Polskie gospodarstwa z chowem bydła na tle wybranych krajów. nr 86. Wojciech Ziętara Marcin Adamski Henryk Grodzki

Transkrypt

1 Polskie gospodarstwa z chowem bydła na tle wybranych krajów nr Wojciech Ziętara Marcin Adamski Henryk Grodzki

2 Polskie gospodarstwa z chowem bydła na tle wybranych krajów

3

4 Polskie gospodarstwa z chowem bydła na tle wybranych krajów Praca pod redakcją naukową prof. dr. hab. Wojciecha Ziętary Autorzy: prof. dr hab. Wojciech Ziętara mgr Marcin Adamski prof. dr hab. Henryk Grodzki przy udziale mgr Zofii Mirkowskiej 2013

5 Prac zrealizowano w ramach tematu: Konkurencyjno obecna i w perspektywie rednioterminowej polskich gospodarstw rolnych i produktów rolniczych, w zadaniu: Moliwoci poprawy efektywnoci funkcjonowania poszczególnych grup polskich gospodarstw rolnych na tle dokona analogicznych grup gospodarstw z wybranych krajów unijnych Celem zadania jest ustalenie moliwoci i zakresu poprawy efektywnoci funkcjonowania polskich gospodarstw z chowem byda (mlecznych i z chowem pozostaego byda) na tle analogicznych gospodarstw z wybranych krajów. Recenzent prof. dr hab. Micha wityk Opracowanie komputerowe Zofia Mirkowska Korekta Barbara Pawowska Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, Warszawa tel.: (22) faks: (22) dw@ierigz.waw.pl

6 SPIS TRECI 1. Wprowadzenie (prof. dr hab. Wojciech Zitara) Postawienie problemu badawczego Cel bada Metody badawcze Metody wyboru obiektów badawczych Metody zbierania materiaów badawczych i róda danych Metody opracowania i prezentacji materiaów badawczych Miejsce i rola produkcji bydlcej w rolnictwie polskim i w wybranych krajach (prof. dr hab. Wojciech Zitara) Struktura produkcji rolniczej w Polsce w latach Zmiany w liczbie gospodarstw i pogowiu byda w Polsce w latach Zmiany w pogowiu krów w ukadzie przestrzennym w latach Zmiany w liczbie dostawców mleka w Polsce Gospodarka mleczna w Polsce i w badanych krajach w 2010 roku Ocena potencjau produkcyjnego, organizacji produkcji, kosztów i efektów w gospodarstwach mlecznych (typ 45) badanych krajów w zalenoci od wielkoci ekonomicznej w latach (prof. dr hab. Wojciech Zitara, mgr in. Marcin Adamski) Ocena gospodarstw mlecznych w poszczególnych klasach wielkoci ekonomicznej Ocena gospodarstw mlecznych rednio maych (klasa 3, warto SO tys. euro) w badanych krajach Ocena gospodarstw mlecznych rednio duych (klasa 4, warto SO tys. euro) w badanych krajach Ocena gospodarstw mlecznych duych (klasa 5, warto SO tys. euro) w badanych krajach Ocena gospodarstw mlecznych bardzo duych (klasa 6, warto SO 500 tys. euro i wicej) w badanych krajach Ocena badanych gospodarstw mlecznych w zalenoci od wielkoci ekonomicznej... 58

7 3.2.1 Ocena potencjau produkcyjnego gospodarstw mlecznych w zalenoci od wielkoci ekonomicznej Ocena organizacji produkcji w gospodarstwach mlecznych w zalenoci od wielkoci ekonomicznej Ocena poziomu i struktury kosztów w gospodarstwach mlecznych w zalenoci od wielkoci ekonomicznej Ocena efektów produkcyjnych i ekonomicznych w gospodarstwach mlecznych w zalenoci od wielkoci ekonomicznej Ocena potencjau produkcyjnego, organizacji produkcji, kosztów i efektów w gospodarstwach specjalizujcych si w chowie byda (typ 49) badanych krajów w zalenoci od wielkoci ekonomicznej w latach (prof. dr hab. Wojciech Zitara, mgr in. Marcin Adamski) Ocena gospodarstw z chowem byda w poszczególnych klasach wielkoci ekonomicznej Ocena gospodarstw z chowem byda rednio maych (klasa 3, warto SO tys. euro) w badanych krajach Ocena gospodarstw z chowem byda rednio duych (klasa 4, warto SO tys. euro) w badanych krajach Ocena gospodarstw z chowem byda duych (klasa 5, warto SO tys. euro) w badanych krajach Ocena gospodarstw z chowem byda bardzo duych (klasa 5, warto SO powyej 500 tys. euro) w badanych krajach Ocena badanych gospodarstw z chowem byda w zalenoci od wielkoci ekonomicznej Ocena potencjau produkcyjnego gospodarstw z chowem byda w zalenoci od wielkoci ekonomicznej Ocena organizacji produkcji w gospodarstwach z chowem byda w zalenoci od wielkoci ekonomicznej Ocena poziomu i struktury kosztów w gospodarstwach z chowem byda w zalenoci od wielkoci ekonomicznej Ocena produktywnoci i efektywnoci w gospodarstwach z chowem byda w zalenoci od wielkoci ekonomicznej Kompleksowa ocena efektywnoci gospodarstw z chowem byda w badanych krajach (mgr in. Marcin Adamski) Kompleksowa ocena gospodarstw mlecznych Kompleksowa ocena gospodarstw z chowem pozostaego byda

8 6. Efektywno gospodarstw z chowem byda wedug wielkoci ekonomicznej obliczona z zastosowaniem metody DEA (mgr in. Marcin Adamski) Ocena efektywnoci gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji mleka (typ 45) Ocena efektywnoci gospodarstw specjalizujcych si w bydle (typ 49) Czynniki istotnie determinujce zmian dochodu z dziaalnoci rolniczej polskich gospodarstw mlecznych i z chowem byda (mgr in. Marcin Adamski) Ocena wpywu czynników istotnie determinujcych zmian dochodu z dziaalnoci rolniczej Ocena wpywu czynników istotnie determinujcych zmian dochodu w gospodarstwach mlecznych Ocena wpywu czynników istotnie determinujcych zmian dochodu w gospodarstwach specjalizujcych si w bydle Stan i kierunki rozwoju produkcji woowiny w Polsce (prof. dr hab. Henryk Grodzki) Wstp Pogowie byda Bydo mleczne Krzyowanie towarowe Liczba cielt Baza paszowa Opacalno Rynek zbytu Podsumowanie Podsumowanie (prof. dr hab. Wojciech Zitara) Literatura

