Podręcznik Metodyczny

Transkrypt

1 Publikacja współfinansowana ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Programu Osłonowego Wspieranie Jednostek Samorządu Terytorialnego w Tworzeniu Systemu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. PUBLIKACJA DYSTRYBUOWANA BEZPŁATNIE. NIE MOŻE BYĆ SPRZEDAWANA. Prawa do realizacji metodyki Programu Kraina Świetlików, prowadzenia szkoleń i superwizji Programu Kraina Świetlików posiada Stowarzyszenie Centrum Wsparcia Społecznego Auxilium. Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk,kopiowanie, skracanie, wykorzystywanie całości tekstu lub jego fragmentu może być dokonywane wyłącznie w celach niekomercyjnych, pod warunkiem podania źródła. Podręcznik Metodyczny Krainy Świetlików Pod redakcją: Aleksandra Mańki Autorzy: Agnieszka Biela Adrian Drdzeń Agnieszka Gałańczuk Beata Kozioł Aleksander Mańka Karolina Wicha

2 Podręcznik Metodyczny Krainy Świetlików Spis treści CZĘŚĆ I...2 ZAŁOŻENIA METODYCZNE...2 TEORETYCZNE ZAŁOŻENIA METODYKI KRAINY ŚWIETLIKÓW Aleksander Mańka...2 METODYKA PRACY TRANSOWEJ Aleksander Mańka...10 METODYKA PRACY METAFORĄ Agnieszka Gałańczuk...15 METODYKA PRACY Z EKSPRESJĄ DZIECIĘCĄ Karolina Wicha...16 METODYKA PRACY Z GRUPĄ DZIECIĘCĄ Beata Kozioł...16 KONTAKT Z DZIECKIEM W SYTUACJI TRANSOWEJ Agnieszka Biela...18 KOMUNIKACJA W SYTUACJI TRANSOWEJ Adrian Drdzeń...19 CZĘŚĆ II...21 WYBRANE INTERPRETACJE METODYCZNE...21 AGNIESZKA BIELA...21 AGNIESZKA GAŁAŃCZUK...22 BEATA KOZIOŁ...23 KAROLINA WICHA

3 Część I ZAŁOŻENIA METODYCZNE TEORETYCZNE ZAŁOŻENIA METODYKI KRAINY ŚWIETLIKÓW Aleksander Mańka aby nie zakłócać go porównaniami do świata rzeczywistego i nie łączyć opowiadań z realnymi przeżyciami. Jednym z ważniejszych założeń teoretycznych, jest fakt, że w grupach przedszkolnych znajdują się zarówno dzieci ze środowisk standardowych, jak i dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, które jeszcze nie ujawniły swoich deficytów wychowawczych. Dlatego treści programu koncentrują się na sytuacjach i cechach pozostających poza rzeczywistą percepcją dziecka. Te, które nie doświadczają sytuacji trudnych mogą poszerzać swoją świadomość o ewentualnych przeżyciach jakie pojawiają się w różnych okolicznościach. Te dzieci, które już doświadczyły stanów o jakich mowa w przypowieściach, mogą skonfrontować swoje wewnętrzne rozumienie z podanymi interpretacjami. Kluczową intencją programu Kraina Świetlików jest poszerzanie świadomości dziecka w rozumieniu otaczającej go rzeczywistości. Założeniem autorów nie jest koncentrowanie uwagi dziecka na problemach, trudnościach lub sytuacjach zagrożeń. Działania programu dotyczą zrozumienia przez dziecko przeżywanych stanów wewnętrznych pojawiających się w różnych sytuacjach rodzinnych i pozarodzinnych. W treściach i procesach realizowanych podczas programu, unika się jednoznacznego wskazywania na sytuacje przemocowe, konfliktowe lub w jakikolwiek sposób traumatyczne dla dziecka. Uwaga dzieci nie jest kierowana na czynniki zewnętrzne powodujące sytuację trudną. Przeciwnie, intencją programu jest skupienie uwagi dzieci na ich własnych odczuciach, przeżyciach i fantazjach powstających pod wpływem baśniowych opowieści, które mają miejsce gdzieś, poza światem realnym dziecka. Dzięki takiej formie kreowania sytuacji, można podjąć bezpieczny dla dziecka dialog niekojarzony bezpośrednio przez niego z własnymi doświadczeniami. Profesjonalizm metodyków pozwala w tym kontekście spożytkować naturalne mechanizmy interpretacji, jakimi posługuje się dziecko podczas takiego doświadczenia. Specjaliści uczestniczą bezpośrednio w projekcjach dziecka, fantazjach i innych jego spontanicznych reakcjach. Wykreowanie baśniowej sytuacji kontaktu z dzieckiem, pozwala na pozostawanie z nim na poziomie dialogu metaforycznego. Ważne jest, PRZESŁANKI METODYCZNE DO SCENARIUSZY ZAJĘĆ Każda sesja poświęcona jest szczególnemu obszarowi ryzyka. W zależności od kreatywności prowadzących, ujawnione będą cechy, stany, odniesienia lub inne elementy kojarzone z danym obszarem. Oczywiście obszary są bardzo rozległe i nie da się w ciągu krótkich zajęć ujawnić większości ich znaczeń jakie doświadczają dzieci. Jednak głównym założeniem, jest możliwość ujawnienia tych części i znaczeń, które stanowią najistotniejsze dla dzieci problemy (projekcja, odniesienia, skojarzenia). Dlatego, prowadzący powinni modelować proces zajęć w taki sposób, aby pozwolić dzieciom na swobodne podążanie za swoim procesem, ale należy jednocześnie kontrolować sytuację, aby nie wykraczała poza ramy danego obszaru ryzyka. Prowadzący są zobowiązani do panowania nad sytuacją ujawniania przez dzieci swoich odniesień: Bardzo uważnie należy kontrolować, żeby pozostawać na poziomie metaforycznego dialogu. Nie wolno niczego racjonalizować, interpretować ani przyporządkowywać do rzeczywistości dziecka. Stale należy motywować do prowadzenia dialogu na temat treści przypowieści oraz rozwijać tą metaforę do szerszych znaczeń. 2 3

