wynikajce z modulacji patnoci bezporednich. Zatem tej zmiennej, obejmujcej znaczn cz transferów pieninych do gospodarstw rolnych, nie naley myli z uywanymi potocznie sformuowaniami, nie zawsze stawianymi na waciwym miejscu, takimi jak dopaty bezpo- rednie, patnoci bezporednie, czy wsparcie bezporednie, a które de facto s jej czci skadow. Do celów tego opracowania dla tej zmiennej przyjto skrócone okrelenia dopaty, patnoci, lub wiadczenia. 12

14 W strukturze dopat dominoway trzy rodzaje wsparcia patnoci nie zwizane z produkcj (decoupled), patnoci do produkcji rolinnej oraz szczególnie w latach pozostae patnoci, które w ww. okresie wchon- y znaczn cz dopat do produkcji rolinnej (rys. 1). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% Rysunek 1. Struktura dopat do dziaalnoci operacyjnej gospodarstw rolnych FADN Patnoci"decoupled" Dopatydokosztówczynników zewntrznych Dopatydozuyciaporedniego Pozostaedopaty Dopatydoprodukcjizwierzcej 10% 0% ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Dopatydoprodukcjirolinnej Dopaty wedug klas ekonomicznych Wysoko wpywów pieninych z tytuu wsparcia bezporedniego do gospodarstwa zaley w pierwszej kolejnoci od jego rozmiarów. Mniejsze znaczenie ma liczba hektarów, do których przysuguj poszczególne rodzaje patno- ci. Z tego powodu wystpuje tu bardzo due zrónicowanie wysokoci wiadcze w zalenoci od rozmiarów gospodarstwa. W latach w próbie FADN wysoko dopat wyniosa rednio 12,3 tys. z na gospodarstwo rocznie. W najmniejszych gospodarstwach (klasy ekonomiczne FADN bardzo mae i mae) wiadczenia byy znacznie nisze od przecitnej, a w gospodarstwach rednio-maych porównywalne. W wikszych gospodarstwach patnoci znaczco przewyszay redni, w najwikszych nawet 25-krotnie. W analizowanym okresie gospodarstwa z próby FADN otrzymyway rednio 700 z do 1 ha UR kwalifikujcych si do dopat. W tym ujciu rónice w wielkoci wiadcze pomidzy poszczególnymi klasami ekonomicznymi, 13

15 w porównaniu z rónicami w wysokoci wiadcze na gospodarstwo, nie byy due, aczkolwiek zauwaalne. Wysoko stawki bya odwrotnie skorelowana z wielkoci gospodarstwa. Innymi sowy, w miar wzrostu rozmiarów gospodarstwa stawki na 1 ha malay. Przyczyn tego stanu rzeczy by mniejszy udzia patnoci z wysokimi stawkami na 1 ha w duych gospodarstwach, gdzie dominoway patnoci JPO i UPO oraz znacznie rzadziej wystpoway patnoci ONW (rys. 2). Rysunek 2. rednia roczna wielko patnoci na gospodarstwo i na 1 ha UR w latach wg klas ekonomicznych FADN z/ha BM M SM SD D BD rednio tys.znagospodarstwo rednionagospodarstwo redniona1ha BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Wzrost patnoci bezporednich w znacznej czci wynika z warunków dochodzenia do penej wysokoci dopat w UE, co ilustruje rysunek 3. 14

16 Rysunek 3. Plan dochodzenia do penej wysokoci dopat bezporednich % EUR/ha PoziompatnociUE Poziomdofinasowaniakrajowego StawkaJPO(EUR/ha) ródo: Departament Patnoci Bezporednich, MRiRW. Due znaczenie jeeli chodzi o skal wzrostu patnoci mia te kurs wymiany zotego do euro. W pierwszych latach po akcesji znacz cz wzrostu stawek wyraonych w euro konsumowao umacnianie si krajowej waluty. Dlatego porównywano równie relatywny wzrost wysokoci wiadcze pomidzy klasami wielkoci, typami produkcyjnymi czy regionami. W ujciu dynamicznym rónice w wysokoci wiadcze na gospodarstwo w analizowanym okresie wykazyway pewne prawidowoci. Gospodarstwa bardzo mae i mae w latach otrzymyway dopaty w wysokoci odpowiednio okoo 50 i 70% redniej. W grupie gospodarstw rednio-maych, rednio-duych i duych wysoko patnoci zmniejszya si o blisko 20 pkt. proc. do odpowiednio 3,91 i 3,39% redniej w badanej próbie. W gospodarstwach najwikszych na pocztku analizowanego okresu dopaty ponad 22-krotnie przewyszay redni, a w 2009 r. byy ju od niej blisko 30-krotnie wysze (tab. 1). 15

17 Tabela 1. Porównanie wielkoci dopat na gospodarstwo do redniej w próbie FADN wg klas ekonomicznych BM 51,1 57,7 55,8 62,7 54,8 53,7 M 73,9 69,4 72,1 78,9 75,0 71,7 RM 119,5 108,4 107,9 101,0 107,6 103,2 RD 207,0 186,9 182,9 175,7 189,1 191,2 D 455,0 379,5 355,5 419,7 416,4 439,4 BD 994,9 2278,9 2374,3 2297,1 2590,7 2982,2 rednio 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, R-D rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Porównujc rónice pomidzy poszczególnymi klasami ekonomicznymi w wysokoci dopat na 1 ha, naley zauway, e tylko w najwikszych i w ma- ych (bardzo mae i mae) gospodarstwach stawki dopat byy powyej redniej dla caej zbiorowoci gospodarstw biorcych udzia w FADN (tab. 2). Tabela 2. Porównanie wielkoci dopat na 1 ha UR do redniej w próbie FADN wg klas ekonomicznych BM 113,7 123,5 124,0 136,7 121,1 116,2 M 110,7 105,2 111,7 113,2 108,1 102,7 RM 103,4 95,8 97,1 89,2 96,6 93,0 RD 103,1 94,5 92,6 83,5 92,6 92,2 D 105,0 89,1 85,2 87,5 90,9 95,6 BD 64,7 141,6 121,4 117,1 115,8 145,0 rednio 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, R-D rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Zmiany relatywnej wysokoci patnoci z jednej strony pokazuj rosnc polaryzacj wpywów z tego tytuu, a z drugiej denie gospodarstw do maksymalizacji wysokoci otrzymywanego wsparcia, co widoczne jest szczególnie w najwikszych i najmniejszych gospodarstwach, gdzie dynamika wzrostu w latach bya wysza ni przecitna. Jednake tylko w najwikszych gospodarstwach w analizowanym okresie dynamika dopat na gospodarstwo kilkukrotnie przewyszaa redni (rys. 4). W pozostaych klasach ekonomicznych skala wzrostu wpywów bya zbliona do przecitnej. Sytuacja przedstawiaa si podobnie jeeli chodzi o wysoko dopat na 1 ha, ale rónice w dynamice byy 16

18 znacznie mniejsze. Tu równie dynamika wzrostu patnoci przewyszaa redni tylko w najmniejszych i w najwikszych gospodarstwach. Wzrost wysokoci patnoci na gospodarstwo w najwikszych jednostkach wynika tylko czciowo ze wzrostu ich rozmiarów. Stosunkowo du rol odgrywa dobór rodzajów patnoci. W miar upywu czasu rolnicy w duych gospodarstwach, oprócz podejmowania decyzji o zwikszaniu areau kwalifikowalnego do dopat, a wic w istocie, o powikszaniu gospodarstw, tak dostosowywali produkcj, aby portfolio dopat zapewniao im wiksze wpywy przecitnie z 1 ha (rys. 5). W miar upywu czasu, w tej grupie gospodarstw zwiksza si udzia dopat z wyszymi stawkami na 1 ha. Rysunek 4. Wzrost wysokoci dopat na gospodarstwo wg klas ekonomicznych FADN w latach (nominalnie) = BM M RM RD D BD rednio BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, R-D rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 17

19 Rysunek 5. Wzrost wysokoci dopat na 1 ha wg klas ekonomicznych FADN w latach (nominalnie) 2004= BM M RM RD D BD rednio BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, R-D rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. W latach blisko trzy czwarte dopat trafiao do maych 4 gospodarstw, ale w ujciu dynamicznym ich udzia si zmniejszy o blisko 9 pkt. proc. na rzecz wikszych gospodarstw. Mae gospodarstwa stanowiy a blisko 90% ogóu badanych gospodarstw. Warto zauway, e zauwaalnie (o 9-10 pkt. proc.) zwikszyy si tylko udziay najwikszych i najmniejszych jednostek, a udziay pozostaych zmalay. Najwikszy by spadek udziau gospodarstw ma- ych i rednio-maych (rys. 6). 4 lasy FADN: bardzo mae, mae i rednio-mae. 18

20 Rysunek 6. Dystrybucja dopat do dziaalnoci operacyjnej wg klas ekonomicznych FADN 100% 80% 60% 40% 20% 0% 4,4 6,0 10,5 11,0 10,2 12,2 14,0 4,9 4,6 6,0 5,8 17,5 6,2 15,8 15,4 14,9 16,1 16,3 28,8 26,6 26,0 19,8 21,1 20,3 25,1 31,7 27,0 28,1 23,8 22,8 11,7 15,3 14,9 24,0 21,0 20, BD(+9,7)* D+(0,2) RD(1,2) RM(8,5) M(8,9) BM(+8,8) * wzrost/spadek udziau w pkt. proc. BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, R-D rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Analiza dystrybucji patnoci wg rozmiarów gospodarstw moe dostarczy cennych informacji, które mog by pomocne w odpowiedzi na pytanie: jakie rolnictwo jest lub byo wspierane?. Znaczna cz transferów trafiaa (i de facto trafia) do maych gospodarstw, w duej czci niezwizanych z rynkiem. Produkuj one gównie na wasne potrzeby, a ewentualne nadwyki sprzedaj. Gospodarstwa te s sabe ekonomicznie, niezdolne do odtwarzania swego majtku trwaego, funkcjonuj dziki jego dekapitalizacji. Inaczej ujmujc, w duszej perspektywie czasowej nie s to jednostki rozwojowe. Liczebno takich gospodarstw, pomimo znacznego spadku, nadal jest bardzo dua. Mona powiedzie, e to one s rdzeniem polskich obszarów wiejskich. Z drugiej strony mamy do czynienia z relatywnie niewielk liczb gospodarstw silnych ekonomicznie, s to jednostki z reguy due, produkujce z uyciem nowoczesnych technologii, konkurencyjnych wzgldem rolnictwa w Europie Zachodniej. Te z kolei stanowi trzon polskiego rolnictwa rynkowego. W dugiej perspektywie to ta grupa gospodarstw bdzie decydowaa o rozmiarach produkcji ywnoci w Polsce. Dlatego analizujc wpyw WPR na polskie rolnictwo, naleaoby si zastanowi, po pierwsze nad strategicznymi, dugoterminowymi celami stawianymi przed sektorem rolnym, a dopiero w dalszej kolejnoci kogo wspiera i w jaki sposób. Zasadne byoby rozgraniczenie wsparcia rolnictwa rynkowego od 19

21 wsparcia obszarów wiejskich, co czciowo si odbywa. Pozostaje tylko trudna kwestia finasowania. Coraz trudniej bowiem jest uzasadnia wspieranie rolnictwa jako caoci, a dochodzi jeszcze uzasadnienie wspierania dziedzin majcych mao wspólnego z rolnictwem z budetu rolnego. Oprócz tego pozostaj jeszcze kwestie efektywnoci wsparcia, zarówno w perspektywie krótko-, jak i dugoterminowej. W obu tych kategoriach przegrywa rolnictwo drobnotowarowe. Inn spraw jest to, e stosunkowo niewielka garstka duych producentów odbiera niewspómiernie due wsparcie w stosunku do mniejszych producentów rolnych. Problem ten ma o wiele wiksze znaczenie w krajach UE-15, ale w Polsce te zaznacza si do wyranie. Rozwizaniem tego problemu, przynajmniej czciowym, wydaje si by modulacja Dopaty wedug typów produkcyjnych Pomimo tego, e gros wsparcia skierowanego do gospodarstw rolnych nie wynika z rodzaju prowadzonej produkcji, to w podziale na typy produkcyjne FADN wystpuj do due rónice w wysokoci wiadcze, zarówno na gospodarstwo, jak i na 1 ha. Tym niemniej, ich zrónicowanie jest nieporównywalnie mniejsze ni w klasyfikacji wg klas ekonomicznych. W latach , sporód typów produkcyjnych FADN najwiksze patnoci na gospodarstwo otrzymyway jednostki o specjalizacji uprawy polowe, czyli produkcja rolinna (rednio ponad 16 tys. z rocznie) i zwierzta trawoerne (14 tys. z). Najnisze wiadczenia na gospodarstwo otrzymywali beneficjenci specjalizujcy si w uprawach ogrodniczych i uprawach trwaych sadowniczych (rednio 3-5 tys. z). Patnoci w pozostaych typach gospodarstw, w tym o mieszanym profilu produkcji, ksztatoway si w granicach tys. z. Najwysze wpywy w gospodarstwach rolinnych oraz specjalizujcych si w produkcji zwierzt trawoernych wynikaj z rozmiarów tych gospodarstw. Produkcja, zarówno w tych pierwszych, jak i w drugich, opiera si odpowiednio na areale gruntów ornych i uytków zielonych. Dodatkowo w tej drugiej grupie gospodarstw stosuje si oddzielone patnoci do krów i owiec. Najwysza warto patnoci na 1 ha przypada w gospodarstwach ogrodniczych i gospodarstwach utrzymujcych zwierzta trawoerne, co w pierwszej grupie wie si z wikszym ni innych grupach udziaem patnoci o wyszych stawkach na 1 ha ni JPO i UPO, a w drugiej z oddzielonymi patnociami zwierzcymi. Nisze wartoci wiadcze na 1 ha wystpuj w tych grupach gospodarstw, gdzie w strukturze dominuj z rónych przyczyn dopaty JPO i UPO (rys. 7). 20

22 Rysunek 7. rednia roczna wielko patnoci na gospodarstwo i na 1 ha UR w latach wg typów produkcyjnych FADN z/ha ,3 2,7 5, ,2 14,4 11,5 11,5 12,3 AB C E F G H I rednio tys.znagospodarstwo rednionagospodarstwo redniona1ha AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. W ujciu dynamicznym w caym analizowanym okresie poniej redniego poziomu patnoci na gospodarstwo ksztatoway si w gospodarstwach ogrodniczych, mieszanych i sadowniczych. W dwóch pierwszych typach rónica zmalaa, a w trzecim si powikszya. W 2009 r. patnoci w gospodarstwach ogrodniczych i sadowniczych stanowiy odpowiednio 18 i 43% rednich dla gospodarstw FADN, wobec odpowiednio 11 i 55% w 2004 r. Natomiast w gospodarstwach bez wyranego profilu produkcji poziom patnoci by w 2009 r. o 8% niszy od przecitnego dla gospodarstw FADN (tab. 3, 4). Z wyjtkiem pierwszych lat po akcesji do UE, poniej redniej ksztatoway si te dopaty w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji mleka, oraz zwierzt ziarnoernych. Zdecydowanie powyej redniej byy wiadczenia w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji rolinnej i produkcji zwierzt trawoernych. W latach rónica w przypadku tych pierwszych wydatnie zmalaa, natomiast w przypadku drugiej grupy powikszya si. 21

23 Tabela 3. Porównanie wielkoci dopat na gospodarstwo do redniej w próbie FADN wg typów produkcyjnych AB 163,0 132,4 129,7 130,4 127,2 137,7 C 11,2 32,7 27,0 22,4 17,5 18,4 E 55,0 47,8 48,1 42,6 32,7 43,3 F 105,9 89,2 95,5 95,9 89,0 84,5 G 99,7 117,2 120,8 115,7 117,9 116,4 H 85,0 101,8 104,3 90,5 89,9 87,7 I 85,5 93,9 93,9 93,8 96,3 92,2 rednio 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Tabela 4. Porównanie wielkoci dopat na 1 ha UR do redniej w próbie FADN wg typów produkcyjnych AB 118,1 94,2 91,7 95,3 97,4 103,6 C 56,7 168,5 131,1 99,7 77,3 79,4 E 115,9 102,9 106,2 89,6 75,1 88,7 F 120,9 100,4 108,2 96,1 94,3 86,8 G 90,7 108,4 111,4 100,1 96,9 95,9 H 90,3 107,6 98,0 90,7 99,2 96,6 I 90,3 100,1 102,4 105,4 103,8 100,7 rednio 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. W latach najbardziej wzrosa warto wiadcze na gospodarstwo w jednostkach specjalizujcych si w produkcji ogrodniczej (ponad 11-krotnie) i produkcji zwierzt trawoernych (ponad 8-krotnie). Wyszy ni przecitny by take wzrost patnoci w gospodarstwach bez specjalizacji i gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji zwierzt ziarnoernych (rys. 8). Gospodarstwa ogrodnicze, korzystajce z dopat w najmniejszym stopniu, byy szczególnie zainteresowane powikszeniem wpywów z tego tytuu i dlatego dostosoway bardziej ni inne typy produkcyjne swoje dziaania w tym kierunku. Wikszy ni przecitny wzrost gospodarstw zwierzcych wynika te w duej mierze ze zmian w systemie patnoci. Z kolei due gospodarstwa, gównie rolinne, i tak czerpice wicej ni inne z efektu skali, miay czsto ograniczone moliwoci pozyskania dodatkowych wpywów w ramach wsparcia bezporedniego. 22

24 Rysunek 8. Wzrost wysokoci dopat na gospodarstwo wg typów produkcyjnych FADN w latach (nominalnie) 2004= AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Dynamika wzrostu stawek dopat na 1 ha przedstawia si w jego wikszo- ci podobnie jak dynamika wzrostu patnoci na gospodarstwo, dlatego przyczyn wzrostu, oprócz oczywicie przyczyn wynikajcych z uzgodnie w ramach negocjacji akcesyjnych, naley upatrywa w zmianach systemu patnoci oraz zmianach w doborze dziaalnoci produkcyjnych (rys. 9). Analiz zmian wysokoci patnoci w podziale na typy produkcyjne utrudniaj zmiany dokonywane w zasadach przyznawania patnoci, polegajce gównie na wprowadzeniu tzw. patnoci paszowych i zwierzcych. Patnoci paszowe przysuguj do trwaych uytków zielonych, na których prowadzona jest uprawa rolin przeznaczonych na pasz, pod warunkiem posiadania przez beneficjenta przeuwaczy (krowy, owce, kozy) lub koni. Zmiany te w najwikszym stopniu dotkny grup gospodarstw specjalizujcych si w produkcji ro- linnej, gospodarstw sadowniczych i ogrodniczych, a take posiadajcych zwierzta ziarnoerne. Patnoci zwierzce wspieraj utrzymanie byda i owiec w okrelonych regionach Polski. Oprócz tego wprowadzono równie inne formy patnoci: patnoci do owoców mikkich i pomidorów, czy patnoci do rolin strczkowych lub motylkowych. W tym ujciu równie wida wpyw WPR na decyzje produkcyjne. Rolnicy zmieniali dobór dziaalnoci w kierunku takiego ich portfolio, które umoliwioby w danych warunkach (bez wikszych zmian profilu produkcji, czy te specjalizacji) zwikszenie wpywów pochodzcych z patnoci w ramach WPR AB C E F G H I rednio 23

25 Rysunek 9. Wzrost wysokoci dopat na 1 ha wg typów produkcyjnych FADN w latach (nominalnie) = AB C E F G H I rednio AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Blisko 80% dopat trafia do dwóch typów produkcyjnych gospodarstw: mieszanych (okoo 45%) oraz specjalizujcych si w uprawach polowych (okoo 30%). Wynika to z jednej strony z liczebnoci gospodarstw mieszanych, a z drugiej z areau gospodarstw specjalizujcych si w uprawach polowych. Udzia pozostaych typów produkcyjnych jest znacznie mniejszy (rys. 10). Zatem ze wsparcia unijnego w obecnej formie korzystaj gównie dwa najpowszechniej wystpujce typy gospodarstw. Taka sytuacja budzi pewne wtpliwo- ci. Dua cz gospodarstw mieszanych to gospodarstwa mae, które w dugiej perspektywie czasowej nie maj moliwoci rozwoju. Jednoczenie trafia do nich blisko poowa wsparcia kierowanego do sektora rolnego. To z kolei rodzi pytania o wykorzystanie i efektywno tych rodków. Stosunkowo mae sumy wsparcia nie powoduj ani duej poprawy sytuacji ekonomicznej, ani te nie przyczyniaj si do zauwaalnej poprawy warunków materialnych rodzin rolniczych. Naleaoby zatem poszuka innych rozwiza w zakresie wsparcia dzia- alnoci tego typu gospodarstw i pój dalej w kierunku finansowego wsparcia gospodarstw drobnotowarowych z jednoczesnym zaostrzeniem czy zmian kryteriów, aby wyuska te jednostki, które rzeczywicie by z tej pomocy skorzystay. Kryteriami w tym wzgldzie mogyby by takie cechy, jak regularno sprzeday na rynek, udzia dochodu z rolnictwa, wiek osoby zarzdzajcej (wa- ciciela), moliwoci rozwojowe itp. 24