9

10 1. Wprowadzenie 1.1.Postawienie problemu badawczego W Polsce w strukturze towarowej produkcji rolniczej w ostatnich kilkunastu latach przewaa produkcja zwierzca. Jej udzia w 2000 roku wynosi ponad 62%. W kolejnych latach, mimo wzrostu wartoci, jej udzia zmniejszy si do ponad 53% w 2011 roku. W strukturze produkcji zwierzcej dominowaa produkcja bydlca, której udzia w 2011 r. wynosi 43,2%, a udzia samego mleka 32,1%. Produkty przemysu mleczarskiego s przedmiotem eksportu. W handlu zagranicznym produktami mleczarskimi Polska od 2003 roku uzyskuje dodatnie saldo, które w 2011 r. wynosio 874 mln euro, a w kolejnym roku przekroczyo 900 mln euro. Udzia produktów mleczarskich w eksporcie produktów rolnospoywczych by równie znaczcy, w 2011 roku wynosi 9,5% [Handel zagraniczny 34/2013]. W 2010 roku chów byda prowadzony by w 453,9 tys. gospodarstw [Powszechny Spis Rolny 2011], dajc utrzymanie prawie 2 milionom mieszkaców wsi. Potencja rozwojowy produkcji bydlcej w Polsce jest duy, ze wzgldu na wysokie zasoby pracy w rolnictwie i du powierzchni trwaych uytków zielonych, których powierzchnia w 2010 r. wynosia 3283,53 tys. ha, a ich udzia w powierzchni uytków rolnych wynosi 21,1% [Powszechny Spis Rolny, Uytkowanie gruntów 2011]. Zasoby te umoliwiaj zwikszenie pogowia byda co najmniej o 50%, z 5500 tys. (w 2010 r) do 7500 tys. Taki stan pogowia wystpowa w 1995 r., a w szczytowym okresie w 1975 r. pogowie byda w Polsce wynosio tys. sztuk. Potencja w zakresie produkcji mleka zdecydowanie przekracza obecny poziom produkcji, który wynosi nieco ponad 12 mld litrów. W 1990 roku produkcja mleka w Polsce przekraczaa 15 mld litrów. Biorc pod uwag obecny poziom produkcji mleka i istniejcy potencja produkcyjny, zasadnym jest przeprowadzenie bada dotyczcych moliwoci zwikszenia wykorzystania posiadanego potencjau produkcyjnego w zakresie produkcji bydlcej, a w szczególnoci produkcji mleka i ywca woowego. Te produkty stanowi surowiec w przemyle mleczarskim i misnym i po przetworzeniu stanowi mog przedmiot eksportu. Moliwoci rozwoju produkcji mleka i ywca woowego na potrzeby rynku polskiego s utrudnione ze wzgldu na ograniczony popyt wewntrzny. Szanse rozwojowe tej gazi produkcji zwierzcej tkwi we wzrocie eksportu przetwórstwa mleka i ywca woowego. Gówne kierunki tego eksportu to kraje Unii Europejskiej oraz rynki trzecie. Na tych rynkach wystpuje silna konkurencja ze strony producentów mleka i ywca wo- owego z krajów UE. W zwizku z tym zachodzi potrzeba badania efektywnoci polskich gospodarstw produkujcych mleko i ywiec woowy i skonfrontowanie 9

11 ich wyników z producentami z krajów unijnych, którzy s naszymi konkurentami na tych rynkach. Bezporednio na tych rynkach konkuruj przedsibiorstwa handlu i przetwórstwa mlecznego i misnego. O ich sprawnoci ekonomicznej w istotnym stopniu decyduj koszty surowca, czyli mleka i ywca woowego, wytwarzanych w gospodarstwach rolnych. Wedug A.Wosia udzia kosztów surowca w kosztach cakowitych wynosi ponad 2/3 [Wo A. 2003]. Z tego wzgldu poprawa efektywnoci polskich gospodarstw bydlcych w istotnym stopniu wpywa na poziom konkurencyjnoci polskich produktów mleczarskich i przetworów ywca woowego na rynkach zagranicznych. Niezalenie od tych przesanek o charakterze zewntrznym, wskazujcych na potrzeb bada naley równie zwróci uwag na przesanki wewntrzne. Jedn z nich s trwae tendencje, jakie wystpuj midzy kosztami czynników produkcji a kosztami produktów rolniczych zbywanych przez rolników. Na wykresie 1 przedstawiono ksztatowanie si kosztów pracy w gospodarce narodowej poza rolnictwem, kosztów rodków produkcji nabywanych przez rolników i cen zbytu produktów rolnych w latach Z przedstawionych tendencji wynika jednoznacznie, e najwysze tempo wzrostu wystpuje w kosztach pracy poza rolnictwem mierzone poziomem wynagrodze. W analizowanym okresie wynagrodzenia w dziaach pozarolniczych wzrosy ponad piciokrotnie. W tym samym okresie ceny rodków produkcji dla rolnictwa wzrosy ponad trzykrotnie, a ceny produktów rolnych wzrosy nieco ponad dwukrotnie. Tego typu tendencje maj charakter trwaych prawidowoci i wystpuj we wszystkich krajach o gospodarce rynkowej. Szybszy wzrost kosztów pracy i rodków produkcji od cen zbytu produktów rolnych prowadzi do spadku jednostkowej opacalnoci produktów rolnych. W tej sytuacji rolnicy chccy osign dochód z gospodarstwa na poziomie parytetowym 1, zmuszeni s do zwikszania skali produkcji. Mog j osign przez wzrost poziomu intensywnoci produkcji lub przy danym poziomie intensywnoci produkcji, przez zwikszenie powierzchni gospodarstwa w odniesieniu do produkcji rolinnej, natomiast produkcji zwierzcej przez zwikszenie liczby utrzymywanych zwierzt. Mog by równie wykorzystane jednoczenie obydwa wymienione sposoby. Zwikszenie przez rolników skali produkcji jest moliwe pod warunkiem wystpowania popytu na produkty rolnicze. Jak stwierdzono wyej, popyt wewntrzny na produkty rolnicze jest ograniczony. Przeprowadzone badania prognostyczne wskazuj, e popyt wewntrzny na produkty rolnicze moe zwiksza si w tempie 1% rocznie [Wo A. 1998]. W tej sytuacji za gówny czynnik rozwoju produkcji rolniczej, w tym produkcji mleka i ywca woowego naley 1 Dochód parytetowy dochód porównywalny z wynagrodzeniami w gospodarce narodowej poza rolnictwem. 10

12 ródo: [Zitara W. 2013]. 1.2 Cel bada Celem gównym przeprowad dzonych bada jest ocena dziaalnoci probydlc, a w tym mleka oraz mleka wraz z ywcem woowym w Polsce, oraz okrelenie ich efektywnoci w odniesieniu do analogicznych gospodarsg stw wgierskich, niemieckich, duskich i holendersk kich w latach Jako cel dodatkowy przyjto okrelenie kierunków rozwoju badanych gospodarstw polskich w per- dukcyjnej i ekonomicznej gospodarstw nastawionych na produkcj spektywie rednioterminowej. Realizacjaa tak sformuowanego celu zostanie dokonana przez wykonanie nastpujcych zada badawczych: okrelenie miejsca i roli produkcji mleka w Polsce i w wybranych krajach, uzna eksport. Na wykresie 1 przedstawiono równie wskaniki noyc cen w poszczególnych latach i w caym okresie. Wskanikk noyc cen charaktery- zowa si zmiennoci, oscylujc wokó 100% %. Wartoci poniej 100% wystpi- y w latach: ; i W pozostaychh latach koniunk- wynosi okoo 70%, co oznacza, e cen produktów rolnych w stosunku do cen rodków produkcji rosy wolniej o 30%. tura bya korzystna. Natomiast w caym okresie wskanik noyc cen Wykres 1. Tendencje zmian w kosztach czynników produkcji 11

13 ocena: potencjau produkcyjnego gospodarstw prowadzcych produkcj bydlc, nastawionych na produkcj mleka oraz mleka i ywca woowego, organizacji produkcji, kosztów i efektów w tych gospodarstwach, okrelenie gównych czynników wpywajcych na efektywno badanych gospodarstw, okrelenie kierunków rozwoju gospodarstw mlecznych i z produkcj ywca woowego w perspektywie rednioterminowej. Przyjto równie nastpujce hipotezy badawcze: skala produkcji mleka jest podstawowym czynnikiem decydujcym o efektywnoci produkcji mleka w gospodarstwach, polskie gospodarstwa mleczne utrzymujce powyej 30 krów mlecznych s zdolne do rozwoju, gospodarstwa wyspecjalizowane w produkcji mleka s bardziej efektywne od gospodarstw prowadzcych dwukierunkowe gospodarstwa, nastawione na produkcj mleka i ywca woowego, polskie gospodarstwa mleczne utrzymujce powyej 50 krów mlecznych s zdolne do konkurencji z odpowiednimi gospodarstwami z badanych krajów. 1.3 Metody badawcze Metody wyboru obiektów badawczych Przedmiot bada stanowi gospodarstwa nastawione na produkcj mleka (typ 45) oraz mleka i ywca woowego (typ 49) objte systemem europejskiego FADN w latach Dane z lat póniejszych, 2011 i 2012, dotychczas byy niedostpne. Badaniami objto gospodarstwa prowadzce wymienione kierunki produkcji z Polski, Wgier, Niemiec, Danii i Holandii. Tabela 1.1 Klasy wielkociowe gospodarstw wedug Standardowej Produkcji (SO) Klasy wielkociowe gospodarstw Rozmiar w euro (1) Bardzo mae < (2) Mae < (3) rednio mae < (4) rednio due < (5) Due < (6) Bardzo due < ródo: [Goraj L. 2012]. 12