4 Należy panować nad sytuacją, aby nie przekształciła się w wątki terapeutyczne lub ujawniania sytuacji traumatycznych. To jest sytuacja profilaktyki i poszerzania świadomości dziecka, a nie pracy terapeutycznej. Dlatego należy być uważnym i kierować dialogiem w sposób bezpieczny i tonizowany dla dziecka. Ewentualne sytuacje krytyczne należy superwizować i poprowadzić w odrębnym procesie. Wskazane jest, aby ściśle utrzymywać cechy pełnionych ról. Szczególnie dotyczy to roli Wróżki. Ona dla dziecka powinna być metaforyczną postacią dającą poczucie bezpieczeństwa i umożliwiającą kontakt ze sprawami trudnymi. Ma być postacią wyjątkową, nie związaną z rzeczywistością dziecka. Wolontariuszki i nauczycielka powinny manifestować podporządkowanie wyjątkowości Wróżki. OGÓLNIE SPODZIEWANE EFEKTY Sytuacja na sesjach powinna pogłębiać u dzieci poczucie przyzwolenia na rozmawianie o sprawach trudnych dotyczących uczuć, cierpienia, poczucia winy itp. Zrozumienie przez dzieci możliwości wsparcia ze strony innej niż rodzice lub środowisko przedszkolne. Treści przypowieści i dialogu z Wróżką dla dzieci będących w rodzinach przemocowych mogą stanowić alternatywną wiedzę inicjującą potrzebę poszukiwania odpowiedzi na swoje problemy, wątpliwości. Sekwencyjność sesji powinna porządkować w świadomości dzieci wiedzę o trudnych sytuacjach. Mogą rozwijać swoje zrozumienie, że różne sytuacje mogą wywoływać różne stany. UKIERUNKOWANIE METODYCZNE: Koncentrowanie uwagi na umiejętności rozpoznawania stanów negatywnych i pozytywnych. Poszukiwanie alternatywnych rozwiązań. Parafrazowanie interpretacji dziecięcych w stronę rozwiązywania problemu. Przenoszenie uwagi i interpretacji dziecka na znaczenia metaforyczne. Nie wolno stosować form i osób pierwszych np. czujemy, przeżywamy. Należy używać form bezosobowych lub trzecich np. czuje się, przeżywali, doświadcza się. Kolejne sesje stanowią spójną sekwencję z modelem wewnętrznych przeżyć dziecka związanych z sytuacją trudną. POCZUCIE OSAMOTNIENIA Obszar: Poczucie osamotnienia w relacjach z rodzicem, osobą bliską, w sytuacjach rodzinnych, które marginalizują znaczenie dziecka. W sytuacjach poniżania lub dewaluowania wartości dziecka. Poczucie braku bliskości i wsparcia w sytuacji destabilizacji rodzinnej, itp. Spodziewane efekty: Pogłębianie zrozumienia powodów poczucia osamotnienia w relacjach społecznych. Pogłębianie zrozumienia tego stanu jako naturalnej konsekwencji czyichś zaniedbań, zachowań lub intencji. Poszukiwanie wsparcia. Poszukiwanie źródeł osłabienia poczucia osamotnienia. Rozpoznawanie charakterystycznych cech poczucia osamotnienia i umiejętność identyfikowania ich w swoich sytuacjach. Ukierunkowanie uwagi dziecka: Dlaczego czuje się poczucie osamotnienia? Jak odczuwa się osamotnienie? Jak unikać poczucia osamotnienia? Z jakich powodów czuje się poczucie osamotnienia? Co się dzieje, kiedy czuje się poczucie osamotnienia? Jak ludzie zachowują się, kiedy czują poczucie osamotnienia? Itd

5 POCZUCIE BEZRADNOŚCI Obszar: Poczucie bezradności w sytuacji krzywdzenia, zaniedbywania, potrzeby wsparcia. Bezradność wobec problemów innych członków rodziny. Bezradność dziecięca. Bezradność wobec oczekiwań. Bezradność wobec osób w rodzinie. Spodziewane efekty: Pogłębianie zrozumienia przyczyn i efektów bezradności. Pogłębianie zrozumienia, że bezradność jest skutkiem czyichś działań, a nie niedoskonałości dziecka. Poszukiwanie wsparcia, opieki, zrozumienia. Pogłębianie zrozumienia naturalnej niedojrzałości dziecka w sprawach rodzinnych. Pogłębianie zrozumienia, że są sprawy, które dzieci nie dotyczą, za które nie odpowiadają i w które nie mogą być włączane. Spodziewane efekty: Pogłębianie zrozumienia własnych niekompetencji w rozpoznawaniu intencji. Pogłębianie zrozumienia że nie wszyscy, którzy okazują sympatię, mają dobre intencje. Uczenie się rozumienia granic Uczenie się poszukiwania spójności w zachowaniach, oczekiwaniach i wyrażanych intencjach innych osób. Uczenie się odruchu pytania o intencję. Ukierunkowanie uwagi dziecka: Czemu nie rozpoznaje się czyichś intencji? Jak wyraża się swoje intencje? Kto może potwierdzić czyjeś intencje? Jakie są skutki nie zrozumienia czyichś intencji? Itd... Ukierunkowanie uwagi dziecka: Co powoduje bezradność? Czemu czuje się bezradność? Do czego prowadzi poczucie bezradności? Kto powinien przejąć odpowiedzialność w sytuacji bezradności dziecka? Czy poczucie bezradności coś powoduje? Jak ludzie zachowują się, kiedy czują bezradność? Jak unikać poczucia bezradności? Itd... NIEZROZUMIENIE INTENCJI Nieumiejętność rozpoznawania przez dziecko wrogich intencji, manipulacji, wykorzystywania. Nieumiejętność odczytywania sygnałów zagrożenia. Niedojrzałość dziecka w przekazywaniu własnych intencji. Niespójność zachowań i intencji. 6 7