26 Rysunek 10. Dystrybucja dopat do dziaalnoci operacyjnej wg typów produkcyjnych FADN 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 44,7 53,5 54,9 47,1 47,0 45,9 6,8 5,9 5,9 5,7 6,1 8,1 8,3 7,5 5,8 7,4 7,2 7,0 7,1 4,8 4,5 4,3 5,1 5,5 34,1 27,7 27,2 30,8 30,3 32, I H G F E C AB AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN Dopaty wedug regionów FADN W latach relatywnie due byy rónice redniej wysokoci wiadcze na gospodarstwo w poszczególnych regionach FADN 5. Pod tym wzgldem w kraju zaznaczaa si wyrana linia podziau odzwierciedlajca struktur agrarn gospodarstw. Najwysze wiadczenia na gospodarstwo rocznie otrzymywali beneficjenci na pónocy i zachodzie kraju (regiony Pomorze i Mazury oraz Wielkopolska i lsk), natomiast w centrum i na wschodzie kraju (regiony Mazowsze i Podlasie oraz Maopolska i Pogórze) najnisze. Rozpito pomidzy wysokoci wiadcze w regionie Pomorze i Mazury (22,8 tys. z/gospodarstwo), a regionem Maopolska i Pogórze (7,9 tys. z/gospodarstwo) bya blisko trzykrotna. Wysoko wiadcze na gospodarstwo bya odwrotnie skorelowana z wysokoci wiadcze w przeliczeniu na 1 ha (rys. 11). Najwysze byy stawki w regionie Maopolska i Pogórze, gdzie beneficjenci rednio do 1 ha otrzymy- 5 Pomorze i Mazury warmisko-mazurskie, pomorskie, zachodnio-pomorskie, lubuskie; Wielkopolska i lsk kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, dolnolskie, opolskie; Mazowsze i Podlasie ódzkie, mazowieckie, polskie, lubelskie; Maopolska i Pogórze lskie, maopolskie, witokrzyskie, podkarpackie. 25

27 wali 747 z, tj. o blisko 100 z/ha wicej ni w regionie Pomorze i Mazury, gdzie stawki byy najnisze. Rónice w wysokoci stawek na 1 ha wynikaj z tego, e udzia patnoci innych ni JPO i UPO na wschodzie i poudniu kraju jest znacznie wikszy. Beneficjenci na tych obszarach czciej otrzymuj dopaty ONW, czy patnoci rodowiskowe. Zatem rónice te wi si bardziej z charakterystyk ekonomiczn, przyrodnicz i spoeczn danego regionu. Z tego powodu skala wpywu patnoci na rolnictwo w poszczególnych regionach jest inna, a zmiany zachodz w rónych kierunkach. W regionach, gdzie jest wyszy poziom rolnictwa i bardziej korzystna struktura agrarna, nastpuj wiksze zmiany w rolnictwie. W regionach, gdzie dominuje rolnictwo rynkowe, rednie wsparcia do gospodarstw s wiksze ni w regionach sabiej pod tym wzgldem rozwinitych. Silniejsze ekonomicznie gospodarstwa maj wiksze pole manewru, jeeli chodzi o zmiany produkcyjne, czy wdraanie nowych technologii, itp. Rozwizania proponowane na kolejny okres programowania powinny by bardziej dopasowane równie do poszczególnych regionów. Innymi sowy, powinny w wikszym ni dotychczas stopniu, uwzgldnia rónice pomidzy regionami i ich cechy charakterystyczne. Wsparcie powinno uwzgldnia charakter rolnictwa w danym regionie. Naleaoby rozway, czy wspieranie gospodarstw rozwojowych powinno si odbywa na takich samych zasadach, jak gospodarstw sabszych ekonomicznie socjalnych. Oprócz tego naleaoby bra pod uwag charakterystyki poszczególnych regionów, szczególnie infrastruktur, ogólny poziom rozwoju gospodarczego, udzia obszarów cennych z przyrodniczego punktu widzenia, itp. Rysunek 11. rednia roczna wielko patnoci na gospodarstwo i na 1 ha UR w latach wg regionów FADN z/ha ,9 10,1 15,3 22,8 POM-MAZ WLKP-L MAZ-POD MLP-POG 12,3 rednio tys. z na gospodarstwo rednio na gospodarstwo rednio na 1 ha POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 26

28 Analizujc zmiany relatywnej wysokoci wiadcze w poszczególnych regionach FADN i w ujciu dynamicznym mona stwierdzi, e pogbia si rozwarstwienie pomidzy regionami, gdzie dopaty s nisze od redniej krajowej, a regionami plasujcymi si pod tym wzgldem powyej, szczególnie Pomorzem i Mazurami. Zmiany w czasie relatywnej wartoci wiadcze w przeliczeniu na 1 ha ksztatoway si podobnie, ale nie byy a tak due jak zmiany wiadcze na gospodarstwo (tab. 5, 6). Tabela 6. Porównanie wielkoci dopat na 1 ha UR do redniej w próbie FADN wg regionów POMMZ 58,3 96,0 93,8 90,3 93,0 95,0 WLKPL 126,3 97,5 92,8 92,1 96,3 100,8 MAZPOD 91,4 106,9 106,1 108,1 104,9 100,9 MLPPOG 131,7 90,7 112,6 115,0 107,1 103,7 rednio 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Tabela 5. Porównanie wielkoci dopat na gospodarstwo do redniej w próbie FADN wg regionów POMMZ 112,7 192,6 202,3 186,2 179,5 184,8 WLKPL 156,5 121,6 114,9 117,9 125,6 132,3 MAZPOD 73,9 84,5 81,6 84,6 83,2 79,5 MLPPOG 83,1 56,7 68,7 66,3 63,2 60,8 rednio 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. W latach najsilniejszy by wzrost dopat na gospodarstwo w regionie Pomorze i Mazury. Jego dynamika wyranie odbiegaa w gór od dynamiki wzrostu w pozostaych regionach i od redniej. Jednoczenie dynamika ta bya okoo dwukrotnie wiksza ni w regionach, w których zanotowano najmniejszy wzrost (Wielkopolska i lsk oraz Maopolska i Pogórze). Niemal identycznie ksztatowaa si dynamika wzrostu wiadcze na 1 ha UR (rys. 12,13). 27

29 Rysunek 12. Wzrost wysokoci dopat na gospodarstwo wg regionów FADN w latach (nominalnie) = POMMAZ WLKPL MAZPOD MLPPOG rednio POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Rysunek 13. Wzrost wysokoci dopat na 1 ha wg regionów FADN w latach (nominalnie) = POMMAZ WLKPL MAZPOD MLPPOG rednio POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. W ujciu regionalnym take zaznaczaj si wyrane dysproporcje w dystrybucji patnoci pomidzy poszczególnymi regionami FADN. Okoo 70% wsparcia trafia do regionów Mazowsze i Podlasie (ok. 40%) oraz Wielkopolska i lsk (ok. 30%), a pozostaa cz w wikszoci do regionu Pomorze i Mazury 28

30 (ok. 20%). Z tego wynika, e Maopolska i Pogórze z 10% udziaem jest regionem wyranie odstajcym pod tym wzgldem. Powysze rónice wynikaj z liczebnoci gospodarstw i rozmiarów gospodarstw, których blisko poowa znajduje si w regionie Mazowsze i Podlasie, jedna czwarta w regionie Wielkopolska i lsk, niespena jedna czwarta w regionie Maopolska i Pogórze, a oko- o 10% na Pomorzu i Mazurach (rys. 14). Rysunek 14. Dystrybucja dopat do dziaalnoci operacyjnej wg regionów FADN 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 14,2 9,7 11,7 11,4 10,9 10,5 35,4 40,4 39,0 40,6 40,0 38,2 39,0 30,3 28,6 28,9 30,8 32,5 11,5 19,6 20,6 19,0 18,3 18, MLPPOG MAZPODL WLKPL POMMAZ POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN Dochody gospodarstw rolnych wedug danych FADN Wprowadzenie Akcesja Polski do Unii Europejskiej znaczco zmienia warunki gospodarowania w polskim sektorze rolnym. Przemiany gospodarcze, jakie zaszy w pierwszych latach integracji, przyczyniy si do poprawy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych, w tym do istotnego wzrostu dochodów producentów rolnych. Dochód rolniczy jest jedn z podstawowych kategorii ekonomicznych, wyraajc zasadniczy cel prowadzenia dziaalnoci produkcyjnej przez gospodarstwo rolne 6. Stanowi on finansowy wynik prowadzenia tej dziaalnoci 6 J.St. Zegar, Przesanki i uwarunkowania polityki ksztatowania dochodów w rolnictwie, IERiG-PIB, Warszawa 2001, s

31 uzyskany poprzez pomniejszenie wypracowanego przychodu o poniesione koszty lub wydatki. Samo pojcie dochodu jest terminem zoonym, zarówno w zakresie interpretacji, jak i metodologii. Zasadniczo wskaniki dochodowoci mona podzieli na dwie grupy: pierwsza dotyczy dziaalnoci rolniczej, za druga odnosi si do osób skupionych w gospodarstwach domowych zwizanych z rolnictwem (tzw. dochód rozporzdzalny). Dochody osigane w rolnictwie mona rozpatrywa zarówno w ujciu makroekonomicznym, tj. na poziomie caego sektora rolnego, jak i mikroekonomicznym, tj. na poziomie gospodarstw rolnych 7. Specyfika dochodu rolniczego wynika z m.in. z faktu, e rolnik jest zarówno producentem (wacicielem warsztatu wytwórczego), jak i konsumentem (czonkiem gospodarstwa domowego). Podstaw zarobku producenta rolnego stanowi dochód rolniczy, tj. ta cze uzyskanych przychodów, która pozostaje na zaspokojenie potrzeb osobistych rolnika oraz jego rodziny, a take na reprodukcj rozszerzon gospodarstwa. Dochód producenta rolnego, oprócz dochodu rolniczego (biecego) zawiera take inne elementy, takie jak m.in.: przyrost wartoci ziemi i innych skadowych majtku wywoanych zmianami cen 8. Od wysokoci uzyskanego przez rolnika dochodu uzaleniony jest odpowiedni standard ycia rodziny rolniczej, jak równie moliwoci rozwojowe gospodarstwa, w tym prowadzenie dziaalnoci inwestycyjnej, stanowicej gówny czynnik wzrostu dochodu rolniczego 9. Wysoko dochodu rolniczego, w przeciwiestwie do dochodów pracowników najemnych jest silnie zrónicowana pomidzy gospodarstwami rolnymi. Zjawisko to wynika nie tylko z rónic w zasobach kapitau ludzkiego oraz materialnego potencjau wytwórczego gospodarstwa, ale take z efektywnoci gospodarowania oraz warunków przyrodniczych 10. Poziom dochodów uzyskiwanych przez producentów rolnych uzaleniony jest przede wszystkim od wolumenu oraz wartoci wytwarzanych produktów, poziomu nakadów ponoszonych na produkcj, a take od relacji midzy cenami produktów rolnych a cenami rodków produkcji (tzw. noyc cen ). Wysoko dochodów zwizana jest take z poziomem pozarynkowego wsparcia finanso- 7 J. St. Zegar, Kwestia dochodów ludnoci chopskiej, Zagadnienie Ekonomiki Rolnej, IERiG-PIB, Warszawa 2001, nr 4, s K. Babuchowska, R. Marks-Bielska, Dochód w rolnictwie i jego uwarunkowania, [w:] Gospodarstwa rolne Polski Wschodniej i skonno ich wacicieli do inwestowania z wykorzystaniem instrumentów wspólnej polityki rolnej, PTE Odzia w Toruniu, Toru 2012, s W. Musia, J. Mikoajczyk, Inwestycje produkcyjne jako czynnik wzrostu dochodu rolniczego [w:] Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004, s J. St. Zegar, Przesanki i uwarunkowania..., op.cit., s

32 wego wynikajcego z mechanizmów WPR, a w szczególnoci z moliwoci uzyskania patnoci bezporednich. Ponadto w przypadku dochodów osobistych rodzin rolniczych naley wzi pod uwag dochody spoza gospodarstwa, w tym pochodzce z pracy najemnej, czy te wiadcze z ubezpiecze spoecznych. W duszym okresie czasu o sytuacji dochodowej rolników decyduje potencja produkcyjny gospodarstwa oraz efektywne zarzdzanie posiadanymi zasobami. Zrónicowanie w poziomie dochodów uzyskiwanych przez producentów rolnych ma kluczowe znaczenie dla moliwoci rozwoju gospodarstwa oraz wzrostu produkcji. Wysoko tych dochodów determinuje indywidualne krzywe popytu na czynniki produkcji oraz poday, obrazujce ofert rynkow produktów wytwarzanych przez rolników 11. Gospodarstwa rolne jako uczestnicy rynku charakteryzuj si rón skal efektywnoci prowadzonej dziaalnoci. Stanowi ona gówne ródo przewagi konkurencyjnej, zapewniajcej gospodarstwu wyszy udzia w podziale dochodu wytworzonego w sektorze rolnym, lepsze warunki rozwoju, a take uatwiajcej funkcjonowanie oraz utrzymanie si na rynku. Zrónicowanie to jest podstawowym czynnikiem przemian strukturalnych w rolnictwie 12. Celem niniejszego rozdziau byo przedstawienie zmian w poziomie dochodów producentów rolnych, jakie zaszy w Polsce w pierwszych latach akcesji oraz okrelenie wpywu pozarynkowego wsparcia w ramach WPR na sytuacj dochodow gospodarstw rolnych. Do bada wykorzystano, podobnie jak we wczeniejszych rozdziaach, system Sieci Danych Rachunkowoci Rolnej (Farm Accountancy Data Network FADN). System ten funkcjonuje we wszystkich krajach czonkowskich i zosta stworzony w celu monitorowania wyników produkcyjno-ekonomicznych gospodarstw towarowych. Obejmuje on gospodarstwa, w których standardowa nadwyka bezporednia przewysza okrelony minimalny poziom 13. Zakres zbieranych w systemie danych umoliwia grupowanie gospodarstw wedug wielkoci ekonomicznej, kierunku produkcji, a take w podziale na regiony. W metodologii FADN dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego jest nadwyk ekonomiczn uzyskan w wyniku prowadzenia przez gospodarstwo dziaalnoci operacyjnej. Stanowi on wynagrodzenie rolnika za zaangaowane w procesie wytwórczym wasne czynniki produkcji, tj. prac, ziemi i kapita. 11 D. Niezgoda, Zrónicowanie dochodu w gospodarstwach rolnych oraz jego przyczyny, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, IERiG-PIB, Warszawa 2009, nr 1, s Ibidem, s Z. Floriaczyk, Wpyw instrumentów wspólnej polityki rolnej a poziom dochodów rolników w Polsce, Studia i Monografie, IERiG-PIB, Warszawa 2006, s

33 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego Integracja Polski z Uni Europejsk przyczynia si do zauwaalnego wzrostu dochodów rodzinnych gospodarstw rolnych. W latach dochód przypadajcy na jedno gospodarstwo wyniós przecitnie 26 tys. z, tym samym by o blisko 10% wyszy od notowanego w pierwszych latach akcesji. Wzrost dochodów wynika przede wszystkim z objcie polskiego rolnictwa instrumentami WPR i, co si z tym wie, zwikszonym poziomem wsparcia dla sektora rolnego. Sporód wszystkich form wsparcia zewntrznego gównym czynnikiem determinujcym wzrost dochodów (rys. 15) gospodarstw rolnych w pierwszych latach integracji bya moliwo pozyskania przez rolników dopat do dziaalno- ci operacyjnej. W latach tempo wzrostu subsydiów wynioso ponad 426%. Mierniki odnoszce si do produkcji i ponoszonych kosztów miay relatywnie sabszy wpyw na sytuacj dochodow gospodarstw. Warto przychodów zwikszya si w tym czasie nieco szybciej ni koszty wytarzania, co byo zwizane z postpem technologicznym, wzrostem efektywnoci, substytucj droszych rodków produkcji taszymi, a take popraw struktury agrarnej gospodarstw 14. Do wzrostu dochodów przyczynio si take korzystne uksztatowanie si wskanika noyc cen, jak równie korzystny kurs wymiany euro, warunkujcy faktyczn wysoko przyznanych dopat. Rysunek 15. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego (w z) ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FADN. 14 W. Józwiak, Z. Mirkowska, Polskie gospodarstwa rolne w pierwszych latach czonkostwa, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, IERiG-PIB, Warszawa 2008, nr 2, s

34 Obserwowany w pierwszych latach integracji stay wzrostowy trend dochodów producentów rolnych, zosta zahamowany po 2007 roku. W latach przecitny dochód z gospodarstwa rolnego obniy si rednio o ok. 12% rocznie. By to efekt widocznego pogorszenia koniunktury rynkowej, przejawiajcy si spowolnieniem, zarówno w produkcji, jak i obrotach handlowych, wywoany m.in. znacznym wzrostem kosztów wytwarzania. Analogiczn tendencj zmian notowano w wysokoci dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na osob penozatrudnion (rys. 16). W latach jego rednia warto wyniosa 17,2 tys. z, wobec 15,3 tys. z w pierwszych latach akcesji. Przy tym naley podkreli, e we wszystkich analizowanych latach redni poziom dochodu uzyskiwany przez jedno gospodarstwo by zdecydowanie niszy od przecitnego miesicznego wynagrodzenia netto w gospodarce narodowej (rednio o 1/4). Rysunek 16. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na 1 ha UR (w z) ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FADN. W caym analizowanym okresie wielko redniej powierzchni uytków rolnych badanych gospodarstw nie ulega wikszym zmianom i wyniosa ok. 17,5 ha. Znaczne zrónicowanie w areale uytków rolnych widoczne byo dopiero w obrbie poszczególnych grup gospodarstw. Wzrosa natomiast warto przecitnego dochodu z gospodarstwa w relacji do jednostki powierzchni uytków rolnych. W pierwszych latach akcesji wyniosa ona rednio 1,3 tys. z, natomiast w latach zwikszya si do 1,5 tys. z redniorocznie. 33

35 Jak ju wczeniej wspomniano, poziom dochodów uzyskiwanych przez rolników by silnie uzaleniony od wysokoci pozarynkowego wsparcia udzielanego w formie dopat do dziaalnoci operacyjnej. W odniesieniu do badanych gospodarstw, na wsparcie to, oprócz patnoci bezporednich, skaday si take rodki z unijnych funduszy strukturalnych, w tym dopaty rolnorodowiskowe, patnoci ONW oraz inne dopaty zwizane z rozwojem obszarów wiejskich. W wyniku dynamicznego wzrostu poziomu dotacji udzielanych rolnikom w ramach WPR systematycznie rosa take ich dochodotwórcza rola w sektorze rolnym. W pierwszym roku akcesji dopaty do dziaalnoci operacyjnej stanowi- y 13% dochodów rolników, podczas gdy w latach udzia ten uksztatowa si na poziomie 52%, a w 2009 roku przekroczy 80% (rys. 17). Rysunek 17. Wskanik relacji dopat do dziaalnoci operacyjnej do dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (w %) ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN Dochody gospodarstw rolnych wedug klas wielkoci ekonomicznej FADN Poziom uzyskiwanego przez rolników dochodu jest silnie zwizany z wielkoci ekonomiczn prowadzonego przez nich gospodarstwa. Przeprowadzone badania wykazay, e wraz ze wzrostem wielkoci ekonomicznej zwikszaa si warto dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego. Zaleno ta wynika przede wszystkim z waciwoci samego systemu dopat bezporednich (wypacanych do powierzchni gruntów rolnych) oraz z rónic w potencjale produkcyjnym zachodzcych midzy poszczególnymi klasami gospodarstw (m.in. 34