14 Wymienione kraje, takie jak Wgry i Niemcy, charakteryzuj si zblionymi do polskich warunkami produkcji i podobn struktur gospodarstw. Natomiast gospodarstwa duskie i holenderskie reprezentuj typy gospodarstw o wysokiej sprawnoci technicznej. Badane gospodarstwa róni si wielkoci ekonomiczn okrelon wartoci standardowej produkcji (SO Standard Output). Wyodrbnione wg tego kryterium klasy wielkociowe gospodarstw podano w tabeli 1.1. W tabeli 1.2 podano liczebno badanych gospodarstw z uwzgldnieniem ich wielkoci ekonomicznej. Z liczb przedstawionych w tabelach 1 i 2 wynika, e nie wszystkie klasy wielkociowe s reprezentowane w systemie europejskiego FADN. Systemem tym nie zostay objte gospodarstwa dwóch najmniejszych klas do 25 tys. euro. Z gospodarstw mlecznych (typ 45) z Polski badaniem objto klasy: 3, 4 i 5. Nie objto badaniami gospodarstw najwikszych klasy 6, ze wzgldu na zbyt ma zbiorowo poniej 15 gospodarstw. Gospodarstwa mleczne z Wgier i Niemiec reprezentowane s przez klasy 3-6, z Danii przez klasy 5 i 6, a Holandii przez klasy od 4 do 6. Tabela 1.2 Liczebno badanych gospodarstw w latach Klasy SO Polska Wgry Niemcy Dania Holandia tys. euro Gospodarstwa mleczne (typ 45) (3) (4) (5) (6) 500 i wicej Gospodarstwa z bydem mlecznym i rzenym (typ 49) (3) (4) (5) (6) 500 i wicej ródo: Polski i Europejski FADN, IERiG-PIB. Zdecydowanie mniej gospodarstw w typie 49 zostao objte badaniem europejskiego FADN. Najpeniej reprezentowane s gospodarstwa z Niemiec, gdy przez klasy od 3 do 6, z Holandii przez klasy od 4 do 6, a z Danii tylko przez klas 5. Polska reprezentowana jest tylko przez dwie najmniejsze klasy 13

15 3 i 4. Brak w danej zbiorowoci gospodarstw wgierskich. Liczebno gospodarstw w poszczególnych klasach jest mocno zrónicowana. Najliczniej reprezentowane w poszczególnych klasach s gospodarstwa z Polski i Niemiec, a najmniej licznie z Wgier i Holandii. Brak reprezentacji gospodarstw wszystkich klas wielkociowych w gospodarstwach mlecznych (typ 45) i z bydem rzenym (typ 49) utrudnia ocen polskich gospodarstw. Z tego wzgldu wskazana jest ostrono w formuowaniu kocowych wniosków Metody zbierania materiaów badawczych i róda danych Podstawow metod pozyskiwania materiaów badawczych bya metoda dokumentacyjna, a ródem materiaów badawczych byy dane dotyczce poszczególnych gospodarstw zgromadzone w ramach systemu europejskiego FADN w latach Dodatkowym ródem materiaów badawczych byy dane statystyczne zawarte w rocznikach statystycznych polskich i badanych krajów, Eurostatu oraz z literatury przedmiotu Metody opracowania i prezentacji materiaów badawczych Podstawow metod opracowania materiaów, któr si posuono, bya metoda opisowa. Badania obejmoway okres 3 lat ( ). Z tego okresu obliczono rednie arytmetyczne, które wykorzystano w zestawieniach tabelarycznych i w analizie poziomej. Dla poszczególnych cech obliczono take wskaniki zmian, przyjmujc za podstaw odniesienia warto cechy w 2008 roku. W charakterystyce badanych gospodarstw dokonano oceny potencjau produkcyjnego, organizacji produkcji, kosztów i efektów, przy pomocy nastpujcych wskaników: Potencja produkcyjny gospodarstw 1. Powierzchnia uytków rolnych (ha), 2. Udzia gruntów dzierawionych (%), 3. Nakady pracy ogóem (AWU/gospodarstwo), 4. Nakady pracy ogóem (AWU/100 ha UR), 5. Udzia pracy wasnej (%), 6. Warto aktywów (tys. euro/ha), 7. Warto aktywów (tys. euro/awu), 8. Udzia rodków trwaych w aktywach (%), 9. Udzia kapitau wasnego w pasywach (%). 14

16 Organizacja produkcji 1. Udzia zbó w powierzchni UR (%), 2. Udzia upraw pastewnych w UR (%), 3. Obsada zwierzt (SD/100 UR), 4. Obsada zwierzt ywionych w systemie wypasowym (SD/ha powierzchni paszowej), 5. Liczba krów (szt./gospodarstwo), 6. Liczba pozostaego byda (SD/gospodarstwo), 7. Udzia produkcji zwierzcej w cakowitej produkcji gospodarstwa (%), 8. Udzia produkcji rolinnej w cakowitej produkcji gospodarstwa (%), 9. Udzia produkcji pozostaej (%) 10. Udzia produkcji przekazanej do gospodarstwa domowego (%). Koszty 1. Koszty ogóem (tys. euro/ha UR), 2. Koszty bezporednie (tys. euro/ha UR), 3. Koszty pasz dla byda z zakupu (euro/sztuk du), 4. Koszty pasz wasnych dla byda (euro/sztuk du), 5. Pozostae koszty produkcji zwierzcej euro/sztuk du), 6. Koszty pracy najemnej (euro/ha UR), 7. Koszty czynszu dzierawnego (euro/ha UR), 8. Koszty odsetek (euro/ha UR), 9. Koszty amortyzacji (euro/ha UR. Efekty 1. Plon pszenicy (dt/ha), 2. Wydajno mleczna krów (kg/krow), 3. Produktywno ziemi (tys. euro/ha UR), 4. Produktywno aktywów (krotno), 5. Produktywno rodków obrotowych (krotno), 6. Wydajno pracy (tys. euro/awu), 7. Dochodowo ziemi (tys. euro/ha UR), 8. Dochodowo aktywów (%), 9. Dochodowo pracy wasnej (tys. euro/fwu), 10. Opacalno produkcji (%), 11. Rentowno produkcji (%), 12. Udzia dopat w dochodzie z gosp. (%), 13. Udzia dopat w przychodach z gosp. (%). 14. Dochód z zarzdzania 2 (tys. euro/gospodarstwo), 2 Dochód z zarzdzania obliczono jako rónic midzy dochodem z gospodarstwa a kosztami uycia wasnych czynników produkcji ziemi, pracy i kapitau. Koszt ziemi przyjto na po- 15