6 POTRZEBA POMOCY Sytuacja wymagająca zewnętrznej pomocy. Potrzeba wyzwolenia się. Sytuacja ucieczki. Izolowanie się. Poczucie potrzeby ratunku. Spodziewane efekty: Pogłębianie zrozumienia sytuacji, w której pojawia się potrzeba pomocy. Pogłębianie zrozumienia potrzeby pomocy, wyzwolenia jako sygnału do zwrócenia się o pomoc do kogoś. Uczenie się poszukiwania pomocy. Uczenie się umiejętności otwartego wyrażania potrzeby pomocy. Uczenie się budowania świadomości sieci wsparcia. Ukierunkowanie uwagi dziecka: Co czuje się, kiedy potrzebuje się pomocy? Jak sięgać po pomoc? Jak wyrażać potrzebę pomocy? Do kogo zwracać się o pomoc, z jakimi sprawami? W jakich sytuacjach odczuwa się potrzebę pomocy? Itd... POCZUCIE ODPOWIEDZIALNOŚCI Obciążanie dziecka odpowiedzialnością za zachowania, sytuację lub intencję dorosłych. Poczucie winy. Dzielenie się odpowiedzialnością. Generowanie odruchu odpowiedzialności za innych. Pogłębianie poczucia odpowiedzialności za sprawy i zachowania innych. Spodziewane efekty: Pogłębianie zrozumienia roli dziecka w świecie dorosłych. Pogłębianie zrozumienia odpowiedzialności rodzica, dorosłego za dziecko. Pogłębianie zrozumienia odpowiedzialności za swoje działania, udział w relacji. Uczenie się unikania odpowiedzialności za zachowania, sytuacje, intencje innych osób. Uczenie się rozumienia proporcji odpowiedzialności w rodzinie. Ukierunkowanie uwagi dziecka: Za co odpowiedzialne jest dziecko? Za co odpowiedzialny jest rodzic, dorosły? Jak ludzie obciążają innych odpowiedzialnością? Jak unikać odpowiedzialności za coś, za co się nie odpowiada? Czemu czuje się czasem odpowiedzialność za coś? Itd... POCZUCIE MIŁOŚCI Poczucie bycia kochanym takim, jakim się jest naprawdę. Poczucie kochania kogoś bezwarunkowo. Poczucie zasługiwania na miłość. Szantaż emocjonalny. Warunkowanie miłości. Gradacja miłości. Poczucie bycia nie kochanym. Spodziewane efekty: Pogłębianie zrozumienia poczucia bycia kochanym. Pogłębianie zrozumienia poczucia kochania kogoś. Rozpoznawanie miłości bezwarunkowej. Rozpoznawanie szantażu i manipulacji uczuciowej. Uczenie się wyrażania i przyjmowania sygnałów miłości. Uczenie się wyrażania potrzeby miłości. Ukierunkowanie uwagi dziecka: Po czym poznaje się bycie kochanym bezwarunkowo? Po czym poznaje się potrzebę miłości? Jak ludzie wyrażają miłość? Czy miłość zależy od czegoś? Czy na miłość trzeba zasłużyć? Itd