36 w zasobach ziemi, infrastruktury itp.) 15. Zaobserwowane zjawisko dotyczyo wartoci dochodu zarówno w przeliczeniu na 1 gospodarstwo, jak i w odniesieniu do 1 ha i 1 penozatrudnionego. W latach przecitny dochód w gospodarstwach bardzo duych wyniós rednio ponad 400 tys. z, podczas gdy w gospodarstwach bardzo ma- ych i maych jego przecitny poziom nie przekroczy 16 tys. z. Gospodarstwa rolne poniej 8 ESU, stanowice 2/3 ogóu gospodarstw, charakteryzoway si relatywnie niskim poziomem partycypacji w wytworzonym dochodzie sektora rolnego, wynosi on przecitnie 32%. W przypadku gospodarstw najwikszych, powyej 40 ESU warto tego wskanika bya o poow nisza (16%), przy czym ich udzia w ogólnej liczbie podmiotów wynosi niespena 2%. Mona zatem stwierdzi, e gospodarstwa te, w relacji do gospodarstw najmniejszych, maj znacznie wiksze moliwoci rozwoju oraz szanse za uzyskanie trwaych przewag konkurencyjnych. Dochody znacznie poniej redniej z pola obserwacji FADN uzyskiway gospodarstwa bardzo mae i mae, gdzie w caym omawianym okresie, byy one nisze przecitnie o 62% i 32%. W gospodarstwach duych poziom dochodów by rednio ponad 6-krotnie wyszy od przecitnego, za w gospodarstwach bardzo duych blisko 16-krotnie wyszy. W latach , w porównaniu z pierwszymi latami akcesji, popraw wskanika relacji przecitnego dochodu z gospodarstwa do redniej z pola obserwacji FADN odnotowano w gospodarstwach o najniszej wielkoci ekonomicznej (wzrost o pkt. proc.), natomiast w gospodarstwach o wielkoci ekonomicznej powyej 8 ESU jego warto ulega zmniejszeniu. Zjawisko to byo szczególnie widoczne w gospodarstwach bardzo duych, gdzie wskanik ten obniy si o ponad 600 pkt. proc., podczas gdy w gospodarstwach rednio-maych i rednio-duych jego warto zmniejszya si zaledwie o 2-4 pkt. proc. (tab. 7). Analiza danych wykazaa, e w latach , w porównaniu z okresem bezporednio po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej, jedynie w grupie gospodarstw bardzo duych (powyej 100 ESU) nastpio zmniejszenie (o blisko 28%) wartoci dochodu przypadajcego na 1 gospodarstwo rolne (rys. 18). Trudno jest wskaza jednoznaczn przyczyn spadku tempa wzrostu dochodu w tej klasie gospodarstw. W oparciu o dane FADN mona stwierdzi, e zjawisko to byo spowodowane przede wszystkim wysokimi kosztami ponoszonymi przez rolników. Dynamika ich wzrostu bya blisko dwukrotnie wysza 15 W. Czubak, A. Sadowski, W. Poczta, Wpyw reformy systemu dopat bezporednich na dochody polskich gospodarstw rolnych z pola obserwacji FADN [w:] Dopaty bezporednie i dotacje budetowe a finansowanie oraz funkcjonowanie gospodarstw i przedsibiorstw rolniczych, seria Program Wieloletni , Raport nr 20, IERiG-PIB, Warszawa 2011, s

37 ni przyrost produkcji, std te pomimo wysokiego wsparcia zewntrznego, gospodarstwa te poniosy straty. Dodatkowo cze gospodarstw najwikszych, dysponujcych znaczn powierzchni UR, musiaa podporzdkowa si zasadzie modulacji, w wyniku której producenci rolni zostali pozbawieni czci, a niekiedy i caoci finansowego wsparcia 16. Tabela 7. Relacja dochodów gospodarstw z poszczególnych klas wielkoci ekonomicznej do redniej z pola obserwacji FADN (redni dochód = 100) Wyszczególnienie Bardzomae Mae redniomae redniodue Due Bardzodue ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Rysunek 18. Dynamika zmian dochodów gospodarstw rolnych w podziale na klasy wielkoci ekonomicznej w latach (rednia =100) 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% BM M R-M R-D D BD rednio BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, R-D rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 16 W. Józwiak, Z. Mirkowska, Polskie gospodarstwa rolne, op. cit., str

38 W przypadku pozostaych grup gospodarstw poziom dochodów uleg zwikszeniu. Najwysz dynamik wzrostu dochodu odnotowano w grupie gospodarstw bardzo maych (65%), za wysok w gospodarstwach maych (30%). Te dwie grupy gospodarstw odznaczay si take wysokim tempem wzrostu wartoci produkcji oraz poziomu dopat do dziaalnoci operacyjnej. W gospodarstwach duych poziom dochodów zwikszy si o 17%. Natomiast relatywnie najwolniej poprawiaa si sytuacja ekonomiczna gospodarstw rednio-maych i rednio-duych, gdzie warto dochodu w przeliczeniu na 1 gospodarstwo zwikszya si przecitnie o 8-9%. Analogicznie jak w odniesieniu do dochodu z jednego gospodarstwa najwyszy dochód w przeliczeniu na osob penozatrudnion osigny gospodarstwa powyej 100 ESU, za najniszy w przedziale do 8 ESU. Przecitnie w latach jego warto wyniosa odpowiednio 333 i ok. 9 tys. z na osob. Równoczenie w latach , w relacji do lat wczeniejszych, jedynie w bardzo duych gospodarstwach odnotowano spadek poziom dochodu w przeliczeniu na osob penozatrudnion (o 25% redniorocznie). W szybkim tempie zwikszaa si natomiast warto tej kategorii dochodu w gospodarstwach bardzo maych (o 64% redniorocznie) i maych (31%), podczas gdy w gospodarstwach w przedziale od 16 do 40 ESU dynamika jej wzrostu wyniosa rednio 9%. Naley przy tym podkreli, e w caym omawianym okresie jedynie gospodarstwa z grup powyej 16 ESU (stanowice ok. 10% ogóu gospodarstw) uzyskiway dochody wysze ni przecitne wynagrodzenie w gospodarce narodowej. W grupie gospodarstw najwikszych dochody rolników w przeliczeniu na osob penozatrudnion byy wysze od redniego pensji netto nawet 15-krotnie, podczas gdy w gospodarstwach do 16 ESU byy one od niej przecitnie o poow nisze. W celu bardziej szczegóowej analizy zmian poziomu dochodów midzy podmiotami z poszczególnych klas ekonomicznych dokonano ich przeliczenia na 1 ha uytków rolnych. Objte badaniami gospodarstwa charakteryzoway si znacznym zrónicowaniem areau UR, który wynosi przecitnie od 8-12 ha w gospodarstwach bardzo maych i maych do ponad 500 ha w gospodarstwach bardzo duych. Przy tym dwie pierwsze grupy podmiotów stanowiy cznie ponad 63% caej zbiorowoci, podczas gdy gospodarstwa najwiksze niespena 1%. 37

39 Najwysz warto dochodu liczonego na 1 ha UR uzyskiway gospodarstwa rednio-due oraz due (1,9-2 tys. z), a najnisz gospodarstwa o sile ekonomicznej do 4 ESU (1,1 tys. z). Analiza tempa zmian wartoci dochodu liczonego na 1 ha UR wykazaa, e byo ono ujemne tylko w odniesieniu do gospodarstw bardzo duych. W latach , w relacji do pierwszych lat czonkostwa w UE, dochód w tej grupie gospodarstw zmniejszy si redniorocznie o 37%. Z kolei dodatnia dynamika wzrostu tej kategorii dochodu wystpia w pozostaych grupach podmiotów, w tym najwysza w gospodarstwach najmniejszych (wzrost o 2/3), a wysoka w gospodarstwach maych (24%) i rednio- -maych (ok. 11%). W grupie podmiotów od ESU wzrost poziomu dochodu w przeliczeniu na 1 ha UR nie przekroczy 8% (rys. 19). Rysunek 19. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na 1 ha UR wedug klas wielkoci ekonomicznej (w z) BM M R-M R-D D BD rednio BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, R-D rednio due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. We wszystkich grupach gospodarstw rónicowanych pod wzgldem wielkoci ekonomicznych, dao si zaobserwowa systematyczny wzrost udziau dopat do dziaalnoci operacyjnej w tworzeniu dochodu z gospodarstwa. Proces ten by szczególnie widoczny w odniesieniu do podmiotów najwikszych (powyej 100 ESU), gdzie w latach dopaty przewyszay dochód rednio o 26%. Podczas gdy w pierwszych latach akcesji byy one od niego nisze o 60%. Oznacza to, e w tej klasie gospodarstw dochód by w znacznym stopniu generowany poprzez wsparcie zewntrzne, które równoczenie posuyo 38

40 jako rodek do pokrycia czci kosztów wytwórczych. W najmniejszym stopniu zwikszy si udzia wsparcia w dochodach gospodarstw do 4 ESU (z 72% do niespena 79%). Pomimo to, w relacji do innych gospodarstw wskanik ten w caym badanym okresie by jednym z wyszych (rys. 20). Niska skala i potencja produkcyjny tej grupy gospodarstw sprawia, e nie s one w stanie uzyska wystarczajcych dochodów z samej dzielnoci rynkowej. Dostp do dopat jest konieczny dla prowadzenia gospodarstwa oraz utrzymania rodziny rolnika Rysunek 20. Wskanik relacji dopat do dziaalnoci operacyjnej do dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (wedug klas wielkoci ekonomicznej, w %) 0 MB MB R-M R-D D BD rednio BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, R-D rednio due, D due, BD bardzo due. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FADN. W pozostaych grupach podmiotów skala oraz wzrost znaczenia dopat w ksztatowaniu sytuacji dochodowej zmniejsza si wraz ze wzrostem wielko- ci ekonomicznej gospodarstwa. W latach redni udzia dopat w dochodzie gospodarstw maych, w relacji do lat zwikszy si o 21 pkt. proc. (z 46 do 67%). W gospodarstwach rednio-maych wskanik ten wzrós o 19 pkt. proc. (z 32 do 52%), natomiast w rednio-duych i duych po ok. 17 pkt. proc. (z ok % do 40-43%). Mona zatem wnioskowa, e dla dwóch ostatnich grup gospodarstw wsparcie zewntrzne stanowio jedynie uzupenienie dochodu w stosunku do dziaalnoci produkcyjnej. 39

41 Dochody gospodarstw rolnych wedug typów rolniczych FADN Rozwój gospodarstwa rolnego uzaleniony jest w duym stopniu od zdolnoci rolników do zwikszania wolumenu oraz jakoci prowadzonej produkcji, jak równie od moliwoci zbytu wytwarzanych surowców. Kierunek produkcji danego gospodarstwa powinien wynika z waciwego wykorzystania warunków ekonomicznych oraz przyrodniczych, charakterystycznych dla danego podmiotu, tj. zasobów, jakimi dysponuje. Wybór odpowiedniego typu produkcji, dopasowanego do istniejcych warunków umoliwia systematyczne powikszanie dochodu rolniczego 17. O profilu produkcyjnym decyduj sami rolnicy, biorc pod uwag czynniki zarówno rynkowe jak i finansowe, jak równie ograniczenia wynikajce z braku odpowiednich zasobów, potencjau wytwórczego czy posiadanych kwalifikacji. Ponadto na decyzje te mog mie wpyw instrumenty WPR, w tym dostp do pozarynkowego wsparcia w postaci dopat bezporednich 18. Sporód siedmiu gównych typów rolniczych dominujcym kierunkiem produkcji w charakteryzowanych gospodarstwach bya produkcja mieszana (przewaaa w 52% ogóu podmiotów). Ponad 22% wszystkich gospodarstw specjalizowao si w uprawach polowych (zbó, rolin oleistych), natomiast w najmniejszym stopniu rozpowszechnione byy uprawy ogrodnicze oraz trwae (wystpujce cznie w 6% ogóu podmiotów). Wysoko dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa o danym typie rolniczym bya uwarunkowana, nie tylko poziomem ponoszonych kosztów oraz wartoci produkcji, ale take opacalnoci tej produkcji, jej intensyfikacj oraz stopniem powizania danego podmiotu z rynkiem. Wzrost koncentracji zasobów w gospodarstwach oraz skala zorientowania na rynek determinuje zwikszenie si wartoci dochodu. Im wyszy jest jego poziom, tym wiksze szanse na prowadzenie dziaa inwestycyjnych, popraw efektywnoci i innowacji zarówno procesu produkcji, jak i dystrybucji, umoliwiajcych osignicie trwaej przewagi konkurencyjnej w sektorze. W latach najwyszy przecitny dochód uzyskiwali rolnicy specjalizujcy si w chowie zwierzt ziarnoernych, wynosi on rednio 51,7 tys. z na gospodarstwo. Wysoki poziom dochodów osigay gospodarstwa ogrodnicze (ok. 41 tys. z/gosp.), cechujce si relatywnie du intensywnoci produkcji oraz wysok rynkow konkurencyjnoci wytwarzanych produktów. 17 A. Ginter, Zrónicowanie sytuacji dochodowej w wybranych gospodarstwach rolnych, Roczniki Naukowe SERiA 2011, t. XIII, z. 3, s W. Czubak, W. Poczta, K. Pawlak, Zmiany w wolumenie produkcji i dochodach rolniczych w warunkach akcesji Polski do UE, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, IERiG-PIB, Warszawa 2008, nr 4, s

42 Pomimo tego, podmioty te, z uwagi na ma liczebno, odznaczay si bardzo niskim poziomem partycypacji w wytworzonym dochodzie sektora rolnego, który wynosi jedynie 5%. W gospodarstwach mleczarskich oraz zorientowanych na chów zwierzt w systemie wypasowym warto dochodu bya nieco nisza i wyniosa w przeliczeniu na 1 gospodarstwo ok. 30 tys. z. Natomiast najnisze przychody z dzielnoci operacyjnej osigali rolnicy prowadzcy produkcj mieszan. W tej grupie podmiotów, charakteryzujcych si przewanie ma opacalnoci produkcji (w tym nisk relacja cen w odniesieniu do kosztów jednostkowych, np. zbó) oraz niskim poziomem jej przetworzenia, rednia warto dochodu w przeliczeniu na 1 gospodarstwo ksztatowaa si na poziomie 18 tys. z. Wród wszystkich grup gospodarstw podmioty te z uwagi na znaczna liczebno odznaczay si najwyszym wskanikiem partycypacji w dochodzie sektora rolnego, którego warto wyniosa blisko 40%. W caym analizowanym okresie dochody znacznie poniej redniej z pola obserwacji FADN uzyskiway jedynie gospodarstwa prowadzce produkcj mieszan, gdzie byy one nisze rednio o 1/4. Natomiast w pozostaych grupach warto dochodu bya wysza (rys. 21). Pomidzy latami i popraw wskanika relacji przecitnego dochodu z gospodarstwa do redniej z pola obserwacji FADN odnotowano w odniesieniu do gospodarstw z przewag upraw polowych (wzrost o 17 pkt. proc.), gospodarstw mleczarskich (o 12 pkt. proc.), specjalizujcych si w chowie zwierzt w systemie wypasowym (o 2 pkt. proc.) oraz gospodarstw prowadzcych produkcj mieszan (o 1,5 pkt. proc.). W pozostaych grupach podmiotów wskanik ten uleg pogorszeniu, w tym najbardziej w gospodarstwach ukierunkowanych na uprawy trwae (spadek o 22 pkt. proc.) oraz chów zwierzt ziarnoernych (o 15 pkt. proc.). 41

43 Rysunek 21. Relacja dochodów gospodarstw rolnych o poszczególnych typach produkcji do redniej z pola obserwacji FADN (w %) AB C E F G H I AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FADN. Od pocztku czonkostwa Polski w Unii Europejskiej obserwowany by stay wzrost dochodów w wikszoci grup gospodarstw rolnych. Niemniej jednak, natenie tego zjawiska w obrbie poszczególnych typów rolniczych byo silnie zrónicowane. Zdecydowanie najszybciej wzrastay dochody w gospodarstwach specjalizujcych si w uprawach polowych i w gospodarstwach mleczarskich. W latach rednioroczna dynamika ich wzrostu, w relacji do pierwszych lat akcesji, wynosia odpowiednio 30% i 22%. Gównym czynnikiem sprawczym korzystnej sytuacji dochodowej w tych dwóch grupach podmiotów by znaczny przyrost produkcji determinowany wzrostem popytu oraz cen wytwarzanych surowców. W gospodarstwach mieszanych oraz zorientowanych na chów byda warto dochodów zwikszya si redniorocznie o 7-12%, a w ogrodniczych jedynie o 4%. W podmiotach specjalizujcych si w chowie zwierzt ziarnoernych poziom dochodu nie uleg wikszej zmianie. Istotnie pogorszya si natomiast sytuacja dochodowa rolników prowadzcych uprawy trwae. W tej grupie gospodarstw warto przecitnego dochodu obniya si o ponad 10% (rys. 22). 42

44 Rysunek 22. Dynamika zmian dochodów gospodarstw rolnych w podziale na typy produkcyjne w latach ( =100, w %) AB C E F G H I rednio -15,0-5,0 5,0 15,0 25,0 AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Najwysz warto dochodu w przeliczeniu na osob penozatrudnion, podobnie jak w przypadku dochodu z 1 gospodarstwa, uzyskiwali rolnicy hodujcy zwierzta ziarnoerne oraz uprawiajcy roliny ogrodnicze, za najnisze producenci z gospodarstw mieszanych. W caym analizowanym okresie ich rednie wartoci wynosiy odpowiednio 30 i niespena 12 tys. z na osob. Jednoczenie w latach , w relacji do okresu bezporednio po przystpieniu Polski do UE, jedynie w gospodarstwach z przewag upraw trwaych odnotowano (4% rednioroczny) spadek dochodu w przeliczeniu na osob penozatrudnion. Nie zmienia si warto tej kategorii dochodu w gospodarstwach utrzymujcych zwierzta ziarnoerne. W przypadku pozostaych grup sytuacja dochodowa rolników ulega poprawie. Znaczco poziom dochodów zwikszy si w gospodarstwach ukierunkowanych na uprawy polowe i produkcj mleczarsk, odpowiednio o 32 i 20% redniorocznie. W gospodarstwach z przewag chowu byda warto dochodów w przeliczeniu na osob penozatrudnion wzrosa o 16%, za w gospodarstwach ogrodniczych i o mieszanym profilu produkcji o 8-11%. Odnotowano popraw relacji dochodów gospodarstw rolnych do wynagrodze w gospodarce narodowej. Pomimo to, w wikszoci analizowanych grup dochody producentów rolnych byy w dalszym cigu istotnie nisze. 43

45 W gospodarstwach z przewag produkcji mieszanej, stanowicych ponad poow ogóu badanych podmiotów, przecitny dochód w przeliczeniu na osob penozatrudnion by niszy od redniej pacy netto w gospodarce narodowej o ponad 46%, za w gospodarstwach polowych (22% ogóu gospodarstw) o 15%. Jedynie gospodarstwa specjalizujce si w uprawach ogrodniczych oraz chowie zwierzt ziarnoernych uzyskay dochody wysze od redniej pensji netto odpowiednio o 17 i 58%. Gospodarstwa wyodrbnione ze wzgldu na kierunek produkcji rolnej odznaczay si znacznym zrónicowaniem powierzchni UR. Ich przecitny area waha si od 4-8 ha w gospodarstwach z przewag upraw ogrodniczych oraz trwaych do ha w gospodarstwach z przewag upraw polowych oraz zorientowanych na chów zwierzt w systemie wypasowym (w tym gównie byda misnego). W gospodarstwach zorientowanych na produkcj mieszan, stanowicych ponad poow ogóu zbiorowoci, rednia powierzchnia UR wyniosa 16 ha. Rysunek 23. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na 1 ha UR wedug typów produkcyjnych (w z) AB C E F G H I rednio AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Najwysz przecitn warto dochodu w przeliczeniu na 1 ha UR odnotowano w gospodarstwach ogrodniczych (11 tys. z), a relatywnie wysok w gospodarstwach specjalizujcych si w uprawach trwaych i utrzymujcych zwierzta ziarno- erne (3 tys. z). W pozostaych grupach gospodarstw rednia warto dochodu w przeliczeniu na 1 ha UR wynosia poniej 2 tys. z. Z analizy dynamiki zmian war- 44