17 15. Parytet dochodowy A 3 (%), 16. Parytet dochodowy B 4 (%), 17. Stopa inwestycji netto (%). Przyjty poziom kosztów wasnych czynników produkcji niezbdnych do obliczenia dochodu z zarzdzania podano w tabeli 1.3. Kraje Tabela 1.3 Koszty uycia wasnych czynników produkcji Wielko gospodarstwa w SO (tys. euro) typ i wicej Koszty ziemi (euro/ha) Polska 52,3 57,9 47,3 - Wgry 29,3 46,3 68,6 80,1 Niemcy 218,2 196,1 238,9 137,9 Dania ,5 666,7 Holandia - 674,2 626,3 819,6 Kraje Koszty pracy w rolnictwie (euro/h) Polska 1,86 1,93 2,72 - Wgry 2,24 2,13 2,59 4,35 Niemcy 5,98 7,89 8,21 10,79 Dania ,85 18,04 Holandia - 10,56 12,34 13,89 Kraje Koszt pracy w gospodarce narodowej Koszt kapitau wg obligacji 10-letnich (euro/h) (%) Polska 4,36 5,91 Wgry 4,53 8,53 Niemcy 21,55 3,82 Dania 24,86 3,94 Holandia 21,95 3,92 ródo: Obliczenia wasne na podstawie FADN, Eurostat. ziomie czynszu dzierawnego w danej klasie wielkociowej gospodarstw, koszt pracy wasnej na poziomie opaty pracy najemnej w danej klasie gospodarstw, a koszt kapitau wasnego na poziomie oprocentowania obligacji dziesicioletnich. 3 Parytet dochodowy A-stosunek dochodu z gospodarstwa w przeliczeniu na jednostk pracy wasnej (FWU) do opaty pracy najemnej w gospodarstwach danej klasy wielkociowej w kadym z badanych krajów. 4 Parytet dochodowy B-stosunek dochodu z gospodarstwa w przeliczeniu na jednostk pracy wasnej (FWU) do opaty pracy najemnej w gospodarce narodowej (poza rolnictwem) w badanych krajach. 16

18 Koszty uycia wasnej ziemi przyjto na poziomie czynszu dzierawnego wystpujcego w danych klasach wielkociowych gospodarstw w badanych krajach. Koszty pracy wasnej przyjto na poziomie opaty pracy najemnej stosowanej w badanych klasach wielkociowych gospodarstw. Natomiast koszt pracy w gospodarce narodowej odpowiada poziomowi wynagrodze poza rolnictwem w danych krajach, a koszt kapitau wasnego przyjto na poziomie oprocentowania obligacji dziesicioletnich w badanych krajach i latach. Do analizy efektywnoci polskich gospodarstw bydlcych wykorzystano take metod DEA (Data Envelopment Analysis), której zaoenia przedstawiono w rozdziale 5 pt. Ocena polskich gospodarstw mlecznych i z chowem byda prowadzcych rachunkowo w ramach FADN w zalenoci od wielkoci ekonomicznej i efektywnoci technicznej. W celu kompleksowej oceny efektywnoci gospodarstw bydlcych, polegajcej na jednoczesnym uwzgldnieniu wikszej liczby zmiennych, w analizie wzito pod uwag nastpujce wskaniki: produktywno ziemi okrelon wartoci produkcji w przeliczeniu na 1 ha UR, w tys. euro/ha, ekonomiczn wydajno pracy, okrelon wartoci produkcji w przeliczeniu na jednostk pracy, w tys. euro/awu; dochodowo ziemi okrelon dochodem z gospodarstwa w tys. euro/ha; dochodowo pracy wasnej okrelon dochodem z gospodarstwa na jednostk nakadów pracy wasnej w tys. euro/fwu; dochodowo aktywów okrelon stosunkiem dochodów z gospodarstwa do wartoci aktywów; dochód z zarzdzania w tys. euro/gospodarstwo; stop inwestycji netto okrelon stosunkiem inwestycji netto do amortyzacji, a take udzia dopat w dochodzie z gospodarstwa. Wszystkie wymienione wskaniki oprócz udziau dopat w dochodzie maj charakter stymulant. Oznacza to, e wysze wartoci wskaników oceniane s pozytywnie. Wyszy udzia dopat w dochodzie wiadczy o wikszym uzalenieniu gospodarstw od czynników zewntrznych, na które rolnicy nie maj wpywu. Dlatego wyszy udzia dopat w dochodzie z gospodarstwa oceniono negatywnie. Dobór wskaników ma charakter w znacznym stopniu subiektywny. W celu obnienia stopnia subiektywizmu przy wyborze wskaników kierowano si deniem do moliwie wszechstronnej oceny efektywnoci gospodarowania. Starano si wzi pod uwag zarówno efekty produkcyjne (produktywno czynników produkcji) i ekonomiczne (dochodowo), jak i zdolno do rozwoju. W celu jednoczesnego ujcia przyjtych wskaników (zmiennych) wykorzystano metod Punktowego Wskanika Wzgldnej Dobroci (PWWD) opracowan przez R. Manteuffla [Manteuffel R. 1963]. Obecnie ta metoda jest stosowana pod nazw unitaryzacji zerowanej [Kukua K. 2000]. Polega ona na przypisaniu kadej zmiennej odpowiedniej liczby punktów. Cecha o najniszej 17

19 wartoci otrzymuje 0 punktów, natomiast cecha o najwyszej wartoci otrzymuje 100 punktów. Liczb punktów dla pozostaych cech oblicza si wedug nastpujcego wzoru: d = (a*100)/b gdzie: d liczba punktów, któr uzyskuje dany obiekt (gospodarstwo) za dan cech, a rónica midzy wartoci cechy w danym gospodarstwie a wartoci najnisz w danym zbiorze, b rozpito danej cechy (rónica midzy najwysz wartoci danej cechy a najnisz w danym zbiorze). Obiektami uwzgldnionymi w kompleksowej ocenie gospodarstw byy gospodarstwa, oddzielnie mleczne (typ 45) i z bydem rzenym (typ 49) pogrupowane wedug wielkoci ekonomicznej wyraonej w SO. 2. Miejsce i rola produkcji bydlcej w rolnictwie polskim i w wybranych krajach 2.1 Struktura produkcji rolniczej w Polsce w latach O roli produkcji rolniczej decyduje jej poziom i struktura. W tabeli 2.1 podano liczby charakteryzujce wielko i struktur towarowej produkcji rolniczej w Polsce w latach Na podkrelenie zasuguje dynamiczny wzrost tej kategorii produkcji. Wskanik wzrostu towarowej produkcji rolniczej w 2011 r. w stosunku do 2000 roku wynosi 212,7%. Wysze byo tempo wzrostu produkcji rolinnej, wskanik wzrostu wynosi w tym okresie 265%, natomiast produkcji zwierzcej 181,4%. Zrónicowane tempo wzrostu produkcji rolinnej i zwierzcej spowodowane byo wysz opacalnoci produkcji rolinnej w tym okresie. Wystpiy take zmiany w strukturze produkcji. W 2000 r. zdecydowanie dominowaa produkcja zwierzca, której udzia wynosi 62,6%. Po 11 latach produkcja zwierzca przewaaa, jednak jej udzia zmniejszy si do 53,4%. W strukturze towarowej produkcji zwierzcej dominujcy by udzia produkcji bydlcej, który by do stabilny, zawarty w przedziale 41,8-43,2%. W produkcji bydlcej dominowaa produkcja mleka. Jej udzia w towarowej produkcji zwierzcej wynosi 32,1%, natomiast w produkcji bydlcej okoo 75% w analizowanym okresie. Podane liczby wskazuj na znaczc rol produkcji bydlcej, a w niej produkcji mleka i uzasadniaj potrzeb bada efektywnoci gospodarstw zajmujcych si tego rodzaju produkcj. 18

20 Tabela 2.1 Struktura towarowej produkcji rolniczej w latach Wyszczególnienie mln z % mln z % mln z % Towarowa produkcja rolnicza ,4 100, ,0 100, ,1 100,0 w tym: produkcja rolinna ,0 37, ,6 38, ,7 46,6 Produkcja zwierzca ,4 62, ,4 61, ,4 53,4 Produkcja mleka 6 725,4 32,1 a 8 475,3 32,2 a ,9 32,1 a Produkcja ywca woowego 2 028,3 9,7 a 2 558,3 9,7 a 4 251,4 11,1 a Razem produkcja bydlca 8 753,7 41,8 a ,6 41,9 a ,3 43,2 a a udzia w produkcji zwierzcej ródo: [Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2012]. 2.2 Zmiany w liczbie gospodarstw i pogowiu byda w Polsce w latach Przyjty okres analizy wynika z dostpnoci danych statystycznych pochodzcych z Powszechnych Spisów Rolnych. Odpowiednie liczby przedstawiono na wykresie 2.1. W analizowanym okresie znaczco zmniejszya si liczba gospodarstw utrzymujcych bydo, a w tym krowy. Liczba gospodarstw utrzymujcych bydo zmniejszya si o 61,5%, a utrzymujcych krowy o 65,4%. Wykres 2.1 Zmiany w liczbie gospodarstw z chowem byda i w pogowiu byda w latach Liczbagospodarstw Liczbakrów Liczbagospodarstwutrzymujcychbydo Pogowiebyda Liczbagospodarstwutrzymujcychkrowy Pogowiekrów 19