7 METODYKA PRACY TRANSOWEJ Aleksander Mańka W programie Kraina Świetlików praca w sytuacji transowej, nawiązuje do eriksonowskiego rozumienia transu jako naturalnego, spontanicznego stanu skoncentrowania uwagi i fantazji na wewnętrznych doświadczeniach dziecka. W tej koncepcji istotnym założeniem jest podążanie za indywidualnymi zasobami dziecka, jakie uwalniają się pod wpływem skupienia jego uwagi na fantazjach, wyobrażeniach oraz osobistych refleksjach wewnętrznych. Często osiąga się to w trakcie opowiadania bajki, przypowieści lub w czasie modelowania wyjątkowej sytuacji (np. podczas zabawy, w której pozwalamy dziecku skierować uwagę w stronę swoich wewnętrznych przemyśleń i doświadczeń; podczas uroczystości, w której dziecko podejmuje wyjątkową rolę lub funkcję; w trakcie improwizowanej inscenizacji lub nawet w sytuacji świątecznej kolacji w rodzinie, która kreuje jakieś wyjątkowe rytuały i fantazyjne zwyczaje). Stan transowy, rozumiany w ten sposób, można osiągnąć dość łatwo. Należy jednak zachować szczególną troskę o to, aby dziecko mogło swobodnie i bez napięć koncentrować swoje myśli wokół wewnętrznych fantazji i wyobrażeń pod wpływem niedyrektywnych sugestii wprowadzających go coraz głębiej we własne doświadczanie sytuacji, w jakiej się znalazło. Opowiadana bajka, powinna zawierać zatem jak najmniej jednoznaczności i konkretnych wskazań. Opisy postaci, przestrzeni i sytuacji powinny być na tyle niedyrektywne i niejednoznaczne, aby dziecko mogło samo w swojej wyobraźni wykreować własną interpretację, obrazy lub zrozumienie. Zamiast szczegółowo opisywać wygląd Księżniczki, można zasugerować, że jej uroda zachwycała mieszkańców królestwa bo dostrzegali w niej ciepło i troskę. Opis pejzażu nie musi osadzać się w konkretnej porze roku, ani standardowej przestrzeni. Może to być jakiś piękny zakątek świata, w którym ludzie czuli się wolni, swobodni i zawsze mogli tam znaleźć dla siebie przytulne miejsce, dające im poczucie bezpieczeństwa i spokoju. W ten sposób słuchacz, sam buduje swoje wyobrażenia i fantazje, które powstają spontanicznie pod wpływem jego wewnętrznych przeżyć. Podobnie można pobudzać wyobraźnię dziecka improwizacją sceniczną, eks- presją twórczą, fantazyjną sytuacją lub rytuałami. Powstaje w ten sposób możliwość stworzenia w wyobraźni dziecka nowej przestrzeni, w której mogą pojawić się odmienne od dotychczasowych odniesienia do przeżywanej realnie rzeczywistości. W schemacie programu Kraina Świetlików najistotniejszymi elementami są: Warunki przestrzenne Przestrzeń, w której odbywają się zajęcia stanowi tło do sytuacji jaką zamierzamy wykreować. Dlatego wskazane jest nadanie jej charakteru baśniowego, wyjątkowości i estetyki spójnej z wizualnym obrazem Krainy Świetlików. Sala, w której przeprowadza się sesję z dziećmi musi być na tyle przestrzenna, aby można było swobodnie się poruszać, rysować i poprowadzić dynamiczne sytuacje z grupą. Dla wzmocnienia efektu baśniowego można wykorzystywać efekty świetlne, dekoracyjne i dźwiękowe związane z treścią przypowieści. Pomieszczenie musi zapewnić swobodne wejście i wyjście postaciom z Krainy Świetlików. W percepcji dzieci, postacie przybywające do sali powinny być wyjątkowe, czyli nie powinny widzieć ich podczas przebierania się lub przygotowań do zajęć. Postacie z Krainy Świetlików pojawiają się jako synonim świata wyobraźni. Nie powinny więc być również rozpoznawane jako realne osoby ze środowiska dziecka. Klimat w grupie Zajęcia z Wróżką należy poprzedzać wprowadzeniem w atmosferze wyjątkowego, baśniowego wydarzenia. Korzystne do tego jest zastosowanie wielu metod wzmocnienia jak: specjalne rytuały, magiczne symbole, skalowanie czasu i wyczekiwania itp., aby nadać tym zajęciom wymiar szczególnej sytuacji (np. specjalne przebrania dzieci, tajemniczość, symbolika dnia, przedmioty rytualne, zasada niedostępności itp.). Przed dniem odwiedzin Wróżki należy modelować i stopniować wyjątkowość i nadawać znaczenie wyjątkowości dnia odwiedzin Wróżki. Można nawiązywać do zjawisk naturalnych wskazujących obecność 10 11

8 postaci z Krainy Świetlików (można spożytkować obecne w środowisku dzieci elementy codziennego życia np.: odblaski, cienie, śpiew ptaka, dźwięki, promienie słońca itp.). Idea Krainy Świetlików powinna być obecna w świadomości dzieci jako odrębna przestrzeń ich przeżyć. Warto w tym czasie kierować uwagę i myśli dziecka bardziej w stronę wewnętrznych przeżyć. Można też prowokować dzieci do wspomnień i do kojarzenia swoich fantazji z rzeczywistością. Przypominać o znaczeniu różnych postaci z przypowieści o Krainie Świetlików. Nie wolno motywować i modelować negatywnie w sposób manipulacyjny postaciami z Krainy Świetlików (np. bądź grzeczny, bo nie przyjdzie do Ciebie Wróżka..., Jak Wróżka się dowie to zobaczysz..., itp.). Takie manipulacje burzą ideę programową i stanowią klasyczną formę przemocy. Sekwencyjność i łączenie sytuacji transowych Okres pomiędzy sesjami jest czasem pracy nad metaforami. Warto wzmacniać ich znaczenia. Pogłębiać fantazjowanie. Istotne są obserwacje i wnioski nauczycielki dotyczące interpretacji metafor, reakcji dzieci na poszczególne znaczenia, sposób reagowania i wnioskowania, poziom refleksji, poziom identyfikowania się z postaciami lub sytuacjami, fantazjowanie i relacjonowanie zdarzeń i obserwacji dzieci, odniesienia do swojej sytuacji rodzinnej, do kolegów lub fikcji jakie dzieci przekażą. Warto sporządzać notatki z takich obserwacji aby superwizować to w zespołach metodycznych. W sytuacjach wyjątkowych można wywołać Wróżkę lub inną postać z Krainy Świetlików. Należy jednak używać przy tym atrybutów tych postaci, aby zachować wyraźną granicę pomiędzy doświadczeniami rzeczywistymi, a stanami transowymi. W trakcie programu należy budować i wzmacniać pamięć o znaczeniu i funkcjach poszczególnych postaci. Kreatywność wolontariuszy i nauczycielek pozwala na wymyślanie dodatkowych postaci lub poszerzania ich funkcji. Dyskrecja W zajęciach uczestniczą tylko realizatorzy programu (terapeuta, na- uczycielka, wolontariusze) oraz dzieci. Nie dopuszcza się udziału osób postronnych. Udział osób trzecich osłabia kontakt i wprowadza zakłócenia w relacji jaką przewiduje się uzyskać. Rodzicom, nie sposób odmówić udziału w zajęciach, ale wskazane byłoby, aby nie uczestniczyli w procesie. Rodzic w naturalny sposób koncentruje uwagę dziecka na standardowych dla jego systemu rodzinnego przeżyciach. Informacje pozyskane w czasie zajęć stanowią ścisłą tajemnicę zawodową i objęte powinny być najwyższym poziomem dyskrecji. Osoby naruszające ten warunek podlegają rygorom ogólnych przepisów prawa. Rejestracja zajęć, może służyć specjalistom prowadzącym, jedynie w formie notatek. OGÓLNY SCHEMAT SCENARIUSZA W komunikacji z dziećmi podczas sesji, zaleca się komunikaty niedyrektywne, swobodne i umożliwiające samodzielne pogłębianie stanów transowych. Przygotowanie relaksacja, wyciszenie, uspokojenie, przygotowanie do skupienia uwagi. Jest to czas, w którym można spokojnie skupiać uwagę dzieci na wewnętrznych przeżyciach, wyobrażeniach i fantazjach. Sukcesywnie przewartościowuje się w tym czasie istotność tego co wewnątrz, nad tym co się dzieje na zewnątrz. Indukcja wprowadzenie w stan koncentracji na własnych doświadczeniach, myślach i skupienie uwagi na wewnętrznych doznaniach, odsunięcie uwagi od świata zewnętrznego, skierowanie uwagi na sferę wyobraźni i fantazji. Można wykorzystać w tym celu naturalną cechę fantazjowania dzieci na temat postrzeganych symboli, bodźców i stanów. Pomocne w tym mogą być doznania zapachowe, dźwiękowe lub kinestetyczne. Pogłębienie wzmocnienie poczucia odejścia od świata rzeczywistego i przeniesienia uwagi na fantazję, pogłębienie relaksu i odprężenia, wyciszanie, uspakajanie, zawężenie ram myślenia do fantazji i wyobrażeń. Otwarcie i uspokojenie umysłu na kreowane obrazy, fantazje i marzenia