46 toci dochodu przeliczonego na 1 ha UR wynika, e bya ona ujemna jedynie w odniesieniu do gospodarstw ogrodniczych i z przewag uprawa trwaych (rys. 23). W latach , w relacji do pierwszych lat akcesji, redni dochód w tych dwóch grupach podmiotów zmniejszy si redniorocznie o 8-10%. Bardzo wysoki (blisko 40%) wzrost poziomu dochodu na 1 ha UR mia miejsce w gospodarstwach ukierunkowanych na uprawy polowe. W gospodarstwach mieszanych oraz mleczarskich jego warto wzrosa o 11-13%. W pozostaych dwóch grupach, tj. gospodarstwach hodujcych bydo misne i zwierzta ziarnoerne, wzrost redniej wartoci dochodu nie przekroczy 7%. W przypadku gospodarstw grupowanych wedug typów rolniczych rola dopat w kreowaniu dochodu zaleaa przede wszystkim od moliwoci uzyskania przez dan grup gospodarstw patnoci uzupeniajcych, przyznawanych do okrelonej dzielnoci produkcyjnej. Z tego wzgldu najwysz relacj dopat do dochodu charakteryzuj si gospodarstwa o wielokierunkowej produkcji, specjalizujce si w uprawach polowych oraz prowadzce chów zwierzt w systemie wypasowym. Gospodarstwa te, pomimo duej powierzchni UR, odznacza- y si take relatywnie nisk wartoci dochodu oraz opacalnoci produkcji, a take sabym powizaniem z rynkiem. Odmienna sytuacja dotyczya gospodarstw silnie powizanych z rynkiem, cechujcych si wysz efektywnoci i produktywnoci oraz relatywnie niewielkim wykorzystaniem ziemi jako czynnika produkcji. Do takich podmiotów nale gównie gospodarstwa ogrodnicze, mleczarskie oraz utrzymujce zwierzta ziarnoerne. Na uwag zasuguje fakt, e pomimo moliwoci uzyskania jednolitej patnoci obszarowej, jak i patnoci uzupeniajcych, sytuacja ekonomiczna producentów hodujcych zwierzta ziarnoerne i krowy mleczne jest determinowana przede wszystkim ich aktywnoci rynkow, a w znacznie mniejszym stopniu wsparciem zewntrznym. Przeprowadzone badania wykazay, e wzrost udziau dopat w tworzeniu dochodu z gospodarstwa rolnego widoczny by we wszystkich typach produkcyjnych. W latach w gospodarstwach z produkcj mieszan dopaty stanowiy 82% dochodu, podczas gdy w latach ich udzia by blisko 2-krotnie niszy (44%). W przypadku gospodarstw utrzymujcych zwierzta w systemie wypasowym oraz ukierunkowanych na uprawy polowe, wskaniki relacji dopat do dochodu z gospodarstwa wyniosy odpowiednio 64 i 73%, tym samym byy one o 32 i 25 pkt. proc. wysze od notowanych w pierwszych latach akcesji. W pozostaych grupach gospodarstw skala oraz wzrost znaczenia dopat w kreowaniu dochodów z gospodarstwa byy wyranie nisze. W latach udzia dopat w dochodzie z gospodarstw mleczarskich, w relacji do lat , zwikszy si o 18 pkt. proc. (z 29 do 47%). W gospodarstwach z przewag upraw trwaych wskanik ten wzrós o ok. 17 pkt. proc. (z 15 do 32%), 45

47 za w gospodarstwach hodujcych zwierzta ziarnoerne o 11 pkt. proc. (z 16 do 27%). Natomiast najniszym (niespena 2%) wzrostem udziau dopat w tworzeniu dochodu charakteryzoway si gospodarstwa o profilu ogrodniczym, gdzie warto dochodu w zaledwie 6-7% bya tworzona przez wsparcie zewntrzne (rys. 24). Rysunek 24. Wskanik relacji dopat do dziaalnoci operacyjnej do dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (wedug typów produkcyjnych, w %) AB C E F G H I rednio AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FADN Dochody gospodarstw rolnych wedug regionów FADN Regionalne zrónicowanie poziomu dochodów gospodarstw rolnych, jak równie udziau wsparcia zewntrznego w jego kreowaniu, jest efektem odmiennych struktur agrarnych charakterystycznych dla poszczególnych czciach kraju. Struktury te w znacznym stopniu okrelaj kierunki produkcji typowe dla kadego regionu, a co si z tym wie warunkuj moliwo uzyskania zarówno odpowiednio wysokiego dochodu, jak i dopat do dziaalnoci operacyjnej 19. W latach najwyszy przecitny dochód osigali rolnicy z regionu Pomorze i Mazury, gdzie wyniós on rednio 37 tys. z na gospodarstwo. Tym samym by wyszy od redniej z pola obserwacji FADN o blisko 12 tys. z. Z uwagi na to, e w regionie tym dominuj due obszarowo gospo- 19 W. Czubak, A. Sadowski, W. Poczta, Wpyw reformy systemu dopat bezporednich, op. cit., s

48 darstwa z przewag produkcji rolinnej, uzyskiwane przez nie dochody byy w przewaajcej czci kreowane przez wsparcie zewntrzne. Wysokie dochody uzyskiway take gospodarstwa z regionu Wielkopolska i lsk. rednia warto dochodów w tej grupie podmiotów wyniosa ok. 31 tys. z. Region ten jest zdominowany przez relatywnie redniej wielkoci gospodarstwa, silne ekonomicznie, ukierunkowane przewanie na produkcj zwierzc, odznaczajce si duym potencjaem wytwórczym oraz znacznym powizaniem z rynkiem. Natomiast wyranie nisze wyniki ekonomiczne odnotowywali rolnicy z pozostaych dwóch regionów. Na Mazowszu i Podlasiu redni poziom dochodu na jedno gospodarstwo wyniós 21 tys. z, za w Maopolsce i na Pogórzu jedynie 19 tys. z. Wyniki te byy nisze od redniej z pola obserwacji FADN odpowiednio o 3,7 i 5,6 tys. z. Sabsza sytuacja dochodowa notowana przez rolników z regionu Maopolska i Pogórze wynikaa przede wszystkim z niszej siy ekonomicznej prowadzonych gospodarstw oraz duego rozdrobnienia agrarnego. Gospodarstwa te charakteryzoway si take najniszym udziaem dochodów w tworzeniu dochodów caego sektora rolnego. Wskanik ten wyniós 13%, podczas gdy w regionie Mazowsze i Podlesie jego warto bya o blisko 30 pkt. proc. wysza (rys. 25). Rysunek 25. Relacja dochodów gospodarstw w poszczególnych regionach do redniej z pola obserwacji FADN (w %) POM-MZ WKLP-L MAZ-POD MLP-POG POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FADN. 47

49 Analiza danych wykazaa, e w latach , w odniesieniu do wczeniejszych lat akcesji, najszybciej poprawiaa si sytuacja dochodowa rolników z regionu Wielkopolska i lsk oraz Maopolska i Pogórze. W tych czciach kraju warto przecitnego dochodu z gospodarstwa zwikszya si o 14-15% redniorocznie. W regionie Mazowsze i Podlasie dynamika wzrostu dochodu wyniosa rednio 9%. Nieznacznie (o ok. 2% redniorocznie) obniyy si natomiast dochody gospodarstw z regionu Pomorze i Mazury. Zjawisko to wynikao przede wszystkim z pogorszenia si w 2008 roku koniunktury na rynku zbó, stanowicych gówny kierunek produkcji rolnej na tym obszarze (rys. 26). Rysunek 26. Dynamika zmian dochodów gospodarstw rolnych w podziale na regiony w latach ( =100, w %) POM-MZ WKLP-L MAZ-POD MLP-POG rednio POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FADN. Wysze uzbrojenie techniczne zasobów pracy oraz wiksza powierzchnia UR przypadajca na jednego zatrudnionego w zachodniej czci Polski przekadaj si na wysz dochodowo gospodarstw z tych regionów w przeliczeniu na osob penozatrudnion. W analizowanym przedziale czasu najwyszy poziom tej kategorii dochodu uzyskiway gospodarstwa pooone w regionie Pomorze i Mazury, za najniszy w regionie Maopolski i Pogórza. Jego rednia warto w tych czciach Polski wyniosa odpowiednio 23 i ok. 13 tys. z na osob. Jednoczenie w latach , w relacji do lat , jedynie 48

50 w gospodarstwach z Pomorza i Mazur odnotowano spadek tej kategorii dochodu (o ok. 1% redniorocznie). W pozostaych regionach warto dochodu na osob penozatrudnion wzrastaa, w tym najszybciej (o ok. 17% redniorocznie) w Maopolsce i Pogórzu oraz w Wielkopolsce i lsku. Natomiast w regionie Mazowsze i Podlasie dynamika wzrostu dochodu z gospodarstwa w przeliczeniu na osob penozatrudnion wyniosa 13%. Dochodowo ziemi na obszarze caej Polsce osigaa wzgldnie podobne wartoci. W analizowanym okresie przecitny dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na 1 ha UR wyniós ok. 1,43 tys. Zblione do redniej z pola obserwacji FAND dochody uzyskiwali rolnicy z regionów Wielkopolska i lsk oraz Mazowsze i Podlasie. W tych dwóch regionach warto dochodu z gospodarstwa w przeliczeniu na 1 ha UR wyniosa odpowiednio 1,4 i 1,5 tys. z. Nieco wysz warto tej kategorii dochodu odnotowano w gospodarstwach z regionu Maopolska i Pogórze (1,8 tys. z). Natomiast nisze od przecitnego poziomu dochody w przeliczeniu na 1 ha UR uzyskuj rolnicy z regionu Pomorze i Mazury (1 tys. z), co wynika z duej powierzchni uytków rolnych przypadajcych na przecitne gospodarstwo rolne (rys. 27). Rysunek 27. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na 1 ha UR (w z) POM-MZ WKLP-L MAZ-POD MLP-POG rednio POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. W porównywanych okresach, najwysza dynamika wzrostu dochodu w przeliczeniu na 1 ha UR wystpia w regionie Maopolska i Pogórze (wyniosa 23% redniorocznie). W regionach Wielkopolska i lsk oraz Mazow- 49

51 sze i Podlasie dochody zwikszyy si w tempie 10-11% redniorocznie, za w regionie Pomorze i Mazury o niespena 3%. Udzia dopat do dziaalnoci operacyjnej w dochodzie z gospodarstwa rolnego by niejednolity take w ujciu regionalnym, przy czym skala zrónicowania tego zjawiska bya zdecydowanie mniej widoczna, ni to miao miejsce w przypadku grupowania gospodarstw pod wzgldem wielkoci ekonomicznej i typów produkcyjnych. W caym analizowanym okresie najwiksze znaczenie dopat do dziaalnoci operacyjnej notowano w gospodarstwach z regionu Pomorze i Mazury, gdzie stanowiy one rednio 61% dochodu z gospodarstwa. W tym regionie udzia wsparcia w dochodzie by o ok pkt. proc. wyszy ni w regionach Wielkopolska i lsk i Mazowsze i Podlasie oraz o blisko 20 pkt. proc. ni w Maopolsce i Pogórzu. Rysunek 28. Wskanik relacji dopat do dziaalnoci operacyjnej do dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (wedug regionów, w %) 90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 POM-MZ WKLP-L MAZ-POD MLP-POG rednio POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FADN. We wszystkich badanych regionach dao si zaobserwowa wzrost dochodotwórczej roli wsparcia zewntrznego. Proces ten przebiega najszybciej w regionie Pomorze i Mazury. W latach dopaty do dziaalnoci operacyjnej stanowiy 83% dochodu, podczas gdy w pierwszych latach akcesji wskanik ten by o ponad poow niszy i wynosi rednio 40%. W pozostaych czciach kraju wzrost znaczenia dopat w dochodach rolników przebiega z mniejszym nateniem (rys. 28). W latach redni udzia dopat w dochodzie z gospodarstw z regionu Mazowsze i Podlasie zwikszy si 50

52 o ok. 30 pkt. proc. (z 33 do 62%). W gospodarstwach z regionu Wielkopolska i lsk wskanik tej relacji wzrós o 26 pkt. proc. (z 36 do 62%), natomiast w regionie Maopolska i Pogórze o 20 pkt. proc. (z 30-50%) Podsumowanie W pierwszych latach integracji odnotowano znaczny wzrost dochodów z rodzinnych gospodarstw rolnych. W latach redni poziom dochodu przypadajcy na jedno gospodarstwo wyniós 26 tys. z, tym samym by o 10% wyszy ni w pierwszych latach czonkostwa w UE. Zrónicowanie wielkoci dochodów producentów rolnych wynikao przede wszystkim z wielkoci posiadanych zasobów produkcyjnych, uzyskiwanych dopat do dziaalnoci operacyjnej i inwestycyjnej, koniunktury na danym rynku rolnym, a take kosztów zaangaowanych czynników wytwórczych. Przeprowadzona analiza wykazaa korzystny wpyw mechanizmów WPR w postaci dopat do dziaalnoci operacyjnej na ksztatowanie si sytuacji dochodowej poszczególnych gospodarstw rolnych. Wród wszystkich instrumentów wsparcia rolnictwa stosownych w Unii Europejskiej kluczow rol w kreowaniu dochodów rolników, ich stabilizacji oraz w agodzeniu zrónicowania opacalnoci produkcji rolnej odgrywaj patnoci bezporednie. Istotne znaczenie dla wartoci produkcji rolnej oraz uzyskiwanego dochodu miay równie patnoci uzupeniajce. Zwikszay one warto dochodów nie tylko gospodarstw zorientowanych na produkcj rolinn, ale równie po- rednio podmiotów specjalizujcych si w chowie zwierzt. W analizowanym okresie udzia wsparcia do dziaalnoci operacyjnej w dochodzie rolniczym istotnie si zwikszy. W 2004 roku w przecitnym gospodarstwie rolnym wyniós on zaledwie 13%, natomiast w 2009 roku przekroczy 80%. Zaobserwowano silne zrónicowanie sytuacji dochodowej pomidzy badanymi grupami gospodarstw rolnych. Zaobserwowano cis zaleno osiganych przez rolników dochodów z wielkoci ekonomiczn gospodarstwa, jak równie z dominujcym kierunkiem produkcji. Warto dochodu z gospodarstwa rolnego zwikszaa si wraz ze wzrostem jego wielkoci ekonomicznej, co wynikao przede wszystkim z waciwoci unijnego systemu wsparcia (w tym dopat wypacanych do powierzchni UR), jak równie ze zrónicowanego potencjau wytwórczego (dostpnych zasobów, infrastruktury) midzy poszczególnymi grupami gospodarstw. W caym analizowanym okresie przecitny dochód w gospodarstwach bardzo duych (powyej 100 ESU) by blisko 25-krotnie wyszy ni w gospodarstwach maych i bardzo maych. Pomimo to, podmioty te, gównie z uwagi na wysoko ponoszonych kosztów, jako jedyne odnotoway straty z dziaalnoci gospodarczej. Dodatnia dynamika wzrostu wy- 51

53 stpia natomiast w pozostaych grupach podmiotów, w tym zdecydowanie najszybciej poprawiaa si sytuacja dochodowa gospodarstw najmniejszych (poniej 4 ESU). We wszystkich gospodarstwach grupowanych wedug wielkoci ekonomicznych zaobserwowano wzrost udziau dopat w tworzeniu dochodu z gospodarstwa rolnego. Proces ten przebiega najszybciej w podmiotach najwikszych (najsilniejszych), dysponujcych du powierzchni UR za najwolniej w gospodarstwach o najniszej sile ekonomicznej i maych zasobach ziemi. Przy tym w obu tych grupach, w porównaniu z innymi klasami gospodarstw, wskaniki udziau dopat w dochodzie byy w caym analizowanym okresie najwysze. W pozostaych grupach gospodarstw wzrost udziau dopat w dochodach producentów rolnych obnia si wraz ze wzrostem wielkoci ekonomicznej. Z przeprowadzanych bada wynika, e wielko dochodów producentów rolnych w duym stopniu determinowana bya opacalnoci i skal prowadzonej produkcji, jej intensyfikacj i stopniem przetworzenia, a take orientacj rynkow gospodarstwa. Z tego wzgldu wysokie dochody osigay gospodarstwa specjalizujce si w chowie zwierzt ziarnoernych, o profilu ogrodniczym oraz gospodarstwa mleczarskie. Najgorsz sytuacj ekonomiczn odnotowywa- y natomiast gospodarstwa najliczniejsze w caej zbiorowoci, tj. prowadzce produkcj mieszan. Jednoczenie wród wszystkich typów produkcyjnych bya to jedyna grupa podmiotów uzyskujca dochody poniej redniej z pola obserwacji FADN, jak równie znacznie poniej przecitnego wynagrodzenia netto w gospodarce narodowej. W porównywanych okresach czasu wzrost dochodów zaobserwowano w wikszoci grup gospodarstw podzielonych wedug typów rolniczych. Przy tym, najwyszym odznaczay si gospodarstwa specjalizujce si w uprawach polowych oraz w produkcji mleka. Istotnie pogorszya si natomiast sytuacja ekonomiczna rolników prowadzcych uprawy trwae, za w gospodarstwach ukierunkowanych na chów zwierzt ziarnoernych poziom dochodów nie uleg zmianie. Na podstawie przeprowadzonej analizy mona stwierdzi, e od pozarynkowego wsparcia najbardziej uzalenione byy gospodarstwa, których produkcja bazowaa w gównej mierze na posiadanych zasobach ziemi oraz do której przysugiway patnoci uzupeniajce. Zjawisko to byo szczególnie widoczne w gospodarstwach o mieszanym typie produkcji, ukierunkowanych na uprawy polowe (stanowicych cznie 3/4 ogóu gospodarstw) oraz w podmiotach utrzymujcych zwierzta w systemie wypasowym. Natomiast w zdecydowanie mniejszym stopniu dopaty determinoway poziom dochodów rolników z gospodarstw ogrodniczych, a take zorientowanych na produkcj zwierzc, w których dziaalno operacyjna gospodarstwa niezwizana bya z wykorzystaniem ziemi, jako gównego czynnika produkcji. Podmioty te byy w stanie uzy- 52

54 ska znacznie wyszy dochód w relacji do innych typów gospodarstw, m.in. ze wzgldu na bardziej wydajn i intensywn produkcj oraz wiksze zorientowanie na rynek. Czynnik przestrzeni mia istotny wpyw na ksztatowanie sytuacji dochodowej gospodarstw rolnych, o czym wiadcz odnotowane rónice pomidzy wysoko- ci dochodów uzyskiwanych w poszczególnych czciach kraju. Moliwo tworzenia dochodu w danym regionie uzaleniona bya gównie od jego struktury agrarnej. Determinowaa ona kierunki produkcji rolniczej odpowiadajcej istniejcym na danym obszarze uwarunkowaniom ekonomicznym, przyrodniczym, infrastrukturalnym oraz spoecznym. Porednio struktury te warunkoway take moliwo uzyskania przez rolnika wsparcia do dziaalnoci operacyjnej. Porównanie wysokoci dochodów gospodarstwa z poszczególnych regionów FADN wykazao istotne zrónicowanie w ich poziomie midzy zachodni a wschodni czci kraju. Zdecydowanie wysze dochody osigay gospodarstwa z regionu Pomorze i Mazury oraz Wielkopolska i lsk, co wynikao z lepszego potencjau produkcyjnego, niszych kosztów staych oraz korzystniejszej struktury agrarnej tych gospodarstw. Znacznie nisze dochody uzyskuj producenci rolni z poudniowo-wschodnich czci Polski. Regiony te charakteryzuj si wikszym rozdrobnieniem agrarnym, mniejsz si ekonomiczn oraz niszym udziaem kapitau w produkcji. Z przeprowadzonej analizy wynika, e nastpia konwergencja dochodów rolniczych przejawiajca si zmniejszeniem zrónicowania ich wysokoci pomidzy poszczególnymi regionami. Równoczenie zaobserwowano, e w porównywanych okresach gospodarstwa rolne z regionu charakteryzujcego si najniszym poziomem dochodów ( Maopolska i Pogórze ) notoway najwyszy wzrost tego parametru, podczas gdy w gospodarstwach z obszaru o znacznie korzystniejszej sytuacji ekonomicznej ( Pomorze i Mazury ) wzrost dochodów przebiega wolniej. Udzia dopat do dziaalnoci operacyjnej w dochodzie z gospodarstwa rolnego by niejednolity take w ujciu regionalnym. Najnisza wartoci tego wskanika wystpia w gospodarstwach z regionu Maopolska i Pogórze, za najwysza w regionie Pomorze i Mazury. W tej czci kraju odnotowano take najwyszy wzrost dochodotwórczej roli dopat bezporednich. W pierwszych latach integracji z Uni Europejsk dokonaa si istotna przemiana sytuacji ekonomicznej polskiego rolnictwa przejawiajca si m.in. w dynamicznym wzrocie dochodów producentów rolnych. Poprawa sytuacji dochodowej producentów rolników nie byaby moliwa bez dostpu do transferów pieninych wypacanych na rzecz rolnictwa w postaci patnoci bezpo- rednich, wsparcia rynkowego produkcji, a take funduszy strukturalnych. Z przeprowadzonych bada wynika, e przyrost dochodów z gospodarstw rolnych w przewaajcym stopniu zosta wywoany wzrostem poziomu zewntrz- 53