21 Zmianie ulega take struktura gospodarstw. W 1996 r. udzia gospodarstw utrzymujcych krowy w cakowitej liczbie gospodarstw utrzymujcych bydo by bardzo wysoki i wynosi 95,2%, natomiast w 2010 r. obniy si do 86,3%. Te zmiany, mimo e niewielkie, wskazuj jednak na zwikszajc si specjalizacj gospodarstw. Wystpiy take istotne zmiany w pogowiu byda i krów. Pogowie byda w tym okresie zmniejszyo si o 17,7%, a krów o 23,5%. Zmienia si take struktura pogowia byda. Udzia krów w pogowiu byda w 1996 r. wynosi 49,4%, natomiast w 2010 r. obniy si do 45,9%. Liczby te potwierdzaj wczeniejsze stwierdzenie o zachodzcym procesie specjalizacji w produkcji mleka i ywca woowego. Podane zmiany w pogowiu byda i krów w latach nie byy zbyt due, gdy istotniejsze zmniejszenie pogowia wystpio w latach , o czym informuj liczby przedstawione na wykresie 2.2. Wykres 2.2 Pogowie byda, produkcja mleka i wydajno mleczna krów w latach Lata Pogowie krów [tys. szt.] Produkcja mleka [mln l] Wydajno mleka [kg] ródo: [Zitara W. 2013]. Przedstawione na wykresie 2.2 tendencje wskazuj, e najsilniejszy spadek pogowia krów wystpi w latach Pogowie krów w tym okresie zmniejszyo si o 29,7%, z 4919 tys. sztuk w 1990 r. do 3461 tys. sztuk w 1996 r. w kolejnych latach zmniejszao si do 2469 tys. w 2012 r. Spadek w okresie 16 lat wynosi 28,7%, natomiast w stosunku do 1990 r. wynosi 50,1%. Produkcja mleka w latach obniya si o 26,2%, z tys. ton do tys. ton. W kolejnych latach ulegaa niewielkim zmianom przy lekkim wzrocie, osigajc w 2012 r. poziom tys. ton. Poziom ten by niszy od wielkoci produkcji mleka w 1990 r. o 20%, mimo spadku pogowia krów o 50%. Wystpujca rónica midzy tempem spadku pogowia krów a produkcj mleka bya efektem wzrostu wydajnoci mlecznej krów, która w tym okresie wzrosa 20

22 z 3125 kg mleka od krowy rocznie do 4981 kg w 2012 r. Wskanik wzrostu wynosi 159,3%. By to efekt nie tylko selekcji krów, lecz take zmian w technologii produkcji mleka. 2.3 Zmiany w pogowiu krów w ukadzie przestrzennym w latach W analizowanym okresie wystpiy znaczce zmiany w przestrzennym rozmieszczeniu pogowia krów. W 1990 r. 50,8% pogowia krów znajdowao si w 5 nastpujcych województwach: mazowieckim (14,2%), wielkopolskim (10,2%), ódzkim (9,7%), lubelskim (8,5%) i podkarpackim (8,2). Natomiast w 2011 r. 65,6% pogowia krów znajdowao si w nastpujcych województwach: mazowieckim (20,0), podlaskim (17,3), wielkopolskim (11,1%), warmisko-mazurskim (8,6) i ódzkim (8,4%). 800 Wykres 2.3 Zmiany w pogowie krów w latach 1990, 2002, 2010 i 2011 w ukadzie przestrzennym Pogowie w tys. sztuk O zwikszonym stopniu zrónicowania wiadczy równie warto wspóczynnika Giniego, który w 1990 r. wynosi 0,153, natomiast w 2011 r. 0,315. Warto 0 oznacza brak zrónicowania, natomiast warto 1 cakowite zrónicowanie, oznaczajce, e cae pogowie znajduje si w jednym województwie. Na podkrelenie zasuguje wzrost pogowia krów w województwie podlaskim, w którym liczba krów w analizowanym okresie wzrosa o 37,7%. Jest to jedyne województwo, w którym pogowie krów zwikszyo si. Podkreli równie naley wzrost pogowia krów i jego udziau w woj. warmisko- -mazurskim po przejciowym spadku. Najwiksze spadki pogowia krów wystpiy w nastpujcych województwach: podkarpackim (-82,5%), dolnolskim (-76%), lskim (-77%), lubuskim (-75,2%) i maopolskim (-69,5%). Wystpiy równie istotne zmiany w obsadzie krów w przeliczeniu na 100 ha UR, które przedstawiono na wykresie 2.4. rednia obsada krów w 1990 r. wyno- 21

23 sia 26,3 krów/100 ha UR, natomiast W 2011 r. tylko 17 krów. Spadek w obsadzie wynosi 35,4%. W 1990 r. najwysza obsada krów, zdecydowanie powyej redniej, wystpia w nastpujcych województwach: maopolskim (42,4), podkarpackim (34,9), witokrzyskim (32,8), podlaskim (32) i ódzkim (30,2) krów /100 UR. Najnisza obsada krów w tym roku wystpia w województwach: lubuskim (15,4), zachodniopomorskim (16,7) i dolnolskim (17,3). W 2011 r. zdecydowanie najwysza obsada krów wystpia w województwie podlaskim, gdzie wynosia 42,9 krów/100 ha UR. W kolejnych województwach bya zdecydowanie nisza i wynosia: w mazowieckim (25,5), ódzkim (22,3) i warmisko-mazurskim 21,5 krów/100 ha UR. W pozostaych województwach obsada krów bya nisza od redniej. W województwach zachodnich: dolnolskim, zachodniopomorskim i lubuskim obsada krów zawarta bya w przedziale 4,4-5,5 sztuk/100 ha UR. Rozkad terytorialny pogowia krów i obsada wskazuj na wyran koncentracj produkcji mleka w nastpujcych województwach: mazowieckim, podlaskim i warmisko-mazurskim. W tych województwach skoncentrowane jest równie przetwórstwo mleka. Najwiksze i najbardziej efektywne spódzielnie mleczarskie, takie jak: Mlekowita, Mlekpol i Pitnica zlokalizowane s na terenie województwa podlaskiego, natomiast dwa najwiksze prywatne przedsibiorstwa przetwórstwa mlecznego: Danone i Bakoma zlokalizowane s w województwie mazowieckim. W latach 2011 i 2012 najwysze ceny skupu mleka wystpiy w województwie podlaskim [Rynek Mleka 2013] i wynosiy odpowiednio: 129 i 126 z/100 litrów, najnisze natomiast w województwie maopolskim, gdzie wynosiy odpowiednio 105 i 107 z/100 litrów. Sztukna100ha Wykres 2.4 Obsada krów w latach: 1990, 2002, 2010 i