9 Treść fantazji skupienie uwagi na przekazywanej treści, łagodzenie bodźców zewnętrznych, potwierdzanie stanu relaksu i wyciszenia, potwierdzanie sensu ewentualnych zjawisk. Czas w którym dzieci wysłuchują bajki jest momentem zatrzymania ich uwagi na treści bajki, doznaniach zmysłowych oraz ogólnej atmosfery spokoju i zrelaksowania. Domknięcie fantazji potwierdzenie spokoju i wyciszenia, łagodne potwierdzenie treści, chwila spokoju i ciszy na domknięcie wyobrażeń. Powinno się to odbywać w sposób niedyrektywny, aby umożliwić każdemu z dzieci indywidualne doświadczenie swojego stanu, fantazji oraz wewnętrznych doświadczeń. Wyprowadzanie z fantazji stopniowe przywracanie koncentracji uwagi na realnych doznaniach, skupienie uwagi na otoczeniu, podsumowanie doświadczeń, sugestie refleksyjności i utrzymania w pamięci wszystkich doznań. METODYKA PRACY METAFORĄ Jak pracować metaforą? Agnieszka Gałańczuk Przede wszystkim trzeba się zapytać po co? Co chcemy osiągnąć? Celem programu jest profilaktyka i edukacja, a odbiorcami są dzieci. To implikuje wybór metafory dobór odpowiedniej przypowieści i sposób jej przepracowania jest ściśle uzależniony od odbiorcy, od sytuacji, w jakiej się on znajduje. W przypadku programu Kraina Świetlików są to dzieci w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym. Dzieci w tym wieku doświadczają całej gamy uczuć, można jednak wyróżnić pewne stałe doświadczenia(nowe środowisko rówieśnicze, konflikty w domu, utrata bliskiej osoby lub rzeczy), z którym związane są określone emocje. Stworzenie zatem adekwatnego klimatu emocjonalnego i fabuły bajki nawiązujących do znanych dziecku sytuacji jest fundamentem pracy metaforycznej z dziećmi. Może być tak, że sytuacja jest dziecku obca, ale emocje jakie przeżywa bohater przypowieści w jakiś sposób są dla dziecka rozpoznawalne. Kilkuletnie dziecko na pewno doświadczyło już smutku, odrzucenia. Wie, co to znaczy potrzebować pomocy i jak bardzo chce być kochanym. Siła zatem metaforycznego przekazu trafia zatem na podatny grunt, przy czym jest to zawsze przekaz bezpieczny(oczywiście mówimy tu o profesjonalnie przygotowanej metaforze)- każde dziecko bierze sobie z tego przekazu tyle, na ile jest gotowe. Moc metafory polega też na jej długowieczności dziecko może do niej powrócić po latach