55 nego wsparcia, podczas gdy pozostae czynniki dochodotwórcze, takie jak poprawa efektywnoci i wydajnoci produkcji rolnej odegray zdecydowanie mniejsz rol. Podwojenie dochodów realnych rolników w okresie poakcesyjnym na skutek wdroenia mechanizmów WPR poprawio ich sytuacj ekonomiczn zarówno w zakresie moliwoci ponoszenia nakadów biecych, jak te przeprowadzania procesów modernizacyjnych, które bd decydoway o przyszej sytuacji strukturalnej i produkcyjno-ekonomicznej polskiego sektora rolnego 20. Dopaty z jednej strony stanowiy gwarancj wysokich i stabilnych dochodów gospodarstw rolnych, z drugiej strony wpyway na spadek zainteresowania producentów rolnych popraw efektywnoci gospodarowania oraz racjonalizacj kosztów. Zjawisko to wyranie pomniejsza korzystn rol wsparcia pozarynkowego w ksztatowaniu sytuacji dochodowej rolników 21. Istotna poprawa sytuacji ekonomicznej, jaka dokonaa si w polskim rolnictwie w pierwszych latach integracji z UE, nie oznacza, e wszystkie gospodarstwa uzyskuj dochody zapewniajce podstawowy fundusz konsumpcji, czy te wystarczajce na realizacj inwestycji. W gospodarstwach o maej sile ekonomicznej, dysponujcych niewielk powierzchni uytków rolnych (tj. w zdecydowanej wikszoci ogóu gospodarstw) ograniczona skala produkcji nie pozwala na realizacj konsumpcji na poziome parytetowym, tym bardziej na dzia- alno inwestycyjn. Moliwo tak posiadaj jedynie gospodarstwa silne ekonomiczne o duym potencjale produkcyjnym. Oznacza to, e wsparcie unijne nigdy nie bdzie w stanie cakowicie zniwelowa skutków maej skali produkcji, czy te niewystarczajcej efektywnoci i produktywnoci czynników wytwórczych 22. Ze wzgldu na znaczne rozdrobnienie agrarne wikszoci polskich gospodarstw mona uzna, e dopaty bezporednie w relatywnie niewielkim stopniu ksztatuj sytuacj dochodow sektora rolnego. Waciciele maych gospodarstw, które zapewniaj byt znacznej czci rodzin rolniczych, w coraz wikszym stopniu bd zmuszeni do podejmowania samodzielnych stara majcych na celu popraw potencjau produkcyjnego gospodarstwa oraz efektywnoci prowadzonej dziaalnoci, jak równie poszukiwa alternatywnych róde dochodu. Oznacza to wzrost znaczenia wsparcia ukierunkowanego na rozwój obszarów wiejskich, aktywizacj ludnoci wiejskiej, tworzenie nowych miejsc pra- 20 W. Poczta, Przemiany w rolnictwie ze szczególnym uwzgldnieniem przemian strukturalnych [w:] Raport o stanie wsi, Polska wie 2012, FDPA, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s W. Józwiak, Z. Mirkowska, Polskie gospodarstwa rolne, op. cit., s W. Poczta, op. cit., str

56 cy poza rolnictwem, a take rozwijanie maej przedsibiorczoci 23. Gospodarstwa rolne powinny uzyskiwa tak wysokie dochody, które wraz z kredytami i subwencjami, bd mogy sfinansowa konieczne przedsiwzicia, pozwalajce na utrzymanie oraz zwikszanie ich pozycji konkurencyjnej w przyszoci Zmiany w produkcji rolinnej Powierzchnia uytków rolnych Klasy ekonomiczne Zmiany produkcji rolniczej w latach w gospodarstwach próby FADN byy zbiene ze zmianami obserwowanymi w gospodarstwach na podstawie danych Gównego Urzdu Statystycznego (GUS) 25. W analizowanym okresie w próbie gospodarstw FADN, przy wzrocie areau dzieraw, nieznacznie zmalaa powierzchnia uytków rolnych (UR). Zmniejszya si te powierzchnia zbó i plantacji trwaych. Naley zwróci uwag na znaczny spadek areau gruntów wyczonych z produkcji, w tym odogowanych. Zwikszya si powierzchnia upraw pastewnych, pozostaych upraw polowych oraz warzyw i kwiatów. Wzrós te obszar zalesie (tab. 8). Aczkolwiek sytuacja pod tym wzgldem rónia si w poszczególnych klasach ekonomicznych FADN 26. Wyrana redukcja UR nastpia w gospodarstwach rednio-maych (o blisko 2%), co ze wzgldu na liczebno tej grupy gospodarstw zawayo na redniej. Najwikszy by wzrost UR w duych gospodarstwach (klasy ekonomiczne due i bardzo due). Znacznie mniejszy wzrost wystpi w gospodarstwach rednio-duych i maych. Zwikszenie areau UR odbywao si gównie dziki rosncej powierzchni dzieraw. Powierzchnia uprawy zbó zmniejszya si rednio o 2%, co wynikao z redukcji w grupie gospodarstw rednio-maych. Natomiast wzrost ich areau nastpi w gospodarstwach maych i bardzo duych. Powierzchnia pozostaych upraw polowych wzrosa o blisko 2%, w tym najbardziej w duych gospodarstwach (o 20-30%), a mniejsze gospodarstwa ograniczyy area tej grupy rolin. Powierzchnia upraw 23 B. Chmielewska, Patnoci bezporednie jako forma wsparcia dochodów gospodarstw rolniczych w Polsce po integracji z Uni Europejsk. Problemy Rolnictwa wiatowego, SGGW, t. 2, Warszawa 2007, s W. Józwiak, Efektywno i innowacyjno a konkurencyjno polskich gospodarstw rolnych, Wie i Rolnictwo, nr 1, IRWiR PAN, Warszawa 2011, s Por. rozdz. 2. Zmiany w Polskim rolnictwie po wejciu do UE [w:] Wpyw Wspólnej Polityki Rolnej na rolnictwo, Seria Program Wieloletni , Raport nr 9, Warszawa W analizowanym okresie podzia gospodarstw z próby FADN na klasy ekonomiczne by nastpujcy: bardzo mae, (4 ESU), mae (4-<8 ESU), rednio-mae (8-<16 ESU), rednio- -due (16-<40 ESU), due (40-<100 ESU), bardzo due (>100 ESU). 55

57 trwaych, w tym sadów, minimalnie si zmniejszya. Wzrost ich areau ogóem nastpi w gospodarstwach maych oraz duych i bardzo duych (ponad dwukrotny). Jednoczenie area pozostaych plantacji trwaych zwikszy si o blisko poow, w tym najbardziej w maych jednostkach (ponad dwukrotnie). Stosunkowo duy by wzrost powierzchni uprawy warzyw i kwiatów (o ponad 12%), szczególnie w mniejszych gospodarstwach. Natomiast wiksze gospodarstwa ograniczyy ich area. W podobnym stopniu zwikszy si area upraw pastewnych, szczególnie w najwikszych gospodarstwach (o ponad po- ow). We wszystkich klasach ekonomicznych znacznie zmniejszya si powierzchnia UR wyczonych z produkcji w tym szczególnie odogów, do których przysuguj dopaty bezporednie. W duo mniejszym stopniu zmala area ugorów, w tym najbardziej w gospodarstwach duych oraz w najmniejszych. Tabela 8. Zmiany areau uytków rolnych oraz wybranych upraw wg danych FADN w podziale na klasy ekonomiczne (rednia do redniej , %) rednio BM M RM RD D BD Powierzchnia UR 0,7 0,2 5,2 1,9 3,7 8,8 13,7 Powierzchnia dodzierawionych UR 3,6 4,8 1,0 3,7 4,7 2,1 21,7 Zboa 3,1 0,2 4,8 2,7 0,3 0,0 4,8 Pozostae uprawy polowe 1,7 14,9 0,9 8,7 9,4 28,8 19,8 Warzywa i kwiaty 12,3 91,0 43,8 2,2 9,2 40,6 37,7 Uprawy trwae 0,5 5,3 6,6 1,1 1,3 34,7 116,8 w tym: sady 1,2 6,2 6,1 1,0 2,8 33,8 149,4 pozostae trwae 47,8 156,7 126,3 14,5 54,5 41,1 1,9 Uprawy pastewne 11,3 7,3 14,4 10,8 20,3 53,5 56,3 Powierzchnia UR wyczona z produkcji 57,0 48,7 59,3 68,1 59,0 51,1 23,8 w tym: odogi 91,8 85,6 92,2 95,3 90,1 86,1 84,3 ugory 10,6 16,9 5,8 5,1 12,3 40,4 19,3 Lasy 5,9 5,0 16,2 4,5 15,6 21,2 36,2 BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Typy produkcyjne W zalenoci od typu produkcyjnego, gospodarstwa zmiany areau UR przebiegay w rónych kierunkach (tab. 9). Powierzchni UR ograniczyy gospodarstwa utrzymujce zwierzta ziarnoerne (trzod chlewn i drób), gospodarstwa specjalizujce si w uprawach polowych (produkcji rolinnej), oraz gospodarstwa bez specjalizacji (mieszane). Z kolei w gospodarstwach ogrodniczych, mleczarskich i utrzymujcych zwierzta trawoerne (bydo opasowe, owce) powierzchnia UR wzrosa, co w znacznej mierze byo skorelowane ze wzrostem powierzchni dzierawionej. Jedynie w gospodarstwach specjalizuj- 56

58 cych si w uprawach trwaych (gównie sadowniczych), pomimo bardzo duego zwikszenia powierzchni dzieraw, area UR praktycznie si nie zmieni. Zainteresowanie upraw zbó najbardziej zmalao w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji rolinnej, produkcji trzody chlewnej i drobiu oraz gospodarstw o mieszanym profilu produkcji. Natomiast ich area zwikszy si w gospodarstwach ogrodniczych, sadowniczych oraz specjalizujcych si w produkcji mleka krowiego. Powierzchni pozostaych upraw polowych zwikszyy gospodarstwa sadownicze oraz w znacznie mniejszym stopniu specjalizujce si w uprawach polowych oraz w produkcji zwierzt ziarnoernych i trawoernych. Area upraw ogrodniczych i kwiatów zwikszyy wszystkie typy gospodarstw, w tym najbardziej ogrodnicze, specjalizujce si w produkcji mleka oraz produkcji zwierzt ziarnoernych. Powierzchni upraw pastewnych zwikszyy gospodarstwa specjalizujce si produkcji mleka, zwierzt trawoernych oraz gospodarstwa o mieszanym profilu produkcji. W pozostaych typach gospodarstw zainteresowanie tymi uprawami zmalao, w tym najbardziej w gospodarstwach o specjalizacji zwierzta ziarnoerne. Gospodarstwa ogrodnicze oraz w mniejszym stopniu mleczne i utrzymujce zwierzta trawoerne zwikszyy area plantacji trwaych (gównie sadów). Natomiast warto zauwa- y wzrost areau pozostaych plantacji trwaych w gospodarstwach specjalizujcych si w uprawach polowych i uprawach trwaych. Wszystkie typy gospodarstw ograniczyy area UR wyczonych z produkcji, szczególnie gospodarstwa zwierzce (zwierzta trawoerne, ziarnoerne i krowy mleczne), a take mieszane. Powierzchnia gruntów odogowanych wzrosa tylko w gospodarstwach sadowniczych, a ugorów w mieszanych. Tabela 9. Zmiany areau uytków rolnych oraz wybranych upraw wg danych FADN w podziale na typy produkcyjne (rednia do redniej , %) AB C E F G H I Powierzchnia UR 5,3 13,7 0,2 9,3 9,2 5,5 3,0 Powierzchnia dodzierawionych UR 5,6 64,9 74,5 19,0 34,7 9,5 0,0 Zboa 7,8 11,5 27,5 15,3 6,9 4,6 4,8 Pozostae uprawy polowe 5,3 13,0 31,5 19,4 1,5 2,1 12,7 Warzywa i kwiaty 0,9 80,9 14,4 79,1 16,4 75,4 2,1 Uprawy trwae 0,3 40,4 4,3 5,0 7,3 19,8 9,6 w tym sady 1,6 40,9 4,9 5,0 7,3 19,8 9,5 Pozostae uprawy trwae 88,7 98,0 28,2 61,0 Uprawy pastewne 9,3 0,5 16,4 16,1 17,5 20,8 14,6 Razem pow. UR wyczona z produkcji 34,2 29,6 7,0 87,8 82,0 36,0 63,6 w tym: odogi 84,7 31,2 192,0 96,4 97,2 71,6 92,0 ugory 15,8 32,6 9,8 23,2 19,2 27,8 3,6 Lasy 11,1 55,2 4,2 2,7 6,3 10,4 5,7 AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 57

59 Regiony W ujciu przestrzennym wg regionów FADN 27, o kilka procent zmniejszyy powierzchni uytków rolnych gospodarstwa w rejonach Maopolska i Pogórze, Pomorze i Mazury oraz w nieznacznie na Mazowszu i Podlasiu (tab. 10). Area ziemi uytkowanej rolniczo zwikszy si tylko w rejonie Wielkopolska i lsk, gdzie najwikszy by wzrost areau dzieraw. Area zbó zmala we wszystkich regionach, w tym najbardziej w regionie Maopolska i Pogórze oraz Pomorze i Mazury. W miejsce zbó, w zalenoci od regionu weszy uprawy pastewne (wszystkie regiony z wyjtkiem Maopolski i Pogórza) i pozostae uprawy polowe (Wielkopolska i Mazury). Powierzchnia plantacji trwaych zwikszya si najbardziej w regionach Maopolska i Pogórze oraz Pomorze i Mazury, a na Mazowszu i Podlasiu zmalaa, ale zmiany areau sadów byy znacznie mniejsze ni pozostaych plantacji trwaych. Powierzchnia upraw ogrodniczych wzrosa w regionach Wielkopolska i lsk oraz Maopolska i Pogórze, a zmala na Pomorzu i Mazurach. We wszystkich regionach znacznie ograniczono area UR wyczonych z produkcji. Dotyczyo to gównie odogów. Równie we wszystkich regionach zwikszya si powierzchnia lasów, szczególnie w regionach Pomorze i Mazury oraz Wielkopolska i lsk. Tabela 10. Zmiany areau uytków rolnych oraz wybranych upraw wg danych FADN w podziale na regiony FADN (rednia do redniej , %) POMMZ WLKPL MAZPOD MLPPOG Powierzchnia UR 3,4 4,0 0,8 6,7 Powierzchnia dodzierawionych UR 6,7 15,5 4,5 3,1 Zboa 7,2 0,3 1,4 8,8 Pozostae uprawy polowe 0,9 13,0 11,3 0,6 Warzywa i kwiaty 10,2 37,0 0,0 26,1 Uprawy trwae 14,6 0,9 3,8 6,4 Sady 11,9 2,5 3,6 3,3 Pozostae uprawy trwae 1,7kr. 47,0 14,7 3,85kr. Uprawy pastewne 11,8 16,4 12,4 1,7 Powierzchnia UR wyczona z produkcji 41,4 54,1 69,0 58,7 w tym: odogi 89,1 90,2 93,6 91,1 ugory 11,0 12,6 5,8 15,3 Lasy 13,9 11,7 3,2 3,7 POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 27 Pomorze i Mazury warmisko-mazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie, lubuskie; Wielkopolska i lsk kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, dolnolskie, opolskie; Mazowsze i Podlasie ódzkie, mazowieckie, podlaskie, lubelskie; Maopolska i Pogórze lskie, maopolskie, witokrzyskie, podkarpackie. 58

60 Struktura uytków rolnych Klasy ekonomiczne W strukturze uytków rolnych w populacji gospodarstw FADN zmniejszy si udzia zbó, a take gruntów wyczonych z produkcji, odogów i ugorów. Zwikszya si natomiast proporcja upraw pastewnych, minimalnie pozostaych upraw polowych oraz warzyw i kwiatów. W podziale na klasy ekonomiczne w strukturze UR udzia zbó zmniejszy si gównie w najwikszych gospodarstwach. W to miejsce weszy uprawy pastewne oraz pozostae uprawy polowe. Jednak, o ile udzia tych pierwszych zwikszy si we wszystkich klasach ekonomicznych, proporcja tych drugich wzrosa tylko w duych gospodarstwach, a w mniejszych si zmniejszya. Udzia warzyw i kwiatów zwikszy si przede wszystkim w maych gospodarstwach, a w wikszych nieznacznie zmala. Zmniejszenie udziau gruntów wyczonych z produkcji miao miejsce gównie w gospodarstwach maych i rednich (tab. 11). Tabela 11. Zmiany struktury uytków rolnych wg danych FADN w podziale na klasy ekonomiczne (rednia do redniej , pkt. proc.) rednio BM M RM RD D BD Zboa 1,5 0,0 0,3 0,5 2,4 5,5 4,8 Pozostae uprawy polowe 0,3 1,3 0,5 0,8 0,7 3,1 1,6 Warzywa i kwiaty 0,2 1,3 0,6 0,1 0,2 0,9 0,5 Uprawy trwae 0,0 0,1 0,0 0,1 0,1 0,3 0,3 w tym sady 0,0 0,2 0,0 0,1 0,1 0,2 0,3 Pozostae uprawy trwae 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Uprawy pastewne 2,5 1,9 2,1 2,9 3,1 4,1 3,8 Powierzchnia UR wyczona z produkcji 1,3 1,5 1,7 1,5 1,0 1,0 0,4 w tym: odogi 1,2 1,3 1,7 1,5 0,9 0,4 0,1 ugory 0,1 0,3 0,0 0,0 0,1 0,6 0,3 BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Typy produkcyjne W podziale na typy produkcyjne zboa i pozostae uprawy polowe straciy na znaczeniu w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji zwierzt trawoernych i ziarnoernych oraz w gospodarstwach mieszanych (a wic take prowadzcych produkcj zwierzc). W gospodarstwach, w których wykorzystuje si due iloci pasz objtociowych (zwierzta trawoerne i mieszane), zboa straciy na znaczeniu na rzecz upraw pastewnych. Udzia zbó zmala równie w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji rolinnej, w których ustpiy one miejsca pozosta- ym uprawom polowym, czyli gównie rzepakowi (tab. 12). 59

61 Gospodarstwa mleczarskie zrezygnoway z czci pozostaych upraw polowych na rzecz zbó i upraw pastewnych. W gospodarstwach sadowniczych udzia plantacji trwaych zmala na korzy zbó. W gospodarstwach ogrodniczych zwikszy si udzia warzyw i kwiatów kosztem upraw nieogrodniczych. Po wejciu do UE gospodarstwa byy zainteresowane powikszaniem areau z rónych przyczyn, z których najwaniejsz wydaj si by patnoci obszarowe. Oprócz tego pewn rol w tym wzgldzie odegray czynniki rynkowe, wskutek których okrelone grupy gospodarstw rozwijay produkcj silniej ni inne gospodarstwa (gospodarstwa specjalizujce si w produkcji mleka, byda opasowego), co wymagao dodatkowej powierzchni uprawnej. Czynniki rynkowe spowodoway równie zmniejszenie areau zbó. Byo to widoczne szczególnie w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji rolinnej, gdzie wzroso zainteresowanie pozostaymi uprawami polowymi (rzepak) oraz w gospodarstwach z produkcj zwierzc, które zwikszyy areay upraw pastewnych, aby zabezpieczy produkcj pasz wasnych, gównie objtociowych. Wzrost zainteresowania plantacjami trwaymi, szczególnie w gospodarstwach niespecjalizujcych si w tej dziaalnoci, wynika z dostosowania areau pod ktem otrzymywania patnoci w ramach WPR, podobnie jak redukcja powierzchni wyczonej z produkcji, której dokonano w celu powikszenia obszaru, do którego przyznawane s patnoci bezporednie. Tabela 12. Zmiany struktury uytków rolnych wg danych FADN w podziale na typy produkcyjne (rednia do redniej , %) AB C E F G H I Zboa 1,7 0,8 3,2 1,9 0,8 3,1 2,5 Pozostae uprawy polowe 2,3 2,0 0,8 0,9 0,3 0,3 1,3 Warzywa i kwiaty 0,2 7,5 0,3 0,1 0,0 0,2 0,0 Uprawy trwae 0,1 1,0 3,0 0,0 0,0 0,0 0,0 w tym sady 0,1 1,0 3,4 0,0 0,0 0,0 0,0 Pozostae uprawy trwae 0,0 0,0 0,4 0,0 0,0 0,0 0,0 Uprawy pastewne 0,4 1,8 0,9 3,4 4,3 1,4 3,1 Razem pow. UR wyczona z produkcji 0,5 4,1 0,2 3,8 2,7 0,6 1,3 w tym: odogi 0,4 0,0 0,1 3,7 2,6 0,2 1,4 ugory 0,1 4,2 0,3 0,2 0,2 0,4 0,0 AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 60

62 Regiony W strukturze UR we wszystkich regionach zmniejszy si udzia zbó oraz gruntów wyczonych z produkcji na rzecz upraw pastewnych i pozosta- ych upraw polowych. Proporcja zbó zmniejszya si w najwikszym stopniu w regionach Wielkopolska i lsk oraz Pomorze i Mazury. Udzia upraw pastewnych w najwikszym stopniu zwikszy si w regionie Mazowsze i Podlasie, gdzie oprócz zbó i gruntów wyczonych z produkcji zmniejszy si take udzia pozostaych upraw polowych. Duy by take wzrost udziau pastewnych w regionie Pomorze i Mazury (tab. 13). Zmiany w ujciu przestrzennym wynikay w duej mierze z rónego charakteru rolnictwa w poszczególnych regionach, na co z kolei ma wpyw wiele czynników, poczynajc od warunków klimatyczno-glebowych, strukturalnych, a koczc na uwarunkowaniach historycznych. Dlatego, trafiajc na tak róne warunki, regulacje WPR w kadym przypadku inaczej oddziayway na rolnictwo. Tabela 13. Zmiany struktury uytków rolnych wg danych FADN w podziale na regiony (rednia do redniej , pkt. proc.) POMMZ WLKPL MAZPOD MLPPOG Zboa 2,4 2,7 0,4 1,3 Pozostae uprawy polowe 0,7 1,4 1,0 0,7 Warzywa i kwiaty 0,1 0,4 0,0 0,8 Uprawy trwae 0,1 0,0 0,1 0,5 Sady 0,1 0,0 0,1 0,4 Pozostae uprawy trwae 0,0 0,0 0,0 0,1 Uprawy pastewne 3,1 1,7 3,3 1,3 Powierzchnia UR wyczona z produkcji 1,2 0,8 1,6 1,7 w tym: odogi 1,1 0,7 1,6 1,6 ugory 0,1 0,1 0,0 0,1 POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 61