24 2.4 Zmiany w liczbie dostawców mleka w Polsce Jak wykazano w punkcie 2.1 w latach liczba gospodarstw utrzymujcych bydo, a w tym krowy, zmniejszya si odpowiednio o 61,5 i 65,4%. W 2010 r. krowy mleczne utrzymywane byy w 454 tys. gospodarstw. Cz z tych gospodarstw wyprodukowane mleko zuywaa na wasne potrzeby. O faktycznej roli mleka decyduj jednak producenci produkujcy mleko na sprzeda do zakadów mleczarskich. W ramach wprowadzonego w 2004 r. systemu kwotowania mleka wyróniono dostawców hurtowych, którym przyznano kwoty mleka do sprzeday w zakadach mleczarskich i tzw. dostawców bezpo- rednich, którzy mogli zbywa mleko w sprzeday bezporedniej. Liczb dostawców hurtowych i jej zmiany w latach przedstawiono na wykresie 2.5. W roku kwotowym 2004/2005 liczba dostawców hurtowych wynosia 311 tys., natomiast w roku 2012/2013 liczba tych dostawców zmniejszya si do 145 tys. Spadek wynosi 53,4%. Z wykresu 2.5 wynika, e zmniejszenie liczby dostawców hurtowych najlepiej zostao odwzorowane przez funkcj logarytmiczn. Wspóczynnik determinacji R 2 wynosi 0,9688. Prezentowana tendencja przedstawia rzeczywisty proces koncentracji w produkcji mleka. Przyjmujc zaoenie, e w kolejnych latach tempo spadku liczby gospodarstw dostawców hurtowych bdzie podobne jak dotychczas, to do 2020 liczba tych dostawców zmniejszy si do okoo 100 tys. Zakadana likwidacja kwot mlecznych od 2015 r. moe zwikszy tempo koncentracji Wykres 2.5 Liczba dostawców hurtowych w latach 2004/ /2013 (w tys.) y = -81,25ln(x) + 326,26 R² = 0, / / / / / / / / /2013 dost. hurt. linia trendu 23

25 Wraz ze spadkiem liczby dostawców hurtowych wzrastaa kwota mleka w przeliczeniu na jednego dostawc. W roku 2004/2005 na jednego dostawc hurtowego przypadao 27 ton mleka, natomiast w roku 2012/ ton mleka (wykres 2.6). W tym przypadku zmiany nastpoway zgodnie z funkcj liniow, przy wskaniku determinacji wynoszcym 0, Wykres 2.6 Kwoty mleka w przeliczeniu na jednego dostawc (w tonach) w latach 2004/ /2013 y = 4,8667x + 22,222 R² = 0, / / / / / / / / /2013 ton/dost. linia trendu Niezalenie od dostawców hurtowych wystpuj równie dostawcy bezporedni. Zmiany ich liczby przedstawiono na wykresie 2.7. Nie odgrywaj one wikszej roli. Ich liczba w analizowanym okresie zmniejszya si z 76 tys. do 12 tys. Zmiany nastpoway zgodnie z funkcj potgow, przy wspóczynniku determinacji 0, Wykres 2.7 Zmiany liczby dostawców bezporednich w latach 2004/ /2013 (w tys.) y = 71,582x -0,81 R² = 0, / / / / / / / / /2013 dost.bezp. liniatrendu 24

26 2.5 Gospodarka mleczna w Polsce i w badanych krajach w 2010 roku Wystpuj zdecydowane rónice w organizacji produkcji mleka midzy Polsk a badanymi krajami. Odpowiednie liczby przedstawiono w tabeli 2.2. Dotycz one 2010 roku. Polska wyranie róni si liczb gospodarstw. W 2010 r. w Polsce funkcjonowao 425,8 tys. gospodarstw z bydem. W Niemczech w tym roku czynnych byo tylko 89,8 tys. gospodarstw z bydem, w Holandii i Wgrzech zdecydowanie mniej, gdy odpowiednio 19,8 i 11,4 tys. Najmniej gospodarstw z bydem wystpowao w Danii tylko 4,3 tys. Liczba utrzymywanych krów równie bya zrónicowana. Najwiksze pogowie krów wystpio w Niemczech, gdzie wynosio 4 164,8 tys. sztuk. W Polsce w tym roku utrzymywano 2 505,6 tys. krów, natomiast w Holandii 1 487,6 tys. Pogowie krów w Danii wynosio 568,2 tys. sztuk, a najmniej na Wgrzech, gdy zaledwie 245,1 tys. sztuk. Wystpiy take bardzo due rónice w poziomie koncentracji chowu krów. Najwiksze stada krów wystpiy w Danii i Holandii, gdzie liczba krów w przeliczeniu na gospodarstwo wynosia odpowiednio 132 i 75 krów. W Niemczech rednia liczba krów w gospodarstwie wynosia okoo 46 sztuk, a na Wgrzech okoo 22. Zdecydowanie najnisza koncentracja w chowie krów wystpia w gospodarstwach polskich, gdzie wynosia zaledwie 6 krów. Innymi wskanikami ilustrujcymi poziom koncentracji chowu krów s: udzia gospodarstw utrzymujcych do 9 krów i udzia krów w stadach do 9 sztuk. W Polsce i na Wgrzech udzia gospodarstw utrzymujcych do 9 krów wynosi odpowiednio: 82,2 i 81,5%, natomiast w pozostaych krajach udzia ten zawarty by w przedziale 3% (Holandia) 13% (Niemcy). W Polsce w 2010 r. w stadach do 9 krów utrzymywano 32,2% caego pogowia krów, natomiast w Holandii i Danii w takich stadach znajdowao si zaledwie 0,1% pogowia krów. Przytoczone dane wskazuj na drastycznie niski poziom koncentracji krów w gospodarstwach polskich. Tabela 2.2 Liczba gospodarstw i pogowie krów w badanych krajach w 2010 r. Wyszczególnienie Polska Wgry Niemcy Dania Holandia Liczba gospodarstw z bydem (tys.) 425,8 11,4 89,8 4,30 19,8 Liczba krów (tys.) 2 505,6 245, ,8 568, ,6 Liczba krów w gospodarstwie (szt.) 5,9 21,5 46,4 132,2 74,7 Udzia gospodarstw z 9 krowami (%) 82,2 81,5 12,9 4,6 3,0 Udzia krów w stadach do 9 szt. 32,2 10,6 1,4 0,1 0,1 ródo: [Statistisches Jahrbuch über Ernährung 2012]. 25

27 Rónice w poziomie produkcji mleka byy zdecydowanie mniejsze ni w pogowiu krów (tabela 2.3). Najwysza produkcja mleka bya w Niemczech, gdzie w 2010 r. wynosia okoo 30 mln ton mleka i bya prawie trzykrotnie wysza ni w Polsce i Holandii, gdzie wynosia odpowiednio 12,4 i 11,9 mln ton mleka. Zdecydowanie najnisza produkcja mleka bya na Wgrzech, gdzie wynosia zaledwie 1,68 mln ton. Mniejsze zrónicowanie produkcji mleka w badanych krajach ni w pogowiu krów byo skutkiem rónic w poziomie wydajnoci mlecznej krów. W Danii i Holandii wydajno mleczna krów przekraczaa 8 tys. kg mleka od krowy w roku, natomiast w Polsce wynosia okoo 5 tys. kg. Na Wgrzech i w Niemczech wydajno mleczna bya zbliona i wynosia okoo 7 tys. kg. Wystpiy take istotne rónice w poziomie towarowoci produkcji mleka okrelonej udziaem skupu mleka w cakowitej jego produkcji. W Polsce i na Wgrzech udzia skupu wynosi odpowiednio 72,3 i 69,6%, natomiast w pozostaych krajach okoo 98%. Niski udzia skupu mleka w Polsce i na Wgrzech wskazuje na wiksze zuycie mleka w gospodarstwach z przeznaczeniem na spoycie w gospodarstwie domowym i na pasz. Tabela 2.3 Rola produkcji mleka w badanych krajach w 2010 r. Wyszczególnienie Polska Wgry Niemcy Dania Holandia Produkcja mleka (tys. ton) Wydajno mleczna krów (kg/krow) Udzia skupu (%) 72,3 69,6 98,1 98,1 97,2 Udzia w produkcji mleka w UE-27 (%) 8,3 1,1 19,6 3,2 8,0 Przekroczenia (+) lub nie (-) kwoty w 2011/2012 ródo: [Statistisches Jahrbuch über Ernährung 2012]. -200,8-534,7 +37,4-9,8 +59,1 Udzia badanych krajów w produkcji mleka UE by równie silnie zrónicowany. Najwyszym udziaem charakteryzoway si Niemcy. Ich udzia w produkcji mleka w caej UE-27 wynosi w 2010 r. okoo 20%. Zbliony poziom udziau miay Polska i Holandia, który wynosi odpowiednio 8,3 i 8,0%. Udzia Wgier by znikomy, wynosi zaledwie 1,1%. Mona zatem przyj, e Polska jest znaczcym producentem mleka w UE. Objcie Polski i Wgier w 2004 r. kwotowaniem mleka postrzegano jako barier jego rozwoju. Okazao si jednak, e zarówno Polska, jak i Wgry nie w peni wykorzystay przydzielon kwot mleczn. wiadcz o tym liczby podane w tabeli 2.3. Niemcy i Ho- 26