10 METODYKA PRACY Z EKSPRESJĄ DZIECIĘCĄ Karolina Wicha W pracy z dziećmi w wieku 3-6 lat przydatną metodą jest rysunek. Poprzez tego typu ekspresje manualną dzieci mają możliwość prowadzenia dialogu z dorosłymi. Rysunek przemawia, opowiada i objaśnia wszystko to, czego jego autor nie potrafi wyrazić słowami. Nie mając opanowanej sztuki mówienia o swoich emocjach, dzieci rysują je. W ten sposób wyrażają swoje radości, lęki, marzenia, potrzeby i wszystko to, o czym nie potrafią lub nie chcą mówić. Rysunek jest wyrazem tego, jak dziecko postrzega świat zewnętrzny, dorosłych i otoczenie, co je fascynuje a co dziwi. Dlatego tak ważne jest pozostawienie swobody dziecku w zakresie interpretacji tematu, doboru kolorów, sposobu rysowania oraz tempa pracy. Istotnym jest również zebranie serii rysunków, by próbować wyciągać wnioski na temat osobowości, czy potrzeb dziecka. Zwrócić należy również uwagę na warunki rysowania, czy dziecko ma możliwość swobodnego dokończenia rysunku i czy dysponuje pełną gamą kredek lub farb. METODYKA PRACY Z GRUPĄ DZIECIĘCĄ Beata Kozioł Praca z grupą dziecięcą zakłada kilkuetapowe przygotowanie do zajęć: I. Wprowadzanie w tajemniczy świat Krainy Świetlików w sposób ciągły przez wychowawców grup. U dzieci budowane jest poczucie ciągłej obecności Krainy Świetli- ków, dzieje się to za pomocą atrybutów, nazw postaci, tworzenia atmosfery dobroci jaka dominuje w świecie Świetlików i Cieni. II. Stworzenie właściwej przestrzeni do spotkań. Warunki zewnętrzne mają budować nastrój wyjątkowości, tajemniczości i odwołują się do polisensorycznego oddziaływania na dzieci. Odpowiednio skonstruowana przestrzeń ułatwia pełniejsze wprowadzenie grupy w stan transu i umożliwia pracę na poziomie metaforycznym. Specyficznie zaaranżowane otoczenie pomaga mówić dziecku o sytuacjach trudnych a pełna łagodności, spokoju i piękna atmosfera daje poczucie harmonii i bezpieczeństwa. III. Interaktywne prowadzenie zajęć. Zajęcia mają stały, schematyczny układ dający dziecku poczucie bezpieczeństwa. Stan transu wprowadzany na początku spotkania utrzymywany jest do końca sesji. Zajęcia prowadzone przez terapeutę wymagają od niego szybkiej oceny aktualnego nastroju w grupie i natychmiastowego modyfikowania metod wykorzystywanych w przebiegu zajęć. W czasie każdego spotkania możemy wyróżnić 2 części, które warunkowane są aktywnością grupy: a. bierne słuchanie Dzieci w wieku przedszkolnym pierwszy raz spotykają się z głośno wypowiedzianymi słowami mówiącymi o negatywnych emocjach i krzywdzących zachowaniach. Bajka dzięki metaforze wprowadza bezpiecznie w klimat trudnych sytuacji. b. aktywne, nie dyrektywne uczestnictwo Pozwala na właściwe zrozumienie emocji i zachowań zawartych w bajce. Prowadzący wykorzystuje metody dostosowane do możliwości dzieci utrwalając w nich świadomość bezpiecznego rozmawiania o trudnych sytuacjach. Trwając w atmosferze bajki, metafory wspólnie z grupą poszukuje rozwiązań problemu przywołując postacie z Krainy Świetlików, pobudzając wyobraźnię dzieci. Terapeuta stymuluje dzieci do różnorodnych form aktywności wykorzystując metody parateatralne (drama), różnorodne formy ekspresji plastycznej. Swobodna ekspresja dzieci, ukierunkowana metaforycznie 16 17

11 na określony temat daje możliwość wyrażenia skrywanych emocji i problemów z którymi dziecko nie radzi sobie w świecie realnym. W czasie sesji prowadzący pogłębia nastrój bezpieczeństwa, i jednocześnie uważnie obserwuje spontaniczne zachowania w grupie. Modeluje przebieg zajęć ukierunkowując myślenie uczestników na sprawy trudne. W czasie zajęć wartościowe są wszelkie spontaniczne zachowania i wypowiedzi dzieci, dlatego też konieczne jest takie dostosowanie metod pracy, by jak najefektywniej pobudzić wyobraźnię uczestników i ułatwić im kontakt z własnymi emocjami i przeżyciami. Stosowane metody są dobrane w taki sposób, by wyzwalać aktywność i zaangażowanie dzieci oraz ułatwiać wymianę dziecięcych myśli i uczuć bez poczucia wstydu i lęku. ne, by dziecko mogło swobodnie przeżywać proces uruchamiania się emocji i skojarzeń związanych z bajkową przypowieścią. Niedopuszczalne jest tutaj stosowanie ocen (zarówno pozytywnych jak i negatywnych) wobec treści wypowiadanych przez dziecko każda emocja, interpretacja, znaczenie czy zaproponowane rozwiązanie należy traktować jako równie ważne. Prowadzący podąża więc za procesem dziecka, by w odpowiednich momentach, niedyrektywnie, ukierunkować dialog na metaforę i rozwiązanie przypowieści. KOMUNIKACJA W SYTUACJI TRANSOWEJ KONTAKT Z DZIECKIEM W SYTUACJI TRANSOWEJ Adrian Drdzeń Agnieszka Biela Sposób budowania kontaktu z dzieckiem w sytuacji transowej powinien być spójny z metodyką pracy transowej i metaforą przyjętą w programie. Uwagę dziecka należy kierować do wewnątrz na własne odczucia, myśli, interpretacje, sposób nadawania znaczeń i szukania rozwiązań. Ważne jest, by dialogi z dziećmi koncentrowały się na ich odczuciach w odniesieniu do postaci z bajki. Prowadzący powinien odwracać uwagę dzieci od otaczającej rzeczywistości lub rzeczywistości domowej dziecka, przekierowując ją na dialog metaforyczny. Istotne jest, by proces spotkania przebiegał w sposób kierowany, lecz nie narzucany. Prowadzący ma utrzymywać dzieci w przyjętej metaforyce i stanie transu, a także obszarze ryzyka poruszanym podczas spotkania. Powinien jednak powstrzymać się od interpretacji czy racjonalizowania wypowiedzi dziecka. Waż- W metodyce programu jest kilka zalecanych sposobów komunikacji w sytuacji transowej każda Wróżka na ich podstawie opracowuje własne techniki. Stosowanie niedopowiedzeń i otwartych metafor, pozwala dziecku lepiej poddawać się swoim refleksjom i fantazjom. Przy utrzymywaniu kontaktu stosuje się analogię do świata bajkowego, dlatego, że wchodzenie w trans jest bardzo zbliżone do wchodzenia w przypowieść bajkową. Stosujemy wtedy słabo stymulujące bodźce słuchowe, dotykowe czy też wzrokowe. Mają one na celu wywołanie stanu relaksacji i otwartości na pracę metaforyczną przypowieścią. Nie należy racjonalizować ani korygować wypowiedzi dziecka weryfikacja jego wypowiedzi następuje w późniejszych etapach pracy. Za proces komunikacji i pracy z bajką w pełni odpowiada Wróżka wolontariusze i nauczycielka wspomagają jej pracę. Dialog z dziećmi powinien pozostawać na poziomie metaforycznym. Nie wolno wyjaśniać sensu i interpretować dzieciom znaczeń ani nakierowywać na rozwiązania