63 Struktura produkcji rolinnej Klasy ekonomiczne W wikszoci gospodarstw, w strukturze produkcji ogóem (w ujciu wartociowym) zwikszyo si znaczenie produkcji rolinnej, w tym najbardziej zbó, oleistych (rzepaku) oraz pastewnych. Natomiast udzia okopowych (szczególnie buraków cukrowych) oraz produktów ogrodnictwa zmala (tab. 14). Proporcja zbó zmalaa tylko w najmniejszych gospodarstwach, a w pozostaych grupach si zwikszya, w tym najbardziej w duych gospodarstwach. Znaczenie ziemniaków w najwikszym stopniu zmniejszyo si w maych gospodarstwach, a w najwikszych wzroso. Udzia buraków cukrowych zmala we wszystkich klasach ekonomicznych, a najbardziej w gospodarstwach redniej wielkoci i w najwikszych. Znaczenie warzyw i kwiatów zwikszyo si w maych gospodarstwach, a w duych zmalao. Udzia upraw pastewnych zwikszy si nieznacznie w wikszoci grup gospodarstw, z wyjtkiem najwikszych, gdzie zanotowano minimalny spadek. Tabela 14. Zmiany struktury wartociowej produkcji rolinnej wg danych FADN w podziale na klasy ekonomiczne (rednia do redniej , pkt. proc.) rednio BM M RM RD D BD Produkcjarolinna 2,1 2,2 2,1 0,6 0,1 2,3 6,8 Zboa 2,8 1,7 1,4 1,9 3,3 5,9 5,4 Ziemniaki 0,5 1,8 1,2 0,7 0,0 0,0 0,9 Burakicukrowe 1,7 1,2 1,3 1,7 1,5 0,4 3,6 Rolinyoleiste 1,6 0,3 0,3 0,4 1,5 3,4 4,4 Rolinyprzemysowe 0,1 0,7 0,1 0,2 0,1 0,0 0,1 Warzywaikwiaty 0,9 3,6 2,0 0,7 4,6 7,9 1,0 Owoce 0,4 1,7 0,8 0,2 0,1 0,1 0,1 Uprawypastewne 0,6 0,7 0,7 0,9 0,7 0,5 0,3 Inneproduktypochodzeniaro 0,5 0,8 0,7 0,5 0,2 0,5 0,4 BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Typy produkcyjne Znaczenie produkcji rolinnej w produkcji ogóem zwikszyo si w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji rolinnej oraz w produkcji zwierzcej, a zmalao w ogrodniczych i sadowniczych oraz mieszanych. Nie byy to jednak due zmiany. Udzia zbó w produkcji ogóem wzrós we wszystkich typach gospodarstw, w tym najbardziej w specjalizujcych si w produkcji rolinnej. Udzia okopowych (ziemniaków i buraków cukrowych) zmala w wikszo- 62

64 ci typów produkcyjnych, a rolin oleistych (rzepak) zwikszy si. W gospodarstwach mleczarskich i utrzymujcych zwierzta trawoerne wzrós udzia pastewnych. W gospodarstwach sadowniczych zmala udzia owoców na rzecz innych produktów rolinnych (tab. 15). Zmiany udziaów poszczególnych dziaalnoci produkcji rolinnej wynikay z wielu przyczyn. Najsilniejszy wpyw miay w tym wzgldzie czynniki rynkowe popyt na produkty/moliwoci sprzeday oraz przede wszystkim ceny. Kluczow role mia tu wzrost cen zbó, co porednio miao wpyw równie i na inne dziaalnoci, nie tylko w produkcji rolinnej. Pomimo zmniejszenia udziau w strukturze UR wzroso, dziki wysokim cenom, znaczenie zbó w strukturze produkcji. Wysokie ceny rzepaku, przyczyniy si do zwikszenia jego udziau w strukturze UR (kosztem gównie zbó) i do wzrostu jego udziau w strukturze produkcji. Ograniczone moliwoci zbytu i stosunkowo niskie ceny byy powodem ograniczenia uprawy i znaczenia ziemniaków w mniejszych gospodarstwach, które maj niewielkie moliwoci ich magazynowania oraz znajdowania nabywców. Natomiast, jeeli doszukiwa si gdzie roli WPR w opisywanych zmianach, to nie ma wtpliwoci, e przyczynia si ona (reforma systemu regulacji rynku) do ograniczenia uprawy i spadku udziau buraków cukrowych. Wzrost znaczenia upraw pastewnych wynika z rozwoju produkcji zwierzcej, gównie wymagajcych pasz objtociowych, takich jak krowy mleczne czy bydo opasowe. Skala zmiany struktury w poszczególnych typach produkcyjnych bya mniejsza ni w podziale na klasy ekonomiczne. Zwikszenie znaczenia produkcji rolinnej, w tym szczególne zbó i oleistych naley przypisa wzrostowi cen. Tabela 15. Zmiany struktury wartociowej produkcji rolinnej wg danych FADN w podziale na typy produkcyjne (rednia do redniej , pkt. proc.) AB C E F G H I Produkcja rolinna 2,6 0,3 0,3 1,4 0,5 0,4 0,5 Zboa 3,6 0,6 1,0 1,0 0,7 0,6 0,2 Ziemniaki 0,3 0,2 0,0 1,6 1,9 0,4 0,6 Buraki cukrowe 3,9 0,0 0,1 0,5 0,9 0,5 0,8 Roliny oleiste 2,6 0,0 0,3 0,1 0,7 0,5 0,2 Roliny przemysowe 0,1 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 Warzywa i kwiaty 0,2 0,3 0,2 0,2 0,0 0,1 0,1 Owoce 0,1 0,4 5,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Uprawy pastewne 0,0 0,0 0,4 2,0 1,6 0,0 0,2 Inne produkty pochodzenia rolinnego 1,0 0,8 3,5 0,2 0,2 0,1 0,1 AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 63

65 Regiony W strukturze wartociowej produkcji rolniczej udzia produkcji rolinnej w wikszoci regionów wyranie si zwikszy, szczególnie w regionie Pomorze i Mazury. Jej udzia zmala nieznacznie tylko w regionie Mazowsze i Podlasie. We wszystkich regionach zwikszy si udzia zbó i oleistych. Najwikszy wzrost udziau tych rolin by w regionach Pomorze i Mazury oraz Wielkopolska i lsk. Odwrotna tendencja wystpia w udziale buraków cukrowych. Ich proporcja zmalaa w caym kraju, w tym najbardziej w regionie Wielkopolska i lsk. Udzia ziemniaków zmniejszy si nieznacznie w regionach Wielkopolska i lsk oraz Mazowsze i Podlasie. W pozostaych nie byo wikszych zmian ich udziau. W wikszoci regionów zmala udzia produktów ogrodnictwa i sadownictwa, ale z wyjtkiem regionu Mazowsze i Podlasie (spadek o blisko 2 pkt. proc.), nie byy to due zmiany. Na obszarze caego kraju nieznacznie zwikszy si udzia upraw pastewnych i pozostaych produktów rolinnych (tab. 16). Tabela 16. Zmiany struktury wartociowej produkcji rolinnej wg danych FADN w podziale na regiony (rednia do redniej , pkt. proc.) POMMZ WLKPL MAZPOD MLPPOG Produkcja rolinna 5,4 3,2 0,8 2,8 Zboa 3,4 2,7 2,7 1,6 Ziemniaki 0,2 0,5 0,9 0,1 Buraki cukrowe 1,4 2,3 1,8 0,9 Roliny oleiste 2,7 2,3 0,6 0,4 Roliny przemysowe 0,0 0,1 0,1 0,1 Warzywa i kwiaty 0,3 0,4 2,6 0,4 Owoce 0,0 0,4 0,5 0,2 Uprawy pastewne 0,4 0,3 1,0 0,6 Inne produkty pochodzenia rolinnego 0,3 0,5 0,6 0,8 POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 64

66 1.4. Zmiany w produkcji zwierzcej Zmiany stanu zwierzt Klasy ekonomiczne W produkcji zwierzcej po wejciu do UE nastpi regres. W analizowanym okresie w gospodarstwach z próby FADN stan zwierzt ogóem zmniejszy si rednio o ponad 10%, co wynikao przede wszystkim z redukcji pogowia trzody chlewnej, oraz w mniejszym stopniu drobiu i krów mlecznych. Wydatnie zwikszy si stan pozostaego byda (opasowego) oraz nieznacznie owiec i kóz. Zmniejszenie stanu zwierzt ogóem nastpio gównie w duych gospodarstwach i wynikao z redukcji pogowia trzody chlewnej oraz drobiu, czego nie skompensowa wzrost stanu pozostaych zwierzt. W gospodarstwach maych i rednich zwikszy si stan byda opasowego oraz owiec i kóz. Natomiast w najmniejszych wzrós jeszcze stan drobiu (tab. 17). Zmiany stanu zwierzt w najwikszym stopniu zwizane byy z procesami specjalizacji i koncentracji zachodzcymi szczególnie w duych gospodarstwach. Wiele z nich zaniechao produkcji zwierzcej (przewanie gospodarstwa produkujce trzod chlewn), a te, które j kontynuoway i rozwijay, specjalizoway si w okrelonych dziaalnociach, takich jak: bydo mleczne i opasowe. Przyczyniy si do tego czynniki strukturalne oraz rynkowe. Due gospodarstwa, dysponujce relatywnie mniejsz iloci zasobów pracy, ograniczyy zainteresowanie pracochonnymi dziaalnociami, czyli produkcj zwierzc. Wysokie ceny zbó i pasz, na których bazuje produkcja zwierzt ziarnoernych (trzoda i drób), przyczyniy si do spadku zainteresowania tymi dziaalnociami. Z kolei wzrost zainteresowania produkcj mleka naley tumaczy wysokimi, pomimo duych waha, cenami mleka w drugiej poowie analizowanego okresu. Tabela 17. Zmiany stanu zwierzt* wg danych FADN w podziale na klasy ekonomiczne (rednia do redniej , %) rednio BM M RM RD D BD Zwierzta ogóem 10,5 1,8 1,1 5,5 5,9 14,8 11,5 Krowy mleczne 8,3 4,1 10,8 10,2 6,2 49,5 42,5 Pozostae bydo 23,9 43,6 50,3 19,8 24,8 56,7 43,8 Owce i kozy 4,0 31,8 3,1 84,9 42,0 80,2 32,6 Trzoda chlewna 22,1 19,4 8,6 15,7 15,3 21,6 30,1 Drób 13,2 47,2 5,2 2,2 27,0 51,0 1,2 * w przeliczeniu na sztuki due BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 65

67 Typy produkcyjne W podziale na typy produkcyjne najbardziej ograniczyy stan pogowia zwierzt gospodarstwa specjalizujce si w produkcji zwierzt ziarnoernych, gospodarstwa bez specjalizacji oraz w mniejszym stopniu rolinne. Natomiast najwikszy wzrost stanu zwierzt nastpi tam, gdzie stanowiy one dziaalno mao istotn (gospodarstwa sadownicze i ogrodnicze). Pogowie byda mlecznego najbardziej wzroso w gospodarstwach ogrodniczych oraz w mniejszym stopniu w mleczarskich i sadowniczych, w pozostaych typach nastpi jego spadek. Podobnie wzrosa liczebno pozostaego byda (opasowego), ale tu wzrost wystpi we wszystkich typach gospodarstw. Wikszo typów gospodarstw ograniczya pogowie trzody chlewnej, w tym najbardziej mleczarskie i utrzymujce zwierzta trawoerne, gdzie równie najbardziej zmalaa liczebno stada drobiu. Natomiast w gospodarstwach sadowniczych, specjalizujcych si w uprawach polowych i mieszanych jego liczebno wzrosa (tab. 18). Analiza zmian wielkoci pogowia zwierzt gospodarskich nasuwa wniosek, e wikszo typów gospodarstw, w których da si wyodrbni dominujc dziaalno, z jednej strony dy do specjalizacji, a z drugiej dywersyfikuje profil zwikszajc skal pobocznych dziaalnoci, czy je wprowadzajc. Skala zmian pogowia w poszczególnych typach produkcyjnych bya zbliona do zmian pogowia obserwowanych w podziale na klasy ekonomiczne. Duy spadek trzody w gospodarstwach mieszanych i innych niespecjalizujcych si w tej dziaalnoci wskazuje na oddziaywanie czynników rynkowych. Na skutek rosncych kosztów produkcji (wzrost cen zbó i pasz przemysowych) rolnicy produkujcy droej i niemajcy moliwoci redukcji kosztów ograniczali pogowie trzody lub likwidowali cakowicie t dziaalno. Wpyw WPR przejawia si w tym ujciu równie we wzrocie pogowia pozostaego byda (byda opasowego), wspieranego dopatami do krów mamek. Tabela 18. Zmiany stanu zwierzt* wg danych FADN w podziale na typy produkcyjne (rednia do redniej , %) AB C E F G H I Zwierzta ogóem 4,0 42,2 57,8 12,9 6,4 7,8 9,5 Krowy mleczne 10,1 31,2 9,2 11,1 0,6 25,4 16,0 Pozostae bydo 29,4 106,5 123,2 29,7 24,2 24,0 21,2 Owce i kozy 29,7 83,4 11,4 84,6 5,3 3,7 21,5 Trzoda chlewna 15,8 38,1 33,1 35,4 42,1 9,9 19,9 Drób 11,2 0,6 93,7 43,2 25,8 2,5 11,2 w przeliczeniu na sztuki due AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 66

68 Regiony Wg danych FADN na caym obszarze kraju zmniejszy si stan zwierzt gospodarskich. Najwikszy spadek nastpi w regionach Maopolska i Pogórze oraz Pomorze i Mazury (o 16-18%). W caym kraju zwikszy si tylko stan pozostaego byda opasowego oraz kóz (z wyjtkiem Maopolski i Pogórza). Najwikszy spadek pogowia trzody chlewnej, drobiu i krów mlecznych nastpi w regionach Maopolska i Pogórze oraz Pomorze i Mazury (tab. 19). Rolnicy w najwikszym stopniu ograniczyli produkcj zwierzc na pónocy oraz na poudniowym wschodzie Polski. Zmiany te powodowane byy czynnikami strukturalnymi. Due gospodarstwa na pónocy kraju, czsto powstae na bazie majtku sektora publicznego ju wiele lat przed wejciem do UE wyspecjalizoway si w produkcji rolinnej ze wzgldu na ograniczon dostpno siy roboczej. Po wejciu do UE ten proces by kontynuowany z wikszym nateniem. Zupenie inna jest sytuacja w Polsce poudniowo-wschodniej. Tam struktura agrarna jest bardzo rozdrobniona. Silnie zaznacza si dominacja ma- ych gospodarstw, które produkuj na wasne potrzeby i z rónych przyczyn, gównie ekonomicznych, nie s zdolne do rozwoju rozmiarów dziaalnoci. Gospodarstwa te funkcjonuj w izolacji od rynku, a ich liczba nieustannie maleje i std spadek produkcji. Tabela 19. Zmiany stanu zwierzt* wg danych FADN w podziale na regiony (rednia do redniej , %) POMMZ WLKPL MAZPOD MLPPOG Zw ierzta ogóem 16,3 7,2 8,0 17,7 Krow y mleczne 14,1 2,4 9,0 9,5 Pozostae by do 17,9 25,8 27,8 13,3 Ow ce i kozy 22,2 21,3 15,5 19,8 Trzoda chlewna 25,5 17,0 23,3 30,6 Drób 25,1 3,7 7,9 15,1 * w przeliczeniu na sztuki due POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 67

69 Zmiany struktury stada Klasy ekonomiczne Zmiany w strukturze inwentarza wynikay ze zmian pogowia zwierzt gospodarskich. W caej próbie FADN zmniejszy si udzia trzody chlewnej i nieznacznie drobiu na rzecz byda opasowego i krów mlecznych. Najwiksza redukcja udziau trzody i wzrost krów mlecznych mia miejsce w duych gospodarstwach. We wszystkich klasach ekonomicznych, w tym najsilniej w maych gospodarstwach, zwikszya si proporcja byda opasowego. Ponadto w najmniejszych gospodarstwach zwikszy si udzia drobiu (tab. 20). Tabela 20. Zmiany struktury stanu zwierzt* wg danych FADN w podziale na klasy ekonomiczne (rednia do redniej , pkt. proc.) rednio BM M RM RD D BD Krowy mleczne 0,5 1,7 3,4 1,4 2,7 6,2 7,0 Pozostae bydo 5,7 6,6 7,8 4,8 4,7 5,5 6,2 Owce i kozy 0,1 1,0 0,0 0,3 0,1 0,1 0,1 Trzoda chlewna 6,5 7,8 4,0 4,7 5,4 5,7 15,0 Drób 0,3 4,0 0,6 0,7 2,1 6,2 0,3 * w przeliczeniu na sztuki due BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Typy produkcyjne W strukturze stanu zwierzt w podziale na typy produkcyjne udzia krów zwikszy si tylko w gospodarstwach mleczarskich, a w pozostaych typach produkcyjnych zmala, szczególnie w gospodarstwach sadowniczych. Niezalenie od rodzaju specjalizacji udzia pozostaego byda (opasowego) zwikszy si we wszystkich grupach gospodarstw, w tym najbardziej w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji rolinnej, ogrodniczych i o mieszanym profilu produkcji. Proporcja trzody chlewnej zwikszya si tylko w gospodarstwach specjalizujcych si w jej produkcji. Udzia drobiu zmala w gospodarstwach ogrodniczych. Natomiast wyrany wzrost jego znaczenia nastpi w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji drobiarskiej i gospodarstwach sadowniczych (tab. 21). 68

70 Tabela 21. Zmiany struktury stanu zwierzt* wg danych FADN w podziale na typy produkcyjne (rednia do redniej , pkt. proc.) AB C E F G H I Krowy mleczne 1,3 2,6 6,2 1,1 3,7 0,4 1,5 Pozostae bydo 7,1 6,5 4,8 3,1 5,6 1,4 6,3 Owce i kozy 0,7 4,6 0,8 0,2 0,0 0,0 0,2 Trzoda chlewna 6,0 0,8 1,3 1,2 2,2 2,0 5,3 Drób 0,8 1,8 6,1 0,1 0,1 7,7 0,7 * w przeliczeniu na sztuki przeliczeniowe AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Regiony W strukturze stada we wszystkich regionach wyranie zmniejszy si udzia trzody chlewnej (o 5-7 pkt. proc.) na rzecz byda opasowego oraz byda mlecznego, ale tylko w regionie Maopolska i Pogórze. W regionie Pomorze i Mazury zmniejszy si udzia drobiu (tab. 22). Tabela 22. Zmiany struktury stanu zwierzt* wg danych FADN w podziale regiony (rednia do redniej , %) POMMZ WLKPL MAZPOD MLPPOG Krowy mleczne 0,2 0,8 0,3 2,4 Pozostae bydo 5,9 5,0 6,4 4,6 Owce i kozy 0,3 0,1 0,1 0,1 Trzoda chlewna 4,9 6,6 7,0 6,9 Drób 2,0 0,3 0,0 0,5 POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 69