28 landia w peni wykorzystay limity produkcyjne, a nawet w 2010 r. je przekroczyy. Planowane zniesienie kwot mlecznych po 2015 r. spowoduje prawdopodobnie silniejsze zrónicowanie produkcji mleka midzy krajami UE, ale take w Polsce midzy poszczególnymi województwami. Naley spodziewa si dalszego wzrostu produkcji mleka w Polsce rodkowo-wschodniej w województwach: mazowieckim, podlaskim i warmisko-mazurskim [Parzonko A. 2012]. 3. Ocena potencjau produkcyjnego, organizacji produkcji, kosztów i efektów w gospodarstwach mlecznych (typ 45) badanych krajów w zalenoci od wielkoci ekonomicznej w latach Ocena gospodarstw mlecznych w poszczególnych klasach wielkoci ekonomicznej Ocena gospodarstw mlecznych rednio maych (klasa 3, warto SO tys. euro) w badanych krajach Ocena potencjau produkcyjnego gospodarstw mlecznych rednio maych W tej klasie wielkoci ekonomicznej ocen objte zostay gospodarstwa z Polski, Wgier i Niemiec. Liczby charakteryzujce potencja tej klasy wielko- ciowej gospodarstw mlecznych przedstawiono w tabeli 3.1. rednia wielko gospodarstw mlecznych w Polsce i na Wgrzech bya zbliona i wynosia odpowiednio 35,9 i 37,7 tys. euro. Gospodarstwa niemieckie byy okoo 15% wiksze. Gospodarstwa polskie i wgierskie w badanym okresie zwikszyy nieco swoj wielko, odpowiednio o 2 i 1,6%. Natomiast gospodarstwa niemieckie zmniejszyy swoj wielko o 6%. Zdecydowanie wiksze zrónicowanie wystpio w powierzchni uytków rolnych. Gospodarstwa polskie i niemieckie dysponoway podobn powierzchni, która wynosia odpowiednio 26,8 i 20,6 ha. Natomiast gospodarstwa wgierskie byy prawie dwukrotnie wiksze. Gospodarstwa polskie i wgierskie w badanym okresie zmniejszyy swoj powierzchni odpowiednio o 16,2 i 26,4%, natomiast niemieckie zwikszyy o okoo 2%. Badane gospodarstwa oprócz gruntów wasnych uytkoway take grunty dzierawione. W najwikszym zakresie z dzierawy korzystay gospodarstwa wgierskie, w których udzia dzierawionych gruntów wynosi okoo 50%. W gospodarstwach polskich i niemieckich udzia dzieraw by niszy i wynosi odpowiednio 26,7 i 33,1%. 27

29 Tabela 3.1 Potencja produkcyjny gospodarstw mlecznych (typ 45) wedug wielkoci SO okrelanych jako rednio mae (suma wielkoci standardowych produkcji w przedziale tys. euro, klasa 3) w latach Polska Wgry Niemcy Wyszczególnienie Jedn. Wskanik zmian 2008 r. =100% Wskanik zmian 2008 r. =100% Wielko Wielko Wielko Wskanik zmian 2008 r. =100% Wielko ekonomiczna SO 35,9 102,0 37,7 101,6 42,7 94,0 Powierzchnia UR ha 26,8 83,8 43,8 73,6 20,6 101,8 Udzia gruntów dzierawionych % 26,7 88,6 48,7 96,2 33,1 110,7 Nakady pracy ogóem AWU 1,96 95,5 1,66 114,2 1,22 96,8 Nakady pracy ogóem/ 100 ha UR AWU 7,37 114,0 3,92 155,2 5,94 95,1 Udzia pracy wasnej w pracy ogóem % 98,4 85,0 78,5 67,3 99,1 102,6 Warto aktywów/ha UR tys. 7,8 144,4 2,7 103,5 19,9 93,1 Warto aktywów/ AWU tys. 105,2 126,6 72,8 66,7 334,0 97,9 Udzia rodków trwa- ych w aktywach % 89,4 104,6 65,4 103,9 93,6 100,3 Udzia kapitau wasnego w pasywach % 92,1 106,8 89,7 97,7 95,6 100,0 ródo: Europejski FADN. Nakady pracy ogóem okrelone liczb AWU/gospodarstwo zawarte byy w przedziale od 1,96 (Polska) do 1,22 (Niemcy). W gospodarstwach wgierskich nakady wynosiy 1,66 AWU. W przeliczeniu nakadów pracy na 100 ha UR zrónicowanie byo wiksze, spowodowane rónicami w powierzchni UR. Najwysze nakady wystpiy w gospodarstwach polskich (7,37 AWU/100 ha), a najnisze w wgierskich, gdzie wynosiy niecae 4 AWU. W badanych latach w gospodarstwach polskich i wgierskich wystpi wzrost nakadów w przeliczeniu na 100 ha UR odpowiednio o 14 i 55%, natomiast w gospodarstwach niemieckich wystpi spadek nakadów pracy o 5%. Udzia pracy wasnej w nakadach ogóem by wysoki, zawarty w przedziale od 78,5% (Wgry) do 99,1% (Niemcy). W gospodarstwach polskich i wgierskich wystpi spadek udziau pracy wasnej odpowiednio o 15 i 32,7%, natomiast w gospodarstwach niemieckich wzrost o 2,6%. Wzrost udziau pracy wasnej w nakadach pracy w gospodarstwach niemieckich wiza naley z wysokim poziomem kosztów pracy w tym kraju. Wyposaenie w rodki trwae w badanych gospodarstwach byo równie silnie zrónicowane. W przeliczeniu na 1 ha UR warto rodków trwaych w gospodarstwach niemieckich w badanym okresie wynosia okoo 20 tys. euro 28