12 W oparciu o tę formę komunikacji dziecko może pozyskać: przeświadczenie o możliwościach ujawniania swoich wątpliwości i przeżyć, poczucie zrozumienia ze strony osoby prowadzącej - Wróżki, poczucie bezpieczeństwa w momencie mówienia o problemach Komunikacja w sytuacji transowej/metafory opiera się o następujące przesłanki metodyczne: Metafora wprowadzona przypowieścią powinna pracować w umyśle dziecka przez kolejne dni ważne jest wzmocnienie tego procesu. Wróżki powinny prowadzić zajęcia w taki sposób aby pozwolić dzieciom na swobodne podążanie za ich przeżyciami. Wróżki powinny np. poprzez parafrazę ułatwiać dzieciom podążanie w kierunku możliwych rozwiązań trudnej sytuacji. Wróżki powinny skupiać uwagę dzieci na znaczeniach metaforycznych. Trzeba szczególnie uważać, żeby nie stosować form osób pierwszych. AGNIESZKA BIELA Część II WYBRANE INTERPRETACJE METODYCZNE Dzieci mogą wykazywać sporą ciekawość dla postaci Wróżki i chcieć nawiązać z nią kontakt jeszcze przed otwarciem Krainy, np. wchodząc za bramę, próbując zajrzeć pod zasłonę, itp. Istotne jest więc dobre przygotowanie sali zajęć, tak by dzieci nie widziały Wróżki zanim Kraina się otworzy. Skupienie na poszukiwaniu Wróżki tu i teraz utrudnia dzieciom wejście w trans i poddanie się proponowanej metaforze bajki. W grupie, w której są dzieci szczególnie zainteresowane szybkim kontaktem z Wróżką, a zainteresowanie to nie wygasa na pierwszych dwu spotkaniach, można rozważyć opcję, w której Wróżka jest obecna wśród dzieci od początku spotkania. Między spotkaniami warto dotrzymywać rytuałów otwierania Krainy Świetlików, nie wprowadzając przed odsłuchaniem bajki dodatkowych atrakcji, które mogą rozpraszać uwagę. Dzieci szczególnie skupione na postaci Wróżki i relacji z nią mogą zwracać uwagę nawet na szczegóły zmian w jej stroju, co powoduje odwrócenie uwagi od bajkowej metafory. Szczególnie ważne jest by nauczycielki nie podejmowały działań rytualnych, typowych dla codziennego życia przedszkolnego (np. ustawiania dzieci na dywanie) w trakcie spotkania, gdyż takie zachowania utrudniają wejście lub wyprowadzają dzieci z transu. Na etapie pracy z bajką warto wykorzystywać różne techniki ekspresji i dialogu, tak by dzieci nie nudziły się powtarzanym schematem dyskusji. Dynamikę spotkania mogą zwiększyć elementy dramy, wykorzystanie twarzy z ekspresją emocji, bardzo aktywizująca jest też forma rysunkowa

13 AGNIESZKA GAŁAŃCZUK Cykl powinien obejmować min. 10 spotkań. Zaobserwowaliśmy, że w okolicach 4-5 spotkania dzieci zaczęły ujawniać różne sygnały, jest to więc moment w którym otwierają się na doświadczanie. W przypadku dzieci alienujących się należy niedyrektywnie zapraszać je do udziału, doświadczenie pokazało, że one chcą się włączyć, ale z powodu swojej ambiwalencji mają z tym kłopot. Wróżka może powierzać bardzo ważne zadania dzieciom, które oporują, aby w ten sposób zaktywizować je, ale i pokazać, jak ważne są dla Krainy. W przypadku dużego pobudzenia psychofizycznego dzieci należy pogłębiać trans na początku. Dobrze działa także, po wysłuchaniu przez dzieci bajki utrzymanie maluchów dalej na tym poziomie transu - poprzez wizualizowanie im treści z bajki. Wizualizowanie to polega na pytaniach klaryfikujących ( zobacz teraz jak wygląda postać, czego doświadcza w tej sytuacji, czy jest tam ktoś/ coś do kogo/czego może się zwrócić po wsparcie ). Dzieci słuchając klaryfikacji pozostają w tym samym miejscu i pozycji. W momencie nasycenia pytań klaryfikujacych jest tak, że dzieci zaczynają opowiadać o swojej wizualizacji, o tym, jak już w nich teraz pracuje bajka. W naturalny sposób przechodzi się wtedy do fazy werbalizowania, rozmowy o sytuacji metaforycznej. Dzieci maja dużą łatwość przechodzenia z poziomu metaforycznego na dosłowny, dotyczący ich życia. Dzieje się to z różnych powodów może być to naturalną tendencją rozwojową, może też wynikać z napięcia, ale może być też tak, że w jakiś sposób sygnalizują znudzenie lub zmęczenie przedłużająca się rozmową. Wtedy przechodzimy do innej techniki pracy rysunku. Bardzo pomocną postacią w takich momentach jest Pompon wnosi on ruch i energię. W trakcie rysowania ważne jest, aby pytać dziecko, co rysuje, co powstaje, jaki rodzaj rozwiązania sytuacji tworzy maluch. W pracy z wychowawcami przedszkolnymi należy zwrócić uwagę na niechęć do konfrontowania się z faktami, ujawniania i nazywania trudności, jakich może doświadczać dziecko. Dodatkową trudnością jest obawa, jakiej doświadcza wychowawca, kiedy ma skonfrontować rodzica z niepokojącymi objawami. Problemem może być też nieumiejętność wyegzekowowania od rodziców zmiany (zgłoszenia się do poradni, zwiększenia zaangażowania i dbałości o potrzeby dziecka ). Ważne, aby nauczyciele mieli wewnętrzne przekonanie, co do celowości i wagi takich interwencji w system rodzinny, ale by też wiedzieli o jakie prawne regulacje mogą się oprzeć. Należy też zwrócić uwagę na to, aby w grupie dzieci biorących udział w programie nie było dzieci wychowawców. BEATA KOZIOŁ Ze względu na krótkotrwały stan koncentracji u dzieci w wieku przedszkolnym sprawdza się zaangażowanie Pompona i przeprowadzenie zabaw ruchowych nawiązujących do treści bajki, takie zabawy kończy przywołanie dzieci przez Wróżkę i wykonanie tonizującego ćwiczenia- płynne ruchy, paluszkowy deszczyk rozsiewający iskierki itp. Dobrym środkiem zwiększającym koncentrację dzieci na treści bajki jest tuż przed odsłuchaniem prośba Wróżki o uważny odbiór opowieści. Sprawdza się rytualne zakończenie sesji z Wróżką- posyłamy sobie w kręgu iskierkę dobroci i ciepła. Działają bajki, które są o nieznacznym stopniu metaforyczności bajka o Grzbiecie konia zafiksowała dzieci na realnym pojęciu ciężaru. Konieczne jest, by wolontariusze znajdowali się w pobliżu dzieciaków, które już wcześniej wykazywały zachowania trudne, prowadziły działania zaczepne w stosunku do innych. Nie chodzi tutaj o działania siłą, raczej o delikatne, czasem wystarczy lekkie dotknięcie przywracające uwagę dziecka na to co dzieję się w Krainie. Są grupy, gdzie dzieci nigdy nie skupiały się na samym odsłuchaniu bajki, zawsze towarzyszyło temu oglądanie ilustracji. Dobrze byłoby przygotowując grupę do spotkania w Krainie Świetlików nauczyć wcześniej dzieciaki skupiać się tylko na przekazie słownym. Konieczne jest robienie na bieżąco notatek odnośnie zachowań dzieci, od pierwszego spotkania, daje to wgląd w zmieniające się z czasem emocje i nastroje poszczególnych członków grupy. Pozwala to rozróżnić zachowania standardowe w niecodziennej sytuacji od zachowań nietypowych. Ważne jest zsynchronizowanie przebiegu projektu z życiem przedszkola- spotkanie np. z iluzjonistą tuż po zamknięciu zajęć w Krainie znacznie 22 23

14 zmniejsza echo zagadnień poruszanych w czasie spotkania z Wróżką. Pomimo domknięcia transu Świetlikowego jego echo musi wybrzmieć. Konieczna jest ciągła praca z metaforą w toku pracy z dziećmi, poza programem, aby następowało stopniowe odblokowywanie treści przepracowanych na zajęciach. KAROLINA WICHA W metodyce pracy poprzez metaforę istotne są czynniki zewnętrzne, czyli to, co się dzieje z dziećmi, jaka była forma aktywności poprzedzająca spotkanie z Krainą Świetlików. Decydującym jest też sposób prowadzenia grupy oraz zachowania nauczycielek w relacji z dziećmi. Aktywizującym czynnikiem jest postać Wróżki oraz jej praca. Czyli to, w jaki sposób dopasuje ona scenariusz zajęć do charakteru grupy (inny sposób pracy jest z grupą prowadzoną w sposób dyrektywny a inny z grupą nauczoną samodzielności i swobodnej pracy). Ważna jest obserwacja reakcji dzieci na dodatkowe bodźce dźwiękowe, kinestetyczne czy wizualne. Przy grupie rozproszonej sugeruje się ograniczyć ilość bodźców czy postaci prowadzących zajęcia. Postacie dodatkowe, czyli Pompon, Kurier są również czynnikami dynamizującymi pracę grupy i zachowania dzieci. Wpływają na proces grupowy oraz reakcję dzieci na pracę z metaforą. Sugeruje się pozostawienie swobody dzieciom w sposobie reakcji oraz interpretacji treści metaforycznych. 24