71 Zmiany struktury produkcji zwierzcej Klasy ekonomiczne W analizowanym okresie nieznacznie zmalao znaczenie produkcji zwierzcej w produkcji ogóem gospodarstw objtych Polskim FADN. Wynikao to ze spadku udziau produkcji ywca wieprzowego oraz w minimalnym stopniu jaj. Nieznacznie wzrosy udziay ywca, woowego, drobiowego i mleka. W najwikszym stopniu udzia produkcji zwierzcej zmala w duych gospodarstwach, w których najbardziej zmniejszy si udzia ywca wieprzowego. We wszystkich klasach ekonomicznych nieznacznie zwikszy si udzia ywca wo- owego, a drobiowego tylko w maych jednostkach. Udzia ywca wieprzowego te zmala we wszystkich klasach ekonomicznych, szczególnie w najwikszych gospodarstwach. W wikszoci klas nieznacznie zmniejszy si udzia jaj, z wyjtkiem gospodarstw redniej wielkoci (tab. 23). Tabela 23. Zmiany struktury wartociowej produkcji zwierzcej wg danych FADN w podziale na klasy ekonomiczne (rednia do redniej , pkt. proc.) rednio BM M RM RD D BD Produkcja zwierzca 2,3 2,0 1,9 0,8 0,1 2,6 6,4 Mleko i przetwory z mleka krowiego 0,3 1,4 1,9 1,5 2,3 4,8 5,3 ywiec woowy 1,1 0,7 1,5 1,4 1,5 0,9 0,8 ywiec wieprzowy 4,6 4,2 2,4 2,7 3,0 4,0 11,9 ywiec barani i kozi 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 ywiec drobiowy 0,9 6,7 2,4 1,0 0,6 3,9 0,3 Jaja 0,4 0,7 1,1 0,4 0,5 0,8 0,1 Inne zwierzta i produkty zwierzce 0,3 1,1 0,3 0,4 0,2 0,3 0,2 BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Typy produkcyjne Udzia produkcji zwierzcej w produkcji rolniczej ogóem zmniejszy si w wikszoci typów produkcyjnych. Wyjtkiem byy gospodarstwa ogrodnicze i specjalizujce si w uprawach trwaych, gdzie nastpi minimalny wzrost tej proporcji. Najwikszy spadek udziau produkcji zwierzcej obserwowano w gospodarstwach o mieszanym profilu produkcji i gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji mleka. W pozostaych typach produkcyjnych gospodarstw by on niewielki. Najwiksze zmiany struktury produkcji byy w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji zwierzt ziarnoernych i trawoernych. W tych pierw- 70

72 szych udzia ywca wieprzowego i jaj zmniejszy si na rzecz ywca drobiowego, a w tych drugich udzia mleka i ywca wieprzowego zmala na rzecz innych zwierzt i produktów zwierzcych. W gospodarstwach bez wyranej specjalizacji (mieszane), zmniejszy si równie udzia ywca wieprzowego i nieznacznie mleka, a poza tym, nie byo wikszych zmian struktury produkcji. W gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji rolinnej zmalaa proporcja ywca wieprzowego na korzy drobiu i woowiny. W pozostaych typach produkcyjnych (ogrodnicze, plantacje trwae) zmiany struktury byy minimalne (tab. 24). Tabela 24. Zmiany struktury wartociowej produkcji zwierzcej wg danych FADN w podziale na typy produkcyjne (rednia do redniej , %) AB C E F G H I Produkcja zwierzca 0,6 0,2 0,4 1,2 0,5 0,5 2,9 Mleko i przetwory z mleka krowiego 0,2 0,1 0,0 0,3 5,1 0,1 0,6 ywiec woowy 0,3 0,1 0,2 0,0 0,9 0,1 0,4 ywiec wieprzowy 1,6 0,1 0,0 0,7 1,5 6,0 1,9 ywiec drobiowy 0,7 0,0 0,2 0,1 0,1 7,6 0,2 Jaja 0,3 0,0 0,1 0,0 0,1 1,7 0,1 Inne zwierzta i produkty zwierzce 0,0 0,0 0,1 0,0 5,2 0,3 0,0 AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Regiony W ujciu regionalnym udzia produkcji zwierzcej w produkcji rolniczej ogóem na przewaajcym obszarze kraju wyranie zmala, szczególnie na Pomorzu i Mazurach (o blisko 6 pkt. proc.). Niewielki wzrost tej proporcji nastpi jedynie na Mazowszu i Podlasiu. Spadek produkcji zwierzcej wynika z malejcego udziau produkcji ywca wieprzowego, oraz w niewielkim stopniu jaj. Najwikszy spadek udziau tego pierwszego nastpi w regionach Pomorze i Mazury oraz Wielkopolska i lsk (okoo 6 pkt. proc.). W caym kraju wzrós udzia ywca woowego, w tym szczególnie na Mazowszu i Podlasiu. Udzia mleka i przetworów z mleka krowiego zwikszy si w wikszoci regionów (z wyjtkiem Pomorza i Mazur), ale zmiany te byy mao znaczce (tab. 25). 71

73 Tabela 25. Zmiany struktury wartociowej produkcji zwierzcej wg danych FADN w podziale na regiony (rednia do redniej , pkt. proc.) rednio POMMZ WLKPL MAZPOD MLPPOG Produkcja zwierzca 2,3 5,7 3,3 0,8 3,2 Mleko i przetw ory z mleka krow iego 0,3 0,2 0,8 0,2 0,8 ywiec woowy 1,1 0,9 0,8 1,6 0,8 y w iec w ieprzow y 4,6 6,3 5,6 3,2 4,4 y w iec drobiow y 0,9 0,1 1,0 1,6 0,2 Jaja 0,4 0,2 0,3 0,5 0,5 Inne zw ierzta i produkty zw ierzce 0,3 0,0 0,1 1,1 0,2 POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN Produkcja i koszty Klasy ekonomiczne W analizowanym okresie warto produkcji rolniczej 28 w gospodarstwach objtych polskim FADN zwikszya si rednio o blisko 6%. Przyczyni si do tego wzrost wartoci produkcji rolinnej. Warto produkcji zwierzcej zwikszya si tylko nieznacznie. Jednak to w produkcji zwierzcej postp w produktywnoci by duo wikszy ni w produkcji rolinnej. Jej warto na jedn sztuk przeliczeniow 29 (SP) wzrosa o ponad 17%, a wydajno mleczna o blisko 7%. Natomiast warto produkcji rolinnej na 1 ha zwikszya si w daleko mniejszym stopniu. Plony wikszoci zbó (z wyjtkiem kukurydzy) zwikszyy si minimalnie. Wobec tego, zwikszenie wartoci produkcji rolinnej naley przypisa relatywnie wikszemu wzrostowi cen produktów rolinnych ni zwierzcych, a produkcji zwierzcej wzrostowi produktywnoci (tab. 26). W podziale na klasy ekonomiczne zdecydowanie zaznacza si polaryzacja wzrostu produkcji rolniczej najwikszy wystpi w gospodarstwach najmniejszych (bardzo mae i mae) oraz najwikszych (bardzo due). W pozostaych klasach ekonomicznych wzrost produkcji by znacznie mniejszy, a w klasie gospodarstw duych zanotowano nawet nieznaczny spadek. W najwikszych gospodarstwach wzrost produkcji bazowa na rosncej produktywnoci produkcji rolinnej i zwierzcej, ale przy jednoczesnym ograniczeniu rozmiarów tej ostatniej, co ograniczyo skal jej wzrostu. Natomiast w maych gospodarstwach wzrost produkcji ogóem w wikszym stopniu wynika ze wzrostu produkcji 28 W cenach biecych. 29 W terminologii FADN Livestock Unit (LU). 72

74 zwierzcej, któr te gospodarstwa rozwijay, ni z produkcji rolinnej. Mniejsz rol w tym wzgldzie peni wzrost produktywnoci, szczególnie produkcji ro- linnej oraz krów mlecznych. Podsumowujc naley stwierdzi, e gospodarstwa rednie i nieco wiksze od rednich w próbie FADN osigny pod wzgldem wzrostu produktywnoci, szczególnie w produkcji rolinnej, wyniki sabsze od innych klas ekonomicznych. Tabela 26. Zmiany wartoci produkcji rolinnej i zwierzcej, i wybranych wskaników wg klas ekonomicznych (rednia do redniej , %) rednio BM M RM RD D BD Produkcja ogóem 5,8 24,4 16,1 4,8 3,5 1,6 21,6 Produkcja rolinna 10,3 19,6 20,8 6,2 3,4 2,5 36,9 Produkcja rolinna na 1 ha 5,0 13,5 7,9 2,4 21,3 33,5 24,4 Plon pszenicy 1,4 2,4 0,6 0,2 1,2 2,2 0,8 Plon kukurydzy 28,0 21,5 17,0 20,9 24,5 16,6 40,9 Produkcja zwierzca 0,9 30,6 11,4 3,2 3,4 7,3 4,0 Produkcja zwierzca na 1 SD 17,2 29,7 4,1 7,9 9,5 8,7 27,9 Wydajno mleczna krów 6,9 1,0 0,4 0,1 4,5 4,1 17,6 BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. W analizowanym okresie koszty produkcji rolniczej 30 w gospodarstwach objtych polskim FADN zwikszyy si o okoo 15%. O ile koszty bezporednie produkcji rolinnej zwikszyy si nieznacznie, to w produkcji zwierzcej nastpi wzrost o ponad jedn czwart. Najsilniejszy wzrost kosztów nastpi w gospodarstwach najwikszych (bardzo due) oraz w gospodarstwach maych (bardzo mae i mae), czyli analogicznie jak to miao miejsce w przypadku wzrostu produktywnoci. Wida tu wyrane powizanie pomidzy wzrostem intensywnoci i wzrostem produkcji. W klasach ekonomicznych, w których wzrost kosztów by mniej dynamiczny (rednio-mae, rednio-due, due) nastpi mniejszy ni w innych klasach wzrost, bd spadek produktywnoci z jednostki powierzchni lub sztuki przeliczeniowej inwentarza. Naley zwróci uwag na nasilajcy si proces ekstensyfikacji produkcji rolinnej w gospodarstwach nalecych do klas rednio-due i due (rys. 29). 30 W cenach biecych. 73

75 Rysunek 29. Zmiany kosztów produkcji rolniczej ogóem oraz kosztów bezporednich produkcji rolinnej i zwierzcej wg klas ekonomicznych (rednia do redniej , %) 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 rednio BM M RM RD D BD Kosztyogóem Kosztybezporednieprod.rol.na1ha Kosztybezporednieprod.zw.na1LU BM bardzo mae, M mae, R-M rednio-mae, rednio-due, D due, BD bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Porównujc powysze zmiany relacji dopat do dziaalnoci operacyjnej do dochodów, da si zauway wyran prawidowo. Najsabszy wzrost produktywnoci wystpuje w tych klasach ekonomicznych, w których udzia dopat w dochodach jest najmniejszy (gospodarstwa redniej wielkoci). Natomiast w klasach z duym udziaem wsparcia w dochodach, wzrost produktywnoci jest znacznie wikszy (gospodarstwa mae i szczególnie najwiksze), produktywno ronie szybciej ni w pozostaych klasach ekonomicznych. To potwierdza, e wysoko wsparcia bezporedniego ma niezaprzeczalny wpyw na produkcj, zwaszcza w wikszych gospodarstwach. W maych gospodarstwach jego oddziaywanie jest mniejsze z przyczyn natury ekonomicznej (ograniczone moliwoci finansowe), ale tym niemniej widoczne Typy produkcyjne W podziale na typy produkcyjne warto produkcji rolniczej w najwikszym stopniu (o okoo 1/4) zwikszya si w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji zwierzt trawoernych (gównie bydo opasowe) i mleka, a w mniejszym stopniu w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji ro- 74

76 linnej i produkcji zwierzt ziarnoernych (trzoda i drób). Przeciwstawna tendencja wystpia w gospodarstwach ogrodniczych i sadowniczych oraz gospodarstwach bez specjalizacji. Zblione byy zmiany wartoci produkcji rolinnej, natomiast warto produkcji zwierzcej wzrosa we wszystkich typach produkcyjnych, w tym najbardziej w gospodarstwach ogrodniczych i sadowniczych (o poow). Warto produkcji rolinnej w przeliczeniu na 1 ha zmalaa w gospodarstwach sadowniczych i minimalnie w specjalizujcych si w produkcji zwierzt trawoernych. Najwikszy wzrost tego wskanika nastpi w gospodarstwach specjalizujcych si produkcji rolinnej, mleka oraz zwierzt ziarnoernych. Warto produkcji zwierzcej na 1 sztuk przeliczeniow zmalaa w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji rolinnej i mieszanych. W gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji zwierzt ziarnoernych i trawoernych wzrost wartoci produkcji zwierzcej na 1 sztuk przeliczeniow by najsilniejszy. Mona zatem stwierdzi, e w wikszoci typów produkcyjnych zmiany wartoci produkcji szy w parze ze wzrostem produktywnoci (tab. 27). Tabela 27. Zmiany wartoci produkcji rolniczej i wybranych wskaników wg typów produkcyjnych (rednia do redniej , %) AB C E F G H I Produkcja ogóem 17,5 6,7 7,6 25,5 26,3 11,4 5,0 Produkcja rolinna 18,3 7,0 7,9 35,2 29,6 14,2 9,7 Produkcja rolinna na 1 ha 35,3 5,7 24,8 27,3 0,3 18,0 11,4 Plon pszenicy 0,9 4,2 5,1 7,7 8,4 5,5 0,3 Plon kukurydzy 27,1 11,3 31,5 0,5 45,4 19,8 30,6 Produkcja zwierzca 11,8 46,0 59,1 23,6 25,4 10,9 1,1 Produkcja zwierzca na 1 LU 21,4 5,8 11,7 7,7 29,1 41,8 2,7 Wydajno mleczna krów 17,4 11,2 11,9 4,6 6,8 4,7 5,4 AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. W analizowanym okresie wzrost kosztów produkcji nastpi w wikszoci typów produkcyjnych gospodarstw. W najwikszym stopniu zwikszyy si one w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji zwierzt trawoernych, produkcji mleka oraz mlecznej, uprawach polowych, a w mniejszym stopniu, produkcji zwierzt ziarnoernych i w mieszanych. W gospodarstwach ogrodniczych i sadowniczych koszty produkcji nieznacznie si zmniejszyy. Koszty produkcji rolinnej wzrosy w znacznie mniejszym stopniu ni koszty produkcji zwierzcej, które zwikszyy si we wszystkich typach gospo- 75

77 darstw, w tym najbardziej w specjalizujcych si w produkcji zwierzt ziarno- ernych, ogrodnictwie i sadownictwie oraz zwierzt trawoernych i krów mlecznych (rys. 30). Rysunek 30. Zmiany kosztów produkcji rolniczej ogóem oraz kosztów bezporednich produkcji rolinnej i zwierzcej (rednia do redniej , %) 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 rednio AB C E F G H I Kosztyogóem Kosztybezporednieprodukcjirolinejna1ha Kosztybezporednieprodukcjizwierzcejna1LU AB uprawy polowe, C uprawy ogrodnicze, E uprawy trwae, F krowy mleczne, G zwierzta trawoerne, H zwierzta ziarnoerne, I mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. W analizowanym okresie nie ma widocznych zwizków pomidzy zmianami w areale i strukturze UR oraz zmianami w rozmiarach stada zwierzt gospodarskich i jego struktury, a rozmiarami patnoci na gospodarstwo. Natomiast widoczna jest zaleno pomidzy wzrostem produkcji i w mniejszym stopniu kosztów, szczególnie produkcji rolinnej, produkcji w poszczególnych typach produkcyjnych gospodarstw, a wysokoci patnoci bezporednich przypadajcych rocznie na gospodarstwo. Gospodarstwa, w których nastpi spadek wartoci produkcji i kosztów, otrzymyway najnisze (kilkukrotnie nisze od redniej) patnoci. Jednoczenie ich udzia w dochodach typów gospodarstw by mniejszy. Zatem w tym ujciu wsparcie równie wywiera wyrany wpyw na sposób produkcji i na jej rozmiary. 76

78 Regiony Zmiany wartoci produkcji rolniczej w ujciu regionalnym cechowao due zrónicowanie. Jedynie w Maopolsce i Pogórzu doszo do stagnacji w tym wzgldzie. W regionie Mazowsze i Podlasie nastpi blisko 3% wzrost wartoci, a w regionie Wielkopolska i lsk wzrost wyniós a blisko 15%. Warto produkcji rolinnej zwikszya si we wszystkich regionach, ale najbardziej w regionie Wielkopolska i lsk (o 22%) oraz Pomorze i Mazury (o 13%). W pozosta- ych regionach jej dynamika bya znacznie nisza. Warto produkcji zwierzcej zwikszya si w regionach Wielkopolska i lsk oraz Mazowsze i Podlasie. Natomiast na Pomorzu i Mazurach oraz w Maopolsce i Pogórzu zmalaa (tab. 28). Pomimo stosunkowo niskiej dynamiki produktywno produkcji rolinnej z 1 ha w najwikszym stopniu wzrosa w regionie Maopolska i Pogórze. Duy by take wzrost tego wskanika w regionie Wielkopolska i lsk. Na pozosta- ym obszarze kraju produktywno produkcji rolinnej zmalaa. Natomiast produktywno produkcji zwierzcej na 1 sztuk przeliczeniow w caym kraju znacznie si zwikszya, w tym szczególnie w regionach Mazowsze i Podlasie (blisko o 25%) oraz Pomorze i Mazury (o 22%). Tabela 28. Zmiany wartoci produkcji rolinnej i wybranych wskaników wg regionów (rednia do redniej , %) rednio POMMZ WLKPL MAZPOD MLPPOG Produkcja ogóem 5,8 0,9 14,9 2,8 0,1 Produkcja rolinna 10,3 13,0 22,1 1,3 5,4 Produkcja rolinna na 1 ha 5,0 0,3 13,6 3,1 17,7 Plon pszenicy 1,4 1,3 3,0 2,0 1,7 Plon kukurydzy 28,0 37,5 29,8 25,7 12,5 Produkcja zwierzca 0,9 10,0 7,0 4,5 6,8 Produkcja zwierzca na 1 LU 17,2 22,0 13,8 24,5 8,1 Wydajno mleczna krów 6,9 5,3 13,4 4,7 3,4 POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MPL-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. Porównanie zmian produkcji i produktywnoci ze zmianami areau i stada zwierzt gospodarskich pozwala stwierdzi, e zmiany produkcji rolinnej oraz szczególnie zwierzcej odbyway si z reguy przy rosncej produktywnoci, nawet w regionach, gdzie obserwowano tendencje spadkowe jeeli chodzi o wolumen. To z kolei wiadczyoby o eliminacji sabszych, produkujcych mniej efektywnie gospodarstw, co odbywao si gównie na wschodzie i poudniu kra- 77

79 ju. Produkcja zwierzca bya w odwrocie take na pónocy kraju, ale tam byo to powodowane czynnikami strukturalnymi (due gospodarstwa powstae czsto na bazie majtku sektora publicznego specjalizoway si w produkcji rolinnej, gdzie w znacznie mniejszym stopniu wykorzystuje si yw si robocz). W ujciu przestrzennym koszty ogóem produkcji rolniczej wzrosy na ca- ym obszarze kraju. Jednak skala ich wzrostu bya bardzo zrónicowana w zalenoci od regionu. Najwikszy wzrost nastpi w regionie Wielkopolska i lsk (o blisko 24%). W regionach Pomorze i Mazury oraz Mazowsze i Podlasie dynamika wzrostu kosztów ogóem bya o poow mniejsza, a w regionie Maopolska i Pogórze wzrost by nieznaczny. Poziom kosztów bezporednich na 1 ha UR zwikszy si w regionach Wielkopolska i lsk oraz Maopolska i Pogórze. Na pozostaym obszarze kraju nastpi ich nieznaczny spadek. Koszty bezporednie produkcji zwierzcej na jedn sztuk przeliczeniow zwikszyy si w caym kraju, ale pod wzgldem dynamiki znacznie w dó odstaje Maopolska i Pogórze. W tym ujciu równie widoczne s zalenoci pomidzy wysoko- ci wsparcia na gospodarstwo oraz jego udziaem w dochodach, a zmianami w intensywnoci produkcji i jej wartoci (rys. 31). 50,0 Rysunek 31. Zmiany kosztów produkcji rolniczej ogóem oraz kosztów bezporednich produkcji rolinnej i zwierzcej (rednia do redniej , %) 40,0 30,0 Kosztyogóem 20,0 10,0 Kosztybezporednieprod. rol.na1ha Kosztybezporednie prod.zw.na1lu 0,0 10,0 rednio POMMZ WLKPL MAZPOD MLPPOG POM-MZ Pomorze i Mazury, WKLP-L Wielkopolska i lsk, MAZ-POD Mazowsze i Podlasie, MLP-POG Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 78

80 W grupie gospodarstw objtych FADN tylko due gospodarstwa powikszyy area UR, w duym stopniu poprzez dzierawy oraz ograniczenie areau wyczonego z produkcji rolniczej. Zwikszy si area plantacji trwaych, w tym sadów. Wyrany by wzrost gruntów zalesionych. Najwiksza skala wikszoci tych zmian bya w gospodarstwach duych. Kierunki zmian byy zbiene z reguami przyznawania dopat bezporednich. Rolnicy z jednej strony zwikszaj stopie wykorzystania rolniczego gruntów, a z drugiej powikszaj obszar gospodarstw. Zarówno te pierwsze dziaania, jak i te drugie maj na celu zwikszenia przychodów z patnoci bezporednich. Wzrost areau by niezaprzeczalnie wikszy w rejonach, gdzie poziom rolnictwa jest wyszy i gospodarstwa wiksze. Due znaczenie maj tu dzierawy, szczególnie w regionach Wielkopolska i lsk oraz Mazowsze i Podlasie. W rejonach, gdzie przed wejciem do UE by stosunkowo duy udzia gruntów dzierawionych (Pomorze i Mazury) znaczenie dzieraw w zwikszaniu areau UE byo mniejsze, a najmniejsze na poudniowym wschodzie. Region Maopolska i Pogórze wydaje si powoli przeksztaca swoje rolnictwo w kierunku ograniczania jego znaczenia jako bazy produkujcej ywno. Z wyjtkiem nielicznych pozycji, zarówno produkcja zwierzca, jak i rolinna zostaa zredukowana. Wyjtkami s plantacje trwae i bydo pozostae w kategorii FADN (opasowe). wiadczy o tym take wzrost powierzchni odogów oraz lasów, jak równie malejcy rozmiar gospodarstw i warto produkcji. Rosnce znaczenie samozaopatrzenia pozwala przypuszcza, e maleje prorynkowa orientacja rolnictwa w tym regionie. Wedug typów produkcyjnych produkcja rolinna rozwija si (wikszo dziaalnoci) najsilniej w gospodarstwach o takiej specjalizacji (uprawy polowe) i krowy mleczne. Natomiast produkcja zwierzca rozwija si tylko w dwóch typach gospodarstw mleczarskich i ogrodniczych (tu jednak na ma skal). Wzrost areau plantacji trwaych (sadów) odbywa si w gównie w du- ych gospodarstwach nie specjalizujcych si dotychczas w tego typu produkcji. W zwizku z tym, moe to by wynikiem wprowadzenia patnoci od okrelonych plantacji wieloletnich pocztkowo w ramach patnoci UPO, a póniej w ramach programów rolnorodowiskowych. To samo mona stwierdzi w przypadku zalesie. Wachlarz patnoci rodowiskowych równie powoduje, e ich beneficjenci dostosowuj zestaw uprawianych rolin oraz zmianowanie tak, aby korzysta z jak najwikszej iloci moliwych w danych warunkach linii wsparcia. Regulacje WPR byy te czynnikiem innych zmian w rolnictwie. Reforma regulacji na rynku cukru spowodowaa ograniczenie uprawy buraków cukrowych. Rosnce znaczenie, pomimo wci maej skali produkcji, byda opasowego mona przypisa (oprócz innych czynników) patnociom zwizanym z t produkcj. 79

81 Jednake wpyw czynników niezwizanych z WPR by daleko bardziej widoczny. Najsilniejszy wpyw miay w tym wzgldzie czynniki rynkowe popyt na produkty/moliwoci sprzeday i, co za tym idzie, zmiany cen. Zmiany strukturalne równie miay wpyw na podejmowane przez rolników decyzje produkcyjne. W okresie transformacji dokonuj si okrelone przeksztacenia w polskim rolnictwie. S to gównie zmniejszanie liczby maych gospodarstw oraz rosnca liczba duych. Wi si z tym takie problemy, jak sia ekonomiczna, dostpno siy roboczej itp., co z kolei skutkowao okrelonymi decyzjami. Na skutek tych czynników rolnicy wybierali dziaalnoci mniej lub bardziej praco- czy kapitaochonne, w zalenoci od swoich preferencji i moliwo- ci. WPR wyranie wpywa na sposób produkcji i co za tym idzie, na wyniki produkcyjne w zalenoci od wielkoci wsparcia na gospodarstwo i/lub jego udziau w dochodach. 2. Zmiany w polskim rolnictwie a WPR w opinii rolników 2.1. Opis zbiorowoci ankietowanych gospodarstw Zbiorowo ankietowanych gospodarstw liczya 2487 jednostek. Sporód caej próby zboa uprawiao 73,3% gospodarstw. Blisko 60% deklarowao posiadanie trwaych uytków zielonych (TUZ). Roliny okopowe byy uprawiane w 54,7% gospodarstw. Plantacje trwae byy utrzymywane w 11,4% gospodarstw. Pozostae grupy rolin cieszyy si znacznie mniejsz popularnoci: rzepak (5,0%), wysokobiakowe (4,3%), pozostae (6,5%). rednia powierzchnia uprawianych zbó w gospodarstwach z próby wyniosa 6,9 ha, ale poowa plantacji nie przekraczaa 4,1 ha, jedna czwarta 1,5 ha, a tylko jedna czwarta miaa powyej 8,5 ha. Zblione charakterystyki statystyczne cechuj struktur agrarn plantacji rzepaku i pozostaych rolin jednorocznych. Biorc pod uwag powysze dane oraz warto wskanika asymetrii, z ca pewnoci mona stwierdzi, e rozkad gospodarstw uprawiajcych zarówno zboa, jak i pozostae roliny jest silnie prawostronny, co oznacza du przewag obserwacji mniejszych od redniej. Innymi sowy, struktura agrarna gospodarstw z próby jest silnie rozdrobniona i spolaryzowana, podobnie jak to wynika z danych szacunkowych GUS czy danych FADN. Natomiast w porównaniu z danymi ze spisu rolnego przeprowadzonego w 2010 r., rozdrobnienie zbiorowoci z ankiety i ich polaryzacja s nieznacznie mniejsze. Tym niemniej, i tu z jednej strony mamy du liczb maych jednostek, a z drugiej stosunkowo niewielk ilo duych. Mona wic uzna, e próba ankietowanych gospodarstw rzetelnie oddaje realia polskiego rolnictwa. 80

82 Przed wejciem do UE ankietowane gospodarstwa w przewaajcej czci nie miay wyspecjalizowanego profilu produkcji (89%). Najwiksz proporcj stanowiy gospodarstwa o mieszanej specjalizacji (dominujce 2 profile produkcji), gospodarstwa specjalizujcie si w uprawach polowych, produkcji trzody chlewnej oraz byda mlecznego (rys. 32). Rysunek 32. Specjalizacja ankietowanych gospodarstw ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. Po wejciu do UE ponad 91% ankietowanej zbiorowoci nie zmienio specjalizacji. Rolnicy deklarujcy zmian specjalizacji, wród jej przyczyn najczciej wskazywali nieopacalno dotychczasowej produkcji, wiksz opacalno nowego typu produkcji czy niemono prowadzenia dotychczasowej produkcji. Wbrew obiegowym opiniom, brak zbytu na dane produkty lub wspieranie nowego typu produkcji, miay stosunkowo niewielkie znaczenie w tym wzgldzie, podobnie jak rozpoczcie dziaalnoci rolniczej (rys. 33). 81

83 Rysunek 33. Przyczyny zmiany specjalizacji ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. W latach w badanej grupie gospodarstw nastpiy pewne zmiany w uytkowaniu gruntów rolnych. Byy one tylko czciowo zbiene z tendencjami obserwowanymi na podstawie danych GUS i FADN. Kierunki i czsto wystpowania zmian produkcyjnych okrelono na podstawie odpowiedzi na pytanie typu zamknitego w stosunku do nastpujcych grup dziaalnoci produkcji rolinnej: zboa, rzepak, okopowe (ziemniaki/buraki cukrowe, pastewne, inne), wysokobiakowe (groch, peluszka, ubiny), uytki zielone (trwae i w uprawie polowej), plantacje trwae, inne. Moliwoci odpowiedzi byy nastpujce: 0 bez zmian, 1 wzrost, (-1) spadek. Zakres redniej arytmetycznej odpowiedzi móg przyjmowa wartoci od -1 do 1, zatem interpretacja redniej jest nastpujca: warto wiksza od zera oznacza, e gospodarstwa przecitnie czciej zwikszay powierzchni upraw, warto mniejsza od zera oznacza, e gospodarstwa przecitnie czciej zmniejszay powierzchni upraw, 82

84 im wiksza rónica od zera, tym czciej wystpowao zmniejszenie/wzrost areau upraw. W opinii przewaajcej czci ankietowanych rolników skala trwaych zmian produkcyjnych po wejciu do UE bya niewielka. Najwaniejsze zmiany dotyczyy wzrostu areau zbó oraz zmniejszenia powierzchni okopowych. Jednak czsto wystpowania tych zmian bya niewielka, o czym wiadcz zblione do zera rednie wartoci odpowiedzi. Jeeli chodzi o pozostae grupy rolin, to rolnicy w badanej zbiorowoci czciej zwikszali ich area, ale rednie wartoci odpowiedzi odbiegay od zera w jeszcze mniejszym stopniu ni w przypadku zbó czy okopowych. Wobec tego czsto wystpowania tych zmian bya znikoma (rys. 34). Najrzadziej respondenci zgaszali zmian powierzchni uprawy rzepaku, strczkowych i plantacji trwaych oraz pozostaych upraw (ponad 90% respondentów). Wzrost areau uprawy najczciej by zgaszany w przypadku zbó (19%), trwaych uytków zielonych (9%) okopowych. Zmniejszenie areau upraw dotyczyo równie tych samych grup rolin (okopowe 13%, zboa 11% i trwae uytki zielone 5%). Zatem w ankietowanych gospodarstwach trwae zmiany areau rolin, które odbyway si po wejciu do UE dotyczyy w zasadzie przesuni pomidzy zboami, okopowymi oraz trwaymi uytkami zielonymi. Rysunek 34. Zmiany areau upraw po wejciu do UE Inne Plantacje trwae (0,025)* (0,063) TUZ (0,069) Strczkowe Okopowe (0,078) (0,060) Spadek Bezzmian Wzrost Rzepak (0,065) Zboa (0,220) %odpowiedzi * w nawiasach warto rednia odpowiedzi ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. 83

85 Jako przyczyny powyszych zmian ankietowani rolnicy najczciej wskazywali zmiany opacalnoci zmniejszenie (35%) lub wzrost (10%). Nastpn co do znaczenia grup czynników bya ch zmiany powierzchni gospodarstwa, przy czym ponad 19% dyo do zwikszenia jego rozmiarów, a 18% do redukcji (rys. 35). Kolejne czynniki wskazywane przez rolników miay daleko mniejsze znaczenie. Wród nich naley wymieni zmian profilu dziaalnoci (7%), czy zaniechanie produkcji rolniczej (5%) i zmian struktury upraw (4%) Rysunek 35. Przyczyny zmian areau upraw po wejciu do UE (w % odpowiedzi) 34, ,1 17, Zmniejszenie Zmniejszenie Zwikszenie opacalnoci pow.gosp. pow.gosp. 10,4 Wzrost opacalnoci ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. Jednoczenie, po wejciu do UE blisko trzy czwarte badanej zbiorowoci nie wykazywao istotnych zmian zuycia rodków produkcji. Wzrost zuycia zgaszao 11% próby, a w pozostaej czci gospodarstw (14%) zuycie rodków produkcji zmalao. Wród przyczyn zmian zuycia rodków produkcji ankietowani rolnicy w pierwszej kolejnoci wymieniali zmiany opacalnoci/cen produktów rolnych (31%) i zmiany areau upraw (30%). Znaczenie pozostaych czynników byo znacznie mniejsze, tym niemniej od 8 do 14% respondentów wskazao intensy- 6,7 Zmiana profilu produkcji 5,1 Zaniechanie produkcji 4,1 Zmiany struktury upraw 1,8 Rozpoczcie dzia.roln. 0,2 Odogowanie 84

86 fikacj produkcji, wymagania jakociowe czy zmian profilu produkcji, jako istotne czynniki zmian zuycia rodków produkcji (rys. 36). Rysunek 36. Przyczyny zmian zuycia rodków produkcji po wejciu do UE (w % odpowiedzi) ,5 29, , ,4 8,5 5 4,1 2,2 1,4 0 ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB Wsparcie bezporednie Sporód ankietowanych gospodarstw 93,4% otrzymywao, patnoci podstawowe (JPO) i uzupeniajce UPO, a patnoci ONW 39,3%. Pozostae rodzaje patnoci wystpoway w badanej próbie znacznie rzadziej: rolno- rodowiskowe 4,0%, patnoci do zalesie 0,2%, inne patnoci 3,9%. Spo- ród innych patnoci najczciej wystpoway patnoci cukrowe, do byda (krów mamek i ras lokalnych) oraz do warzyw i owoców (rys. 37). 85

87 W badanej zbiorowoci rednia warto patnoci JPO i UPO na gospodarstwo 2011 r. wyniosa 8843 z. Jedna czwarta gospodarstw otrzymywaa te patnoci w wysokoci do 2400 z (dolny kwartyl), a jedna czwarta powyej z (górny kwartyl). wiadczenia te u poowy respondentów nie przekraczay 5000 z. Wspóczynnik asymetrii jest dodatni, co wiadczy o prawostronnoci rozkadu, czyli przewadze wartoci mniejszych od redniej, a jego warto wskazuje na bardzo due odchylenie w tym kierunku. Wskanik kurtozy sygnalizuje wyran szpiczasto rozkadu. Blisko 94% ankietowanych gospodarstw (rys. 38), które udzieliy odpowiedzi naley do typowego obszaru zmiennoci cechy 31 (otrzymaa patnoci nie przekraczajce do z). Rysunek 37. Kwota dopat JPO i UPO w 2011 r. szereg rozdzielczy, histogram* * Liczby przedstawione na osi poziomej oznaczaj górne granice przedziaów szeregu rozdzielczego wartoci cechy (zmiennej). ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. 31 Typowy obszar zmiennoci zdefiniowano jako nastpujcy zakres wartoci: rednia arytmetyczna ± odchylenie standardowe. 86

88 Rysunek 38. Kwota dopat JPO i UPO w 2011 r. rozkad wartoci* * Linia kreskowana w kolorze czerwonym oznacza granic, powyej której znajduj si wartoci odstajce. ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. Rysunek 39. Obszar objty JPO i UPO w 2011 r. szereg rozdzielczy, histogram* * Liczby przedstawione na osi poziomej oznaczaj górne granice przedziaów szeregu rozdzielczego wartoci cechy (zmiennej). ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. 87

89 redni obszar objty dopatami JPO i UPO wyniós 11,5 ha, co daje rednio 714 z/ha. Podobnie jak w przypadku wysokoci tych wiadcze, rozkad tej zmiennej jest silnie prawostronny i spiczasty. Trzy czwarte gospodarstw otrzymywao dopaty do powierzchni nie przekraczajcej 13,5 ha, a poowa do 7,0 ha. W typowym obszarze zmiennoci (do 29,4 ha) znalazo si ponad 91% badanych gospodarstw (rys. 39). W 2011 r. rednia wysoko patnoci ONW na gospodarstwo w badanej zbiorowoci wyniosa 2349 z. Rozkad tej zmiennej charakteryzuje si siln prawostronnoci, ale jednak znacznie mniejsz ni rozkad patnoci JPO i UPO. Jedna czwarta beneficjentów patnoci ONW otrzymywaa poniej 814 z, poowa poniej 1750 z, a tylko jedna czwarta powyej 3000 z. Rozkad tej cechy jest równie daleko mniej spiczasty. W typowym obszarze zmiennoci tej cechy (wiadczenia do 4668 z) znalazo si ponad 88% gospodarstw (rys. 40, 41). Rysunek 40. Kwota dopat ONW w 2011 r. szereg rozdzielczy, histogram* * Liczby przedstawione na osi poziomej oznaczaj górne granice przedziaów szeregu rozdzielczego wartoci cechy (zmiennej). ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. 88

90 Rysunek 41. Kwota dopat ONW w 2011 r. rozkad wartoci* * Linia kreskowana w kolorze czerwonym oznacza granic, powyej której znajduj si wartoci odstajce. ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. redni obszar podlegajcy dopatom ONW w badanej zbiorowoci wyniós 10,0 ha. rednia warto patnoci na 1 ha wyniosa 235 z. Powierzchnia podlegajca dopatom w poowie gospodarstw nie przekracza 7,0 ha. Dolny i górny kwartyl wyniosy odpowiednio 3,0 i 13,5 ha. Tak wic rozkad wartoci tej cechy równie charakteryzuje si siln prawostronnoci. W typowym obszarze zmiennoci (od 0,1 do 19,9 ha) znalazo si 83% gospodarstw korzystajcych z patnoci ONW (rys. 42). 89

91 Rysunek 42. Obszar objty dopatami ONW (P1B2) szereg rozdzielczy, histogram* * Liczby przedstawione na osi poziomej oznaczaj górne granice przedziaów szeregu rozdzielczego wartoci cechy (zmiennej). ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. Beneficjenci patnoci rolnorodowiskowych w 2011 r. otrzymywali rednio 7049 z na gospodarstwo. rednie wpywy z tego tytuu u trzech czwartych z nich nie przekraczay 8000 z, a u poowy 5025 z. Rozkad tej cechy jest równie prawostronny, ale w znacznie mniejszym stopniu, ni to miao miejsce u poprzednio omawianych cech. Cechuje si te znacznie mniejsz spiczastoci (rys. 43, 44). Co prawda odsetek gospodarstw nalecych do typowego obszaru zmiennoci (patno od 479 do z) i wynosi 82%, ale odstaje tylko 2% (patnoci powyej z). 90

92 Rysunek 43. Kwota patnoci rodowiskowych w 2011 r. szereg rozdzielczy, histogram* * Liczby przedstawione na osi poziomej oznaczaj górne granice przedziaów szeregu rozdzielczego wartoci cechy (zmiennej). ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB Rysunek 44. Kwota patnoci rodowiskowych w 2011 r. rozkad wartoci* * Linia kreskowana w kolorze czerwonym oznacza granic powyej której znajduj si wartoci odstajce. ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. 91

93 redni obszar podlegajcy dopatom rolnorodowiskowym w badanej próbie gospodarstw wyniós 10,9 ha. rednio na 1 ha gospodarstwa otrzymywa- y 647 z. W poowie gospodarstw powierzchnia, do której przysugiway dopaty rolnorodowiskowe nie przekraczaa 8,0 ha, a w trzech czwartych 12,2 ha. W typowym obszarze zmiennoci (22,7 ha) znajduje si blisko 85% gospodarstw, a obserwacje odstajce (powyej 46,3 ha) stanowiy 4%. Proporcja du- ych beneficjentów patnoci rolnorodowiskowych jest znacznie mniejsza, ni obserwowana przy patnociach JPO i UPO, czy ONW. Uczestnictwo w programach rolnorodowiskowych nie jest zwizane ze struktur agrarn i lokalizacj gospodarstw, co w wikszym stopniu determinuje rozkady poprzednio omawianych cech (JPO i UPO oraz ONW). Ponadto duym gospodarstwom w wielu przypadkach trudnej jest speni wymagania w tym wzgldzie narzucone, zarówno przez WPR, jak i krajowe regulacje (rys. 45). Rysunek 45. Obszar objty dopatami rolnorodowiskowymi (P1C2) szereg rozdzielczy, histogram* * Liczby przedstawione na osi poziomej oznaczaj górne granice przedziaów szeregu rozdzielczego wartoci cechy (zmiennej). ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. W 2011 r. rednia wielko patnoci do zalesie w ankietowanych gospodarstwach osigna 8726 z. rednia powierzchnia podlegajca tym dopatom wyniosa 2,81 ha, co daje bardzo wysok warto w przeliczeniu na 1 ha (3105 z). Ze wzgldu na ma liczebno ankietowanych gospodarstw, w których wykorzystywano ten rodzaj wsparcia, nie przeprowadzono analizy statystycznej (rys. 46, 47, 48). 92

94 Rysunek 46. Kwota patnoci do zalesie w 2011 r. szereg rozdzielczy, histogram* * Liczby przedstawione na osi poziomej oznaczaj górne granice przedziaów szeregu rozdzielczego wartoci cechy (zmiennej). ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. Rysunek 47. Kwota patnoci do zalesie w 2011 r. rozkad wartoci ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. 93

95 Rysunek 48. Obszar objty dopatami do zalesie szereg rozdzielczy, histogram* * Liczby przedstawione na osi poziomej oznaczaj górne granice przedziaów szeregu rozdzielczego wartoci cechy (zmiennej). ródo: Obliczenia wasne na podstawie Zacznika 2 ankiety Rodzina i Gospodarstwo IERiG-PIB. W ankietowanych gospodarstwach rednia warto pozostaych patnoci w 2011 r. uksztatowaa si na poziomie 5128 z na gospodarstwo. Poowa gospodarstw korzystajcych z tych patnoci otrzymywaa mniej ni 3500 z, jedna czwarta poniej 1000 z, a jedna czwarta powyej 7000 z. Rozkad tej cechy take jest prawostronny, ale w znacznie mniejszym stopniu, ni u pozostaych cech (rodzajów wsparcia bezporedniego). Spiczasto rozkadu jest równie mniejsza. Innymi sowy, zrónicowanie wielkoci patnoci, wbrew pozorom wynikajcym ze agregatu tej cechy, jest mniejsze (rys. 49, 50). Blisko 88% gospodarstw naley do typowego obszaru zmiennoci (poniej z), a tylko 1% odstaje od obserwowanych wartoci (powyej z). 94