30 i bya prawie trzykrotnie wysza ni w gospodarstwach polskich i a ponadsiedmiokrotnie wysza ni w gospodarstwach wgierskich, gdzie wynosia zaledwie 2,7 tys. euro/ha. Podobne rónice wystpiy w uzbrojeniu pracy okrelonej wartoci rodków trwaych w przeliczeniu na 1 AWU. Podkreli naley wzrost wartoci rodków trwaych w gospodarstwach polskich, zarówno w przeliczeniu na 1 ha UR i na 1 AWU, odpowiednio o 44 i 27%, przy jednoczesnym spadku tych wartoci w gospodarstwach niemieckich o 3 i 2%. W aktywach we wszystkich gospodarstwach dominoway rodki trwae. Ich udzia w gospodarstwach polskich i niemieckich wynosi okoo 90%, natomiast w gospodarstwach wgierskich by niszy i wynosi 65%. W pasywach dominowa kapita wasny. Jego udzia wynosi 90% (Wgry) i wicej w pozostaych gospodarstwach. Ocena organizacji produkcji w gospodarstwach mlecznych rednio maych Organizacja produkcji w gospodarstwach mlecznych tej klasy wielko- ciowej bya zrónicowana. Zostaa scharakteryzowana przy pomocy struktury upraw i produkcji oraz obsady zwierzt. Odpowiednie liczby podano w tabeli 3.2. Udzia zbó w powierzchni UR w gospodarstwach polskich by najwyszy i wynosi okoo 38%. W gospodarstwach wgierskich i niemieckich by niszy i wynosi odpowiednio 30 i 16%. Z udziaem zbó w powierzchni UR zwizany by udzia rolin pastewnych (uytków zielonych i rolin pastewnych na gruntach ornych). Najwyszy by w gospodarstwach niemieckich, gdzie wynosi 83%, natomiast w pozostaych gospodarstwach wynosi okoo 60%. Udzia pastewnych w analizowanym okresie by stabilny. Obsada zwierzt okrelona liczb sztuk duych (SD) w przeliczeniu na 100 ha UR w gospodarstwach polskich i niemieckich bya zbliona i wynosia odpowiednio 111 i 126 SD. Zdecydowanie nisza bya w gospodarstwach wgierskich, gdzie wynosia zaledwie 47 SD/100 ha UR. Okreli j naley jako bardzo nisk, natomiast w gospodarstwach polskich i niemieckich jako redni. Obsada byda w przeliczeniu na 1 ha gównej powierzchni paszowej (GPP) informuje o poziomie intensywnoci jej wykorzystania. W gospodarstwach polskich i wgierskich wskanik ten by wyszy i wynosi odpowiednio 1,8 i 1,4 SD/ha GPP. Okreli go naley jako redni. Natomiast w gospodarstwach wgierskich by zdecydowanie niszy i wynosi zaledwie 0,7 SD/ha GPP. Wskazuje na ekstensywne wykorzystanie powierzchni paszowej. Liczba krów w gospodarstwach bya zrónicowana. Najwysza bya w gospodarstwach polskich, gdzie wynosia okoo 20 krów, natomiast w wgierskich i niemieckich odpowiednio 15 i 14 krów. Wielko stad krów we wszystkich gospodarstwach okreli naley jako nisk. W cakowitej obsadzie byda dominoway krowy. Najwyszy udzia krów wystpi w gospo- 29

31 darstwach wgierskich, gdzie wynosi 76%, natomiast w polskich i niemieckich by niszy i wynosi odpowiednio 65 i 58%. Tabela 3.2 Organizacja produkcji w gospodarstwach mlecznych (typ 45) wedug wielkoci SO okrelanych jako rednio mae (suma wielkoci standardowych produkcji w przedziale tys. euro, klasa 3) w latach Polska Wgry Niemcy Wyszczególnienie Jedn. Wielko Wskanik Wskanik Wskanik zmian Wielko zmian Wielko zmian 2008 r. =100% 2008 r. =100% 2008 r. =100% Udzia zbó w UR % 37,6 97,9 29,9 103,9 16,3 99,2 Powierzchnia upraw pastewnych ha 15,9 84,7 28,3 71,6 17,0 100,9 Udzia upraw pastewnych % 59,4 101,1 64,5 97,4 82,7 99,1 Obsada zwierzt SD/ 111,1 100 ha 103,7 47,4 126,3 119,6 77,5 Obsada zwierzt ywionych SD/ systemem wypasowym na 1ha 1 ha powierzchni paszowej 1,8 102,8 0,7 127,0 1,4 78,3 Krowy mleczne SD 19,6 85,2 15,0 93,1 14,1 77,8 Pozostae bydo SD 9,4 90,8 4,7 84,0 10,3 81,2 Udzia produkcji rolinnej % 16,9 100,7 33,6 98,7 7,1 125,8 Udzia produkcji zwierzcej % 82,3 100,3 65,9 101,3 82,9 94,3 Udzia produkcji pozostaej % 0,8 64,2 0,5 43,0 10,0 142,9 w tym: udzia produkcji przekazanej % 1,1 112,0 0,6 63,2 0,9 97,1 ródo: jak w tabeli 3.1. W strukturze produkcji cakowitej we wszystkich gospodarstwach dominowaa produkcja zwierzca. W gospodarstwach polskich i niemieckich jej udzia przekracza 82%, natomiast w wgierskich by niszy i wynosi 66%. Gospodarstwa polskie i niemieckie uzna naley za silniej wyspecjalizowane. Podkreli naley zdecydowanie wyszy udzia produkcji pozostaej w gospodarstwach niemieckich, gdzie wynosi 10%, natomiast w pozostaych gospodarstwach nie przekracza 1%. Udzia produkcji przekazanej do gospodarstwa domowego by we wszystkich gospodarstwach bardzo niski i wynosi okoo 1%. Ocena poziomu i struktury kosztów i w gospodarstwach mlecznych rednio maych Poziom kosztów produkcji ogóem w przeliczeniu na 1 ha UR informuje o poziomie intensywnoci produkcji w gospodarstwach. Liczby charakteryzujce poziom i rodzaje kosztów przedstawiono w tabeli 3.3. Najwyszy poziom kosztów wystpowa w gospodarstwach niemieckich, gdzie wynosi 1840 eu- 30

32 ro/ha i by wyszy ni w gospodarstwach polskich i wgierskich odpowiednio o 76 i 169%. W gospodarstwach polskich i niemieckich w badanym okresie wystpi spadek kosztów o okoo 15%, natomiast w wgierskich koszty wzrosy o 3%. Poziom kosztów bezporednich w gospodarstwach polskich i niemieckich by zbliony i wynosi odpowiednio 533 i 573 euro/ha UR, natomiast w wgierskich by o okoo 40% niszy i wynosi 340 euro. Tabela 3.3 Poziom i rodzaje kosztów w gospodarstwach mlecznych (typ 45) wedug wielko- ci SO okrelanych jako rednio mae (suma wielkoci standardowych produkcji w przedziale tys. euro, klasa 3) w latach Polska Wgry Niemcy Wskanininik Wska- Wska- Wyszczególnienie Jedn. Wielkokoko Wiel- Wiel- zmian zmian zmian 2008 r r r. =100% =100% =100% Koszty ogóem/ha UR euro 1 043,1 84,7 684,1 103, ,9 84,7 Koszty bezporednie/ha UR euro 532,7 75,8 340,2 116,3 573,3 71,8 Koszty pasz dla byda euro z zakupu/sd 286,4 70,8 560,1 95,3 270,3 85,3 Koszty pasz wasnych dla euro byda/sd 161,9 69,5 322,7 72,0 111,2 92,9 Pozostae koszty produkcji euro zwierzcej/sd 48,5 78,4 53,9 108,4 119,2 105,4 Koszty pracy najemnej euro /ha UR 6,0 64,0 33,6 167,6 11,7 155,7 Koszty odsetek/ha UR euro 18,1 91,9 8,8 655,3 37,7 91,4 Koszty czynszu dzier. euro /ha UR 14,0 89,8 14,3 88,0 71,6 101,6 Koszty amortyzacji/ha UR euro 224,6 96,6 69,3 51,7 388,8 83,2 ródo: jak w tabeli 3.1. Podkreli naley rónice w strukturze kosztów ogóem, okrelone udzia- em kosztów bezporednich w kosztach ogóem. W gospodarstwach polskich i wgierskich udzia ten wynosi okoo 50%, natomiast w gospodarstwach niemieckich 31%. Byo to skutkiem wyszych kosztów ogólnogospodarczych, takich jak: amortyzacja, koszt odsetek i czynszu dzierawnego. Wystpiy take rónice w poziomie kosztów pasz dla byda, zarówno z zakupu, jak i wasnych. Koszty pasz dla byda w gospodarstwach polskich i niemieckich byy zblione i wynosiy odpowiednio 448 i 384 euro/sd, natomiast zdecydowanie wysze byy w gospodarstwach wgierskich, gdzie wynosiy 883 euro/sd. Pozostae koszty produkcji zwierzcej w gospodarstwach polskich i wgierskich byy zbli- one i wynosiy odpowiednio 49 i 54 euro/sd, natomiast zdecydowanie wysze byy w gospodarstwach niemieckich, gdzie wynosiy 119 euro/sd. Wystpiy